WALORYZACJA WYBRANYCH CECH MORFOLOGICZNYCH OBIEKTÓW POMIDORA

ZESZYTY PROBLEMOWE POSTĘPÓW NAUK ROLNICZYCH 2007 z. 517: 399-412 WALORYZACJA WYBRANYCH CECH MORFOLOGICZNYCH OBIEKTÓW POMIDORA Teresa Kotlińska 1, ElŜbieta Horodecka 2, Krystyna Tkacz 2, Katarzyna Machnicka 1, Alicja Kwiecień 1 1 Pracownia Zasobów Genowych, Instytut Warzywnictwa im. Emila Chroboczka w Skierniewicach 2 Polska Hodowla i Nasiennictwo Roślin Ogrodniczych IWARZ-PNOS Sp. z o.o. w Regułach Wstęp Dotychczas w banku genów zgromadzono 995 obiektów pomidora, w tym 648 odmian, 221 odmian miejscowych, 74 linie hodowlane oraz 52 obiekty dzikich gatunków Lycopersicon ssp. [KOTLIŃSKA 2005]. Kolekcja robocza pomidora (Lycopersicon esculenthum MILL. var. esculentum) jest prowadzona w Regułach koło Warszawy od ponad 20 lat. Celem jej prowadzenia jest charakterystyka cech ilościowych i jakościowych materiałów zgromadzonych w banku genów, rozmnaŝanie obiektów zebranych podczas ekspedycji oraz sukcesywne odnawianie nasion obiektów z przechowalni banku genów. KaŜdego roku prowadzona jest waloryzacja i rozmnaŝanie 50-100 obiektów z banku genów. Materiał i metody W 2004 roku przedmiotem waloryzacji i rozmnaŝania były 33 obiekty pomidora. Obejmowały one 25 odmian miejscowych zebranych podczas ekspedycji w róŝnych rejonach Polski i Rumunii oraz 8 odmian zgromadzonych w banku genów pochodzących z Ukrainy i Polski (tab. 1) [DAUNAY i in. 2003; KOTLIŃSKA 2004]. Doświadczenie polowe obejmowało 2 powtórzenia, po 20 roślin w kaŝdym. Rośliny wysadzono w rozstawie 50 x 80 cm na poletkach o powierzchni 8 m 2. Nasiona na rozsadę wysiano 7 kwietnia 2004 r. Rozsadę pikowano do inspektów 26 kwietnia, a w pole wysadzono 27 maja. Jako wzorzec stosowano odmianę New Yorker. Zbiory owoców prowadzono sukcesywnie od końca lipca. Badano cały cykl rozwojowy rośliny od wysiewu do końca wegetacji. Wszystkie obiekty oceniano pod względem 42 cech (10 cech rośliny i 32 owocu) wybranych z Międzynarodowego Klasyfikatora rodzaju Lycopersicon [IPGRI 1996]. Wartość kaŝdej cechy wyraŝano w odpowiedniej skali oceny. Obserwacje prowadzono na 20 roślinach z kaŝdego obiektu. Jesienią poprzedniego roku zastosowano nawoŝenie obornikiem w dawce

400 T. Kotlińska i inni 50 t ha -1, a wiosną nawóz wieloskładnikowy Supra w dawce 700 kg ha -1. W czasie wegetacji (16 czerwca) zastosowano nawoŝenie pogłówne Azofoską. Przed siewem nasiona zaprawiano Zaprawą Nasienną T wraz z Apronem 35 D. Na tydzień przed sadzeniem rozsady w pole zastosowano herbicyd Triflurotox w dawce 3 dm 3 ha -1, natomiast na dzień przed sadzeniem mieszankę herbicydów Sencor z Devrinolem. W czasie wegetacji, począwszy od produkcji rozsady aŝ do początku zbiorów, zastosowano 6-krotne opryskiwanie roślin (od 25 maja do 12 sierpnia) przeciwko bakteryjnej cętkowatości i zarazie ziemniaka, następującymi preparatami: Bravo Plus 500 SC, Curzate Cu, Amistar, Acrobat, Tattoo. Warunki pogodowe w tym roku nie były zbyt korzystne dla rozwoju roślin, ale mimo opóźnionego kwitnienia i owocowania pozwoliły na przeprowadzenie wszystkich zaplanowanych opisów i zebranie nasion z kaŝdego obiektu. Wyniki Badane zasoby genetyczne pomidora prezentowały duŝą zmienność cech ilościowych i jakościowych. W tabelach od 1 do 4 zamieszczono wykaz ocenianych obiektów i wyniki obserwacji wybranych 34 cech przeprowadzonych na 20 roślinach z kaŝdego obiektu. Oceniane materiały obejmowały 5 obiektów wysoko rosnących i 28 samokończących. Wśród obiektów samokończących, tylko 1 populacja miejscowa - Lisień, pochodząca z Ukrainy, była sztywnołodygowa, a 7 obiektów wiotkołodygowych. Pozostałe obiekty miały łodygę pośrednią (sztywna i wiotka), (tab. 1). Tylko odmiana miejscowa SL-058/I miała liście typu ziemniaczanego. Większość odmian tworzyła liście na wpół wzniesione (27 obiektów). U sześciu obiektów obserwowano zróŝnicowane ułoŝenie liści na wpół wzniesione i opadające (tab. 1). Wszystkie obiekty miały omszoną łodygę. Wyjątkowo dobrym okryciem liśćmi wyróŝniały się: odmiana miejscowa BR/2003 II, BP 169 i odmiana Bajen, dobrym 22 obiekty, a 8 obiektów średnim (tab. 1). Wysokość roślin badanych obiektów w fazie kwitnienia była zróŝnicowana od małych (4 obiekty), średnich (10 obiektów) do duŝych (19 obiektów). PrzewaŜały obiekty o wielokwiatowych kwiatostanach występujących na 2 i 3 gronie (25 obiektów), (tab. 1). Cechy niekorzystne, takie jak występowanie staśmienia kwiatów, wystąpiły u 14 obiektów, głównie w odmianach miejscowych o owocach malinowych, a w największym stopniu u obiektu BP 217 (tab. 1). Pod koniec lipca i na początku sierpnia zebrano pierwsze dojrzałe owoce 14 obiektów: odmiany wzorcowej New Yorker oraz obiektów BP 215, BP 110 I i BP 110 II, BP 157 I i BP 157 II, Bycze Serce I i Bycze Serce II, SL 058 I, ROMTRA03-65, Bajen, Donbass, Gospodar i Zorień. Pozostałe obiekty były średnio wczesne i późne. Były to głównie populacje pomidorów malinowych. W tej grupie obiekty oznaczone jako BP były najpóźniejsze (tab. 2). Dobrą równomiernością dojrzewania odznaczały się 3 obiekty (BP109, ROMTRA03-55 i ROMTRA03-65), średnią 13, a pozostałe dojrzewały nierównomiernie (tab. 2). Badane odmiany róŝniły się kształtem i wielkością owoców. Obiekty New Yorker i ROMTRA03-65 miały owoce kuliste. Owoce lekko spłaszczone miały

WALORYZACJA WYBRANYCH CECH MORFOLOGICZNYCH OBIEKTÓW... 401 4 obiekty, spłaszczone 14, sercowate 5 i wydłuŝone 5. Natomiast owoce 3 obiektów były niewyrównane pod względem kształtu (tab. 2). Bardzo małe owoce typu cherry (w skali oznaczone 1) miała odmiana miejscowa BR2003/II oraz 2 odmiany miejscowe z Rumunii - ROMTRA03-55 i ROMTRA03-65. Owoce bardzo duŝe i duŝe (w skali oznaczone jako 7 i 9) miało 7 obiektów: BP14, BP 17, BP 102, BP 160, BP 167, BP 110 II i KRA 28. Największa zmienność w wielkości owoców wystąpiła u odmiany Lisień. DuŜą zmienność obserwowano u 5 obiektów (tab. 2). Większość odmian (27) miała owoce z zieloną piętką. Ta ujemna cecha uwidoczniła się szczególnie silnie i pozostała aŝ do dojrzałości owoców u 12 odmian. U pozostałych odmian zielona piętka zanikała w miarę dojrzewania owoców. Natomiast u 6 obiektów (New Yorker, Bajen, Zorień, Iskierka I, SL 058 I, BP 157 I) piętka nie wystąpiła (tab. 2). W kolekcji było 18 obiektów o owocach czerwonych, 12 obiektów o owocach malinowych (głównie z grupy oznaczonej jako BP), 1 o Ŝółtych (BP 166), 2 o brunatnych (BR/2003 I i BR/2003 II), (tab. 2). Sucha zgnilizna wierzchołka owocu w silnym stopniu występowała na owocach obiektu BP 216, w średnim odmiany Zorień, małym u 7 obiektów, a u pozostałych 24 obiektów objawów nie obserwowano (tab. 2). W tym sezonie w niewielkim stopniu wystąpiła zaraza ziemniaka (obiekt BP 110 I) oraz nielicznie choroby wirusowe (obiekt SL 058 I). Warunki pogody pozwoliły na ocenę trwałości owoców na roślinach. W czasie dojrzewania owoców u 7 obiektów (Donbass, Iskierka, Lisień, Bycze Serce I, BP 169, BP 166, BP 14) obserwowano gnicie pojedynczych owoców na roślinach. Tylko u odmiany miejscowej BP 215 gnicie pojedynczych owoców występowało w większym stopniu. Gładkie owoce miało 11 obiektów. Silnie Ŝebrowane owoce stwierdzono u 4 odmian miejscowych: KRA 28, BP 217, BP 167 i BP 160, Ŝebrowane u 6 obiektów (tab. 2). W 2004 r. wystąpiło zjawisko silnego karbowania całych owoców u 4 odmian miejscowych: KRA 28, BP 216, BP 166, BP 160. Tendencja tych odmian do nietypowego karbowania prawdopodobnie była związana z niekorzystnymi warunkami podczas wegetacji, a zwłaszcza chłodami w okresie wiązania owoców. W badanym zestawie 25 obiektów miało owoce bez spękań. Największą tendencję do spękań poprzecznych wykazały obiekty BR/2003 I i BP 215, w mniejszym stopniu BP 14, BP 169, BP 110 II, Bycze Serce II, KRA 28 i Lisień (tab. 2). Spękania koncentryczne występowały tylko u 2 obiektów (BP 215 i Donbass). Silne staśmienie owoców obserwowano u odmiany miejscowej BP160, średnie u 6 obiektów, lekkie staśmienie u 6 obiektów, a pozostałe miały owoce gładkie (tab. 2). Odmiany miejscowe KRA 28, Bycze Serce I i Bycze Serce II wyróŝniały się kruchością łodyg w gronach, co powodowało, Ŝe w czasie zbiorów odrywały się całe grona lub ich części zamiast pojedynczych owoców. W 2004 r. u większości odmian obserwowano trudne odrywanie owocu od szypułki. Cecha ta występowała u obiektów: BP 14, BP 17, BP 160, BP 167, BP169, BP 217, BP 157 II, KRA 28 i Lisień (tab. 3).

402 T. Kotlińska i inni

WALORYZACJA WYBRANYCH CECH MORFOLOGICZNYCH OBIEKTÓW... 403

410 T. Kotlińska i inni Cechą ujemną owoców pomidora jest teŝ duŝe zagłębienie kielichowe oraz blizna po szyjce słupka na wierzchołku owocu. Bardzo duŝym zagłębieniem kielichowym odznaczały się odmiany miejscowe BP 160 i BP 217, duŝym obiekty BP 14, BP 169, BP 110 II, KRA 28 i Donbass. Wgłębiona blizna po szyjce słupka na wierzchołku owocu występowała na owocach 15 obiektów, płaska 12 obiektów, natomiast u 6 pozostałych oba rodzaje. Największym śladem po kielichu i największym skorkowaceniem skórki dookoła śladu po kielichu wyróŝniały się owoce obiektów: BP 160, BP 169, BP 217 i Lisień, a najmniejszym BP 109, BR/2003 II, ROMTRA03-55, ROMTRA03-65, Bajen, Iskierka I i Iskierka II. Kształt blizny na wierzchołku owoców był bardzo zróŝnicowany: punktowy występował u 4 obiektów, gwiaździsty tylko u odmiany Iskierka II, nieregularny u 16 obiektów, a u pozostałych po kilka rodzajów. Obserwowano równieŝ duŝe zróŝnicowanie wielkości blizny na wierzchołku owoców. Mała blizna była u 12 obiektów, średnia u 6 obiektów, duŝa u 6 obiektów, bardzo duŝa u obiektów BP 169 i Lisień, a u pozostałych 7 obiektów zróŝnicowana. Płaski kształt wierzchołka owoców stwierdzono u 23 obiektów, wgłębiony u odmiany miejscowej KRA 28, spiczasty u 5 obiektów, natomiast u 4 obiektów były róŝne kształty (tab. 3). Owoce badanych obiektów były takŝe zróŝnicowane pod względem twardości. Najtwardsze i takie, które mogą słuŝyć jako źródło genów twardości, były owoce obiektów Bajen i Zorień (w skali oznaczone jako 7). Dość twarde owoce (w skali jako 5 i 7) miało 5 obiektów: BP 102, BP 109, BP 160, Bycze Serce I i Gospodar. Najbardziej miękkie owoce miało 7 obiektów: BP 166, BP 110 II, BP 157 I, BR/2003 I, BR/2003 II, Donbass i Iskierka II, (tab. 4). Przekrój poprzeczny u 9 obiektów był okrągły, u 6 kanciasty, a u pozostałych nieregularny (tab. 4). Barwa skórki wszystkich obiektów była Ŝółta, a tylko odmiany Bycze Serce I była biała. Barwa miąŝszu większości obiektów była czerwona, odmiany miejscowej BP 166 Ŝółta, odmian miejscowych BP 110 II i Bycze Serce II pomarańczowo-czerwona, natomiast odmiany miejscowej ROMTRA03-65 pomarańczowo-czerwona i czerwona, a odmiany miejscowej BR/2003 I i BR/2003 II brunatna. Intensywnym zabarwieniem i jednolitym miąŝszem wyróŝniały się owoce odmian Bajen i Zorień oraz odmiany miejscowej SL 058 II. Najgorsze pod tym względem były owoce obiektów BP 109 i Lisień, których barwa na przekroju owoców była bardzo jasna (tab. 4). Liczba komór nasiennych była bardzo zróŝnicowana i wahała się od 2 (odmiana miejscowa BR/2003 II), 2-3 (obiekty BP109, ROMTRA03-65, Bajen i Iskierka II), a u pozostałych od 2 do 19 (tab. 4). Grubym perykarpem (od 6 do 9 mm) charakteryzowały się owoce obiektów Bajen i BP 215, nieco mniejszym (od 6 do 8 mm) owoce 4 obiektów (tab. 4). Największą liczbę owoców z pustymi przestrzeniami stwierdzono u odmiany miejscowej BP 110 II, średnią liczbę owoców u odmian miejscowych BP 14, BP 215 i BP 110 I. Niewielka liczba owoców z pustymi przestrzeniami była u 12 obiektów. Nie stwierdzono obecności pustych przestrzeni w owocach 17 obiektów (tab. 4). Owoce 12 obiektów charakteryzowały się duŝym rdzeniem, a owoce odmiany miejscowej BP 215 bardzo duŝym. Owoce pozostałych obiektów miały mały rdzeń (tab. 4). Odmiana Bajen, o owocach typu pelati z bezkolankową szypułką,

WALORYZACJA WYBRANYCH CECH MORFOLOGICZNYCH OBIEKTÓW... 411 odznaczająca się intensywnym zabarwieniem owoców, jednolitym miąŝszem, grubym perykarpem i duŝą twardością moŝe być polecana do przetwórstwa. Cecha bezkolankowej szypułki (jointless) ułatwia odrywanie się owoców od szypułki, co jest waŝne przy mechanicznym zbiorze owoców. Gen jointless występuje takŝe u odmiany Zorień, która wyróŝnia się duŝą twardością owoców i intensywnym wybarwieniem miąŝszu (tab. 2 i 4). Wnioski 1. Odmiany pomidora o owocach malinowych (BP) oraz typu cherry (ROMTRA) mogą być wykorzystane w hodowli odmian amatorskich. 2. Na szczególną uwagę zasługują odmiany Bajen i Zorień pochodzące z Ukrainy, które mogą słuŝyć jako materiał wyjściowy do hodowli odmian typu przemysłowego. 3. Istniejąca kolekcja pomidora słuŝy do zachowania ginących odmian oraz stanowi przydatne źródło zmienności genetycznej. Literatura DAUNAY M.C., MAGGIONI L., LIPMAN E., compilers, 2003. Solanaceae genetic resources in Europe. International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy: 92 ss. IPGRI 1996. Descriptors for tomato (Lycopersicon spp.). International Plant Genetic Resources Institute, Rome, Italy: 44 ss. KOTLIŃSKA T. 2004. Ochrona zasobów genowych roślin gromadzenie i ocena materiałów kolekcyjnych roślin warzywnych, grzybów uprawnych i dziko rosnących. Sprawozdanie Instytutu Warzywnictwa, Skierniewice: 47 ss. KOTLIŃSKA T. 2005. Ochrona zasobów genowych roślin gromadzenie i ocean materiałów kolekcyjnych roślin warzywnych, grzybów uprawnych i dziko rosnących. Sprawozdanie Instytutu Warzywnictwa, Skierniewice: 61 ss. Słowa kluczowe: kolekcja, zasoby genowe, cechy morfologiczne, cechy uŝytkowe Streszczenie Kolekcja zasobów genowych z rodzaju Lycopersicon obejmuje 995 obiektów. Prezentowane wyniki obejmują waloryzację 33 obiektów pomidora przeprowadzoną w 2004 roku. Wśród ocenianych materiałów było 28 obiektów pomidora formy samokończącej i 5 obiektów pomidora formy wysoko rosnącej, zebranych podczas ekspedycji w róŝnych rejonach Polski, Rumunii i Ukrainy. Obserwacje obejmowały 42 cechy ilościowe i jakościowe (w tym 10 cech rośliny i 32 cechy owoców) wybrane z międzynarodowego klasyfikatora cech. Oceniano następujące cechy owoców: wielkość, kształt, twardość i barwę owoców, intensywność zielonej piętki, Ŝebrowanie, łatwość usuwania szypułki,

412 T. Kotlińska i inni przekrój owocu, grubość perykarpu, liczbę komór nasiennych, obecność pustych przestrzeni, jak równieŝ typ wzrostu roślin i wraŝliwość na choroby. Obiekty charakteryzowały się duŝym zróŝnicowaniem badanych cech. W badanym zestawie interesujące okazały się odmiany miejscowe pomidora o owocach malinowych, o Ŝółtej i brunatnej barwie owoców oraz typu cherry. Wytypowano kilka obiektów o owocach twardych, o intensywnie wybarwionym miąŝszu i o grubym perykarpie, jak równieŝ posiadających cechę bezkolankowej szypułki ułatwiającej odrywanie się owoców od szypułki. Obiekty te mogą być wykorzystane w hodowli zarówno odmian amatorskich, jak i odmian typu przemysłowego. VALORIZATION OF SELECTED MORPHOLOGICAL TRAITS OF TOMATO ACCESSIONS Teresa Kotlińska 1, ElŜbieta Horodecka 2, Krystyna Tkacz 2, Katarzyna Machnicka 1, Alicja Kwiecień 1 1 Plant Genetic Resources Lab., Research Institute of Vegetable Crops, Skierniewice 2 Polish Breeding and Seed Production Company Ltd., Reguły Key words: collection, germplasm, morphological traits, useful traits Summary Germplasm collection of Lycopersicon ssp. include 995 accessions. Paper presented valorization of 33 tomato accessions carried out in 2004. The tomato accessions originated from Romania, Ukraine and Poland were characterized in regard to 42 morphological and useful traits according to IPGRI descriptor list. The traits included 10 traits of plants and 32 traits of the fruits. Following important characters of the fruits were described: size, shape, firmness, colour of fruit, intensity of greenback, ribbing, easiness of fruit detach from the pedicel, fruit cross-section shape, thickness of pericarp, number of locules and also growth type and susceptibility to diseases. Examined accessions were characterized by great differentiation of investigated traits and may be an useful source of earliness, fruit firmness, thick pericarp, colour intensity, flesh homogeneity, etc. Some accessions from Romania and Poland can be a valuable material in breeding cultivars for amateur production and the accessions from Ukraine for industrial processing. Tomato collection is designed to preserving the genetic resources from industrial disappearance, as well as, a rich source of genetic variability. Dr Teresa Kotlińska Pracownia Zasobów Genowych Instytut Warzywnictwa im. Emila Chroboczka ul. Konstytucji 3 Maja 1/3 96-100 SKIERNIEWICE e-mail: tkotlin@inwarz.skierniewice.pl