STANISŁAW KRASOWICZ Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach MOŻLIWOŚCI ZWIĘKSZENIA PRODUKCJI ZBÓŻ W POLSCE Problemy produkcji zbóż w Polsce są przedmiotem wielu analiz. Ich autorzy zwracają uwagę na aspekty agrotechniczne (Krasowicz, Budzyński 2005), ekonomiczne (Klepacki 2005) lub też cechy jakościowe pozyskiwanego ziarna zbóż jako surowca dla przemysłu i źródła paszy (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003). Stosunkowo mało miejsca poświęca się natomiast produkcji zbóż w Polsce, w aspekcie oceny wykorzystania potencjału produkcyjnego rolnictwa. Poszerzenie Unii Europejskiej o nowe kraje oraz aktualna sytuacja na rynku zbożowym również przemawiają za potrzebą analizy tej problematyki i przedstawienia oceny możliwości zwiększenia produkcji zbóż w naszym kraju. Opinie na temat możliwości produkcji zbóż w Polsce często mają charakter jednostronny i nie uwzględniają wyników prowadzonych od lat badań środowiskowych i technologicznych oraz opartych na nich analiz. Powoduje to subiektywny charakter ocen. Zawężone do wybranych aspektów rozważania są często krzywdzące dla polskich producentów zbóż i dają uproszczony obraz produkcji zbóż w Polsce oraz możliwości jej zwiększenia. Z uwagi na znaczenie gospodarcze zbóż, ich plony i produkcja często są traktowane jako jedna z ważniejszych miar intensywności rolnictwa i poziomu kultury rolnej kraju (Krasowicz 2007). W bilansie zbożowym Polski 60-65% stanowi ziarno zużywane na paszę. Obserwowany w ostatnich latach wzrost zużycia ziarna na paszę jest następstwem rozwoju fermowego chowu trzody chlewnej i drobiu, które żywi się suchymi paszami złożonymi z ziarna zbóż i komponentów białkowych. Na cele konsumpcyjne przeznacza się tylko 23% ziarna, a przemysł rolno-spożywczy wykorzystuje tylko 2 3% (dotyczy to przede wszystkim żyta zużywanego w gorzelnictwie i jęczmienia w browarnictwie). Na materiał siewny przypada 7% krajowego zużycia ziarna, a reszta to ubytki i straty (Zbiorowa 2005). Wyniki wieloletnich badań środowiskowych i technologicznych prowadzonych w IUNG w Puławach dostarczają szeregu przesłanek do obiektywnej oceny produkcji zbóż w Polsce. Umożliwiają one również ocenę zróżnicowania regionalnego tej gałęzi produkcji. Ponadto pozwalają one na interpretację szeregu zjawisk i tendencji wynikających z analizy danych statystycznych. Mogą też być istotnym dopełnieniem analiz ekonomicznych
2 o charakterze rynkowym. Produkcja zbóż jest jednym z elementów złożonego systemu jakim jest rolnictwo. Problemy gospodarki zbożowej należy zatem rozpatrywać na tle uwarunkowań międzynarodowych, specyfiki i sytuacji ekonomicznej rolnictwa w danym kraju oraz zróżnicowania intensywności gospodarowania (Krasowicz 2007). Celem opracowania jest ocena możliwości zwiększenia produkcji zbóż w Polsce. Materiał i metoda Opracowanie ma charakter analizy porównawczej. Wykorzystano w nim informacje pochodzące z różnych źródeł. Podstawowe ich źródło stanowiły dane GUS oraz FAOSTATU. Ponadto w opracowaniu uwzględniono wyniki doświadczeń odmianowych COBORU i badań IUNG. Wykorzystano również raporty i ekspertyzy IERiGŻ. Wskaźniki charakteryzujące produkcję zbóż w Polsce przedstawiono na tle wybranych cech świadczących o specyfice polskiego rolnictwa. W analizie uwzględniono dwie grupy uwarunkowań. Pierwsza z nich dotyczy uwarunkowań przyrodniczo-agrotechnicznych, a druga warunków organizacyjnoekonomicznych rolnictwa. Do charakterystyki uwarunkowań wykorzystano także opracowania innych autorów. Zebrane informacje statystyczne przedstawiono w formie tabel, stosując wskaźniki obrazujące strukturę i poziom produkcji zbóż, dynamikę zmian a także zróżnicowanie regionalne. Porównanie ograniczono do wybranych wskaźników i gatunków zbóż. Wyniki badań 1. Przyrodnicze i organizacyjno-ekonomiczne uwarunkowania produkcji zbóż w Polsce Polska jest krajem o znacznym potencjale produkcyjnym. Jednak potencjał ten, oceniany przez pryzmat produkcji zbóż, jest stosunkowo słabo wykorzystany a w dodatku jego wykorzystanie jest zróżnicowane regionalnie (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003; Filipiak, Ufnowska 2002). Produkcja zbóż jest ważnym miernikiem pozycji i konkurencyjności Polski wobec innych krajów Unii Europejskiej. Świadczy też o stopniu wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski. Polska jest liczącym się w Europie producentem zbóż (tab.1). O pozycji Polski w bilansie zbożowym Unii Europejskiej, jak i całej Europy, decyduje relatywnie duża powierzchnia uprawy, stanowiąca około 16% powierzchni obsiewanej zbożami w 25 krajach UE. Polska ustępuje natomiast wielu krajom Europy pod względem poziomu plonów zbóż. Są one
3 dwukrotnie niższe w porównaniu do uzyskiwanych w krajach o rozwiniętym rolnictwie, a także od uzyskiwanych w doświadczeniach w warunkach optymalnej agrotechniki. Udział Polski w światowej powierzchni uprawy i zbiorach zbóż jest zbliżony, co wskazuje, że plony kształtują się blisko średniej światowej (tab. 2). Plony zbóż w Polsce pozostają na tym samym poziomie od 15 lat (około 30 dt/ha); (Prusiński, Kozdemba 2005). Stanowią one około 50% plonów uzyskiwanych w doświadczeniach COBORU. Świadczy o tym porównanie zamieszczone w tabeli 3. W porównaniu do wybranych krajów UE o takiej relacji decydują zarówno uwarunkowania glebowo-klimatyczne Polski (tab. 4), jak też niski poziom intensywności produkcji i duże zaniedbania w sferze agrotechniki podstawowych gatunków zbóż (Krasowicz, Budzyński 2005). Kraje europejskie, o intensywnym rolnictwie, uzyskiwały plony zbóż osiągane aktualnie w Polsce już kilkadziesiąt lat temu (Klepacki 2005). Jednym z wyznaczników poziomu uzyskiwanych plonów zbóż jest wysoki, przekraczający 34% udział gleb bardzo słabych i słabych (tab. 5). Na glebach tych nawet w doświadczeniach, w warunkach optymalnego zaopatrzenia w środki produkcji (nasiona, nawozy mineralne, środki ochrony roślin) i starannej agrotechniki uzyskuje się plony zbóż w granicach 2,5-3,0 t z ha. Warunki glebowe decydują także o możliwościach doboru gatunków i powierzchni ich uprawy. Jednak dynamika zmian powierzchni i struktury uprawy zbóż w Polsce, związana w dużym stopniu z uwarunkowaniami organizacyjnoekonomicznymi, jest duża (tab. 6). Na podkreślenie zasługuje fakt, że w miarę pogarszania się warunków glebowych maleją potencjalne możliwości wzrostu plonów zbóż poprzez intensyfikację agrotechniki. Dowodzą tego wyniki wdrożeń kompleksowych technologii produkcji zbóż (Kuś i inni 2004). W technologiach tych stosowano w sposób zsynchronizowany dostępne ilościowe i jakościowe elementy agrotechniki, potwierdzone w wieloletnich badaniach IUNG. Na glebach dobrych (kompleksy 1 4), średnie plony zbóż we wdrożeniach kompleksowych technologii były o około 1 1,5 t z ha większe w porównaniu do uzyskiwanych w doświadczeniach przeprowadzonych we wcześniejszym okresie. Natomiast na glebach słabszych (kompleks 5 7) różnica ta, w analogicznym porównaniu, wynosiła 0,3 0,8 t z ha. Ogólnie można stwierdzić, że potencjał glebowy i klimatyczny Polski, chociaż gorszy niż w przypadku czołowych krajów Unii Europejskiej (tab. 4), pozwala jednak na znaczne zwiększenie średnich plonów zbóż w stosunku do stanu obecnego (Kuś i inni 2004).
4 Specyfiką polską jest też zbyt duży udział ekstensywnie uprawianych mieszanek zbożowych (3,9 mln ton) oraz korzystnie rosnący udział pszenżyta (13%) w zbiorach ogółem i niestety ciągle zbyt niski udział jęczmienia w zasiewach. W stosunku do krajów Europy Zachodniej w Polsce występuje bardzo duży udział zbóż w strukturze zasiewów, który przekroczył średnio 74%, a w niektórych powiatach województw północnych i wschodnich dochodzi do 90%. W takich warunkach zwiększenie udziału gatunków wartościowych gospodarczo jest trudniejsze ze względów fitosanitarnych. Nawet żyto i owies mogą wtedy reagować 12 18% zniżką plonu, a efektywność nakładów plonotwórczych (produkcja/koszty bezpośrednie), przy takim następstwie roślin jest znacznie mniejsza (Kowalczyk 2002). Technologiczne ograniczenia w poziomie uzyskiwanych plonów mają pierwotne źródła przede wszystkim w wielkości gospodarstwa. Aż 84% gospodarstw rolniczych w Polsce ma powierzchnię poniżej 10 ha gruntów ornych, i aż połowa powierzchni obsianej zbożami znajduje się w gospodarstwach poniżej 30 ha (GUS 2006). Znaczna część tych gospodarstw produkuje surowce o niskiej jakości na potrzeby własne, wewnętrzne. Stosowane przez nie ekstensywne technologie w połączeniu ze słabymi warunkami siedliskowymi znacznej części Polski nie gwarantują minimalnego progu opłacalności. Niski poziom agrotechniki dotyczy nie tylko nakładowych czynników technologii (siew materiałem kwalifikowanym, racjonalności dawek nawożenia, poziom ochrony roślin, itd), ale także czynników beznakładowych dotyczących precyzji zastosowań i kompleksowości konkretnych technologii (Budzyński 2003; Budzyński, Szempliński 2003; Rozbicki 2000; Harasim 2003). Krajowy postęp hodowlany w zbożach należy ocenić jako duży. W rozpatrywanym okresie było prawie 300 odmian wszystkich gatunków zbożowych o wysokiej średniej wydajności zarówno przedrejestrowej, jak i w warunkach PDO. Nowe odmiany wszystkich gatunków reagowały korzystnie na wyższy poziom agrotechniki. Niestety ich wykorzystanie było i jest nadal małe, a udział materiału kwalifikowanego (z którym trafiają do produkcji nowe odmiany) w zasiewach corocznych wynosi od 7% w życie (wymiana co 14 lat), 14% w pszenicy ozimej (wymiana co 7 lat), do 19 21% w jęczmieniu jarym i pszenicy jarej (wymiana co 5 lat); (Oleksiak 2003). Wykorzystanie potencjału plonotwórczego odmian, mierzone jako stosunek plonu w produkcji do plonu w COBORU, kształtuje się poniżej 50%. W Polsce na początku XXI wieku stosowano ~95 kg ha -1. NPK. W obiegowych ocenach to właśnie niskie dawki nawozów są powodem niezadowalających plonów w kraju. Tymczasem wyniki badań wskazują jednoznacznie, że bilanse wszystkich składników są dodatnie, jakkolwiek nadwyżki fosforu i potasu mają z reguły małe wartości. Można więc stwierdzić, że przy średnich plonach rzędu 30 31 dt obecny poziom nawożenia nie jest
5 czynnikiem ograniczającym wydajność (Fotyma, Pietruch 2000). Efektywność analogicznych dawek stosowanych w Czechach i Szwecji jest aż o 50% wyższa. Wskazuje to, że pozanawozowe czynniki agrotechniki ograniczają efektywność tego środka produkcji. Według Budzyńskiego (2003) należą do nich przede wszystkim nieprzestrzeganie optymalnego terminu siewu zarówno gatunków ozimych, jak i jarych, skutkujące bardzo silną obniżką plonu oraz nieracjonalny podział dawek N (czyli słaba interakcja nawożenia z beznakładowymi czynnikami technologii). Poziom zużycia środków ochrony roślin w Polsce (w latach 2002 2004 wynosił 0,56 0,63 kg sa ha -1 ), był i jest kilkukrotnie niższy w stosunku do krajów UE. Około 75 80% polskiego rynku środków ochrony roślin rolniczych przypada na zboża. Efekt plonochronny, czyli opłacalność środków ochrony roślin, a szczególnie herbicydów jest zadowalający ale przy przestrzeganiu dobrych praktyk mógłby być znacznie większy. Specyficzna struktura gatunkowa zasiewów (mieszanki, żyto, owies) oraz rozdrobnienie plantacji pogarszają stan ochrony zbóż w kraju. Pruszyński, Adamczewski i Korbas (cyt. za Budzyński 2003) podają, że na 40% zasiewów nie stosuje się żadnych zabiegów ochronnych, chwasty zwalcza się na co 3 plantacji, a choroby na co 6. Wartości tych miar są kilkakrotnie (5 6 razy) gorsze niż w rolnictwie krajów ościennych. W większości krajów Europy Zachodniej o intensywnym rolnictwie w ostatnich latach następuje obniżenie poziomu zużycia NPK w kg/ha UR. Jednak poziom zużycia nawozów mineralnych jest tam wyższy niż w Polsce (GUS). Ponadto średnio w Polsce udział gleb bardzo kwaśnych i kwaśnych przekracza 50%, a w niektórych regionach dochodzi do 70% (Igras, Lipiński 2005). Rzutuje to na efektywność nawożenia, a ponadto wskazuje na zróżnicowanie poziomu kultury rolnej. Z danych GUS wynika, że w dalszym ciągu bardzo niski jest udział nasion kwalifikowanych w zasiewach zbóż. Średni udział kwalifikowanego materiału siewnego zbóż w produkcji w 2007 r., przy uwzględnieniu w zapotrzebowaniu na nasiona jedynie plantacji w czystym siewie, wyniósł 8,4%. Po uwzględnieniu mieszanek wskaźnik udziału nasion kwalifikowanych zbóż w zasiewach wynosi 6,9%. Najwięcej nasion kwalifikowanych stosuje się w uprawie pszenicy jarej i jęczmienia ozimego (Zbiorowa 2007). Stosunkowo najwięcej kwalifikowanego materiału siewnego zbóż sprzedaje się w województwach: śląskim, pomorskim, lubuskim, kujawsko-pomorskim i opolskim, najmniej zaś w mazowieckim, podkarpackim, lubelskim i świętokrzyskim. W porównaniu do wybranych krajów Europy istotne znaczenie ma specyficzna dla Polski struktura gatunkowa. Średnio w krajach Europy Zachodniej uprawia się więcej gatunków
6 intensywnych tj. pszenicy i jęczmienia oraz kukurydzy. W Polsce znaczący udział mają żyto, owies i mieszanki zbożowe, które w innych krajach uprawiane są sporadycznie (Kuś i inni 2004). Ważnym wyznacznikiem intensywności technologii i regionalnego zróżnicowania produkcji zbóż w Polsce są uwarunkowania organizacyjno-ekonomiczne (wielkość i struktura gospodarstw, ich towarowość oraz chłonność na postęp technologiczny). We współczesnym rolnictwie, w warunkach gospodarki rynkowej, o poziomie wykorzystania potencjału produkcyjnego w znacznym stopniu decydują czynniki ekonomiczno-organizacyjne. Najważniejszymi czynnikami ograniczającymi wykorzystanie potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ocenianego przez pryzmat produkcji zbóż w Polsce są: rozdrobnienie gospodarstw oraz niski poziom nakładów produkcyjnych (plonotwórczych i plonochronnych) i stosowanie ekstensywnych technologii. Gospodarstwa drobne, gorzej wyposażone w sprzęt techniczny, nie są w stanie stosować nowoczesnych, często bardzo precyzyjnych, technologii produkcji i uzyskują wyraźnie niższe plony zbóż. Znajduje to potwierdzenie w wynikach gospodarstw prowadzących rachunkowość rolniczą, pod nadzorem merytorycznym IERiGŻ (tab. 7). Teza ta znajduje również uzasadnienie w danych statystycznych GUS dotyczących województw (tab. 8). Z tabeli 8 wynika, że w województwach, położonych w południowo-wschodniej części Polski (podkarpackie, lubelskie, małopolskie, świętokrzyskie), mimo relatywnie korzystnych warunków siedliskowych (wskaźnik waloryzacji rolniczej przestrzeni produkcyjnej powyżej średniej dla kraju), ze względu na rozdrobnienie struktury agrarnej uzyskuje się niższe plony zbóż niż średnio w kraju. Natomiast w województwach zachodnich i północnych, wyróżniających się korzystniejszą strukturą agrarną stosuje się bardziej intensywne technologie produkcji i uzyskuje wyraźnie większe plony zbóż. Z badań IERiGŻ (Skarżyńska 2006) oraz IUNG (Jaśkiewicz, Krasowicz 2003) wynika, że w miarę przesuwania się od zachodu ku wschodowi kraju poziom intensywności produkcji i zaawansowania technologicznego gospodarstw, wyraźnie się obniża. Tezę tę potwierdzają dane zamieszczone w tabeli 9, charakteryzujące poziom plonów zbóż, wielkość nadwyżki bezpośredniej z 1 ha oraz kosztów bezpośrednich ponoszonych na produkcję zbóż, w czterech wyodrębnionych przez IERiGŻ regionach Polski. W północnej i zachodniej części Polski większy udział w strukturze agrarnej mają gospodarstwa większe obszarowo, wyróżniające się wysoką towarowością produkcji zbóż, wyższym udziałem gatunków jakościowych. Czynnikiem sprzyjającym wdrażaniu postępu
7 technologicznego na tych obszarach Polski jest także mniejsze rozdrobnienie gruntów (mniejsza liczba działek w przeliczeniu na gospodarstwo, większa powierzchnia pól). Umożliwia to stosowanie nowych technologii, opartych na wykorzystaniu specjalistycznego sprzętu oraz wydajnych maszyn i narzędzi, pozwalających na terminowe i precyzyjne wykonywanie zabiegów i czynności agrotechnicznych. Wyniki badań ankietowych IUNG (Zarychta, Kęsik 2005) wskazują ponadto, że rolnicy kierownicy gospodarstw w zachodniej i północnej Polsce wyróżniają się wyższym poziomem wiedzy fachowej. Podobne wyniki uzyskał Klepacki (2005) oceniając tzw. kompleksowość technologii produkcji zbóż w Polsce. Analiza danych zamieszczonych w tabeli 8 wskazuje, że województwa charakteryzujące się najgorszym wykorzystaniem potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej, ocenianym za pomocą plonów zbóż mają z reguły niższe zużycie nawozów mineralnych i wapna nawozowego na 1 ha użytków rolnych. Województwa te mają także niższą powierzchnię zbóż w przeliczeniu na gospodarstwo (GUS 2006). Ponadto, w znacznej części gospodarstw, zboża są uprawiane głównie na paszę lub na samozaopatrzenie gospodarstw domowych i odgrywają relatywnie mniejszą rolę w towarowej produkcji zbóż. Dążenia do intensyfikacji produkcji zbóż oraz wdrażania postępu technologicznego silniej zaznaczają się w zachodniej części kraju (Krasowicz 2007). 2. Możliwości zwiększenia produkcji zbóż w Polsce Wzrost produkcji musi następować poprzez intensyfikację produkcji i wzrost plonów. Wyniki uzyskiwane w doświadczeniach oraz w lepszych gospodarstwach, jednoznacznie wskazują na duże potencjalne możliwości wzrostu plonów zbóż. Również pewna intensyfikacja technologii produkcji zbóż jest uzasadniona ekonomicznie, co potwierdza wyliczona wielkość nadwyżki bezpośredniej (tab. 9). W dalszych rozważaniach potencjalną produkcję ziarna zbóż w Polsce oszacowano w dwóch wariantach: wariant I za podstawę przyjęto plony osiągane w latach 1978-1986 w doświadczeniach przeprowadzonych na poszczególnych kompleksach glebowych. Plony te są o około 30% większe od uzyskiwanych, średnio w kraju, w ostatnich latach. Przyjęte plony zbóż można traktować jako realne do uzyskania w produkcji, gdyż w okresie tym nawet w doświadczeniach nie stosowano fungicydów. Natomiast zastosowanie tego elementu agrotechniki włącznie z postępem biologicznym wyraźnie zwiększyło plony zbóż uzyskiwane w doświadczeniach w ostatnim okresie. Dodatkowo zmiany w doborze gatunków, a szczególnie zwiększenie areału uprawy kukurydzy, zwiększy również zdecydowanie produkcję i przeciętne plony ziarna.
8 wariant II za podstawę symulacji przyjęto plony uzyskane w latach 1999 2001 w gospodarstwach prowadzących rachunkowość rolną pod nadzorem merytorycznym IERiGŻ. Uwzględniając relatywnie dużą liczbę badanych gospodarstw, ich zróżnicowaną strukturę obszarową, a także wyższy od stosowanego przeciętnie w kraju poziom agrotechniki można przyjąć, że jest to potencjalny poziom plonów możliwy do osiągnięcia przeciętnie w kraju, w warunkach umiarkowanej intensyfikacji technologii produkcji. W obu wariantach przyjęto założenie, że plony zbóż uzyskiwane w doświadczeniach i w gospodarstwach wiodących w masowej produkcji, będą realnie możliwe do osiągnięcia w perspektywie 10 15 lat. Uwzględniając podane powyżej założenia oszacowano potencjalną produkcję ziarna zbóż (tab. 10). Wyniki przeprowadzonej symulacji wskazują, że w obu wariantach realne jest osiągnięcie w kraju produkcji ziarna na poziomie 29 30 mln ton, czyli przewyższającej o 1 2 mln ton aktualne zużycie. Należy jednak podkreślić, że konieczny jest wzrost nakładów na pewną intensyfikację produkcji oraz poprawę odczynu i zasobności gleb. Pozwoliłoby to pokryć potrzeby konsumpcyjne i paszowe oraz przeznaczyć 1 1,5 mln ton ziarna na produkcję bioetanolu. Dodatkowo trzeba podkreślić, że około 20% ziarna będzie produkowane na glebach słabych i bardzo słabych, gdzie przeciętne plony (nawet w doświadczeniach) nie przekraczają 3 t/ha. Na takich glebach znaczący musi być udział żyta w strukturze zasiewów, którego wartość gospodarcza jest niższa. Przy obecnych relacjach cenowych i niskim poziomie plonów, produkcja ta jest nieopłacalna dla rolników. Istniejący system dopłat w pewnym stopniu poprawia sytuację gospodarstw zbożowych na glebach słabych. We wcześniejszych analizach IUNG wskazywano na znacznie większe potencjalne możliwości wzrostu produkcji zbóż w Polsce, gdyż globalną produkcję ziarna szacowano nawet na około 34 mln ton. Jednak zakładano wówczas, że powierzchnia gruntów pod zasiewami utrzyma się na poziomie przekraczającym 12,5 mln ha, a powierzchnia uprawy zbóż wyniesie około 8,8 mln ha. Przedstawione w tabeli 10 warianty I i II charakteryzują sytuację, która może być osiągnięta w wyniku realizacji przyjętych założeń prognostycznych takich jak: optymalizacja wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej, wyraźna poprawa agrotechniki, lepsze wykorzystanie postępu hodowlanego. Do tego stanu można dochodzić etapowo lub też tempo dochodzenia może być wolniejsze od zakładanego. W świetle badań IUNG-PIB można również rozpatrywać wariant pośredni (lub I etap realizacji prognozy), w którym powierzchnia zasiewów zbóż kształtuje się na poziomie około 8 mln ha, a więc tylko o około
9 5% niższym w stosunku do średniej z lat 2005-2007, ale poprawi się też poziom agrotechniki. Przy takich założeniach produkcję zbóż na poziomie 29-30 mln ton będzie można uzyskać przy plonach rzędu 3,6-3,7 t z ha, co oznaczałoby wzrost plonów w stosunku do średniej z 3 ostatnich lat o około 20%. Jest to poziom plonów jaki uzyskano w korzystnym dla produkcji zbóż roku 2004. Problem sprowadza się między innymi do ograniczania wahań plonów i zbiorów zbóż w latach. Przedstawiona symulacja jest próbą wykorzystania wyników badań środowiskowych i technologicznych jako założeń prognostycznych. WNIOSKI 1. Aktualnie produkcja zbóż w Polsce ma charakter ekstensywny, gdyż: uzyskiwane plony ziarna są około dwukrotnie niższe od osiąganych w doświadczeniach oraz w produkcji w krajach o rozwiniętym rolnictwie; wielkość plonów i produkcji podlega dużym wahaniom w latach; produkcja ziarna nie pokrywa krajowego zapotrzebowania. 2. Polska posiada ewidentnie gorsze gleby oraz mniej korzystny agroklimat (długość okresu wegetacji, średnia temperatura powietrza i ilość opadów) w stosunku do krajów Europy Zachodniej. Jednak racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej Polski stwarza znaczne możliwości wzrostu plonów zbóż i globalnej produkcji ziarna. 3. W naszych warunkach wykorzystanie potencjału produkcyjnego zbóż, wyznaczonego przez warunki klimatyczno-glebowe oraz właściwości genetyczne gatunków i odmian, ograniczają czynniki ekonomiczno-organizacyjne, a głównie: rozdrobnienie agrarne; niski poziom nakładów produkcyjnych i stosowanie ekstensywnych technologii; dominacja zbóż w strukturze zasiewów. 4. Osiągnięcie średnich plonów zbóż w granicach 3,8 3,9 t z ha i krajowej produkcji ziarna na poziomie 29 30 mln ton, to jest o 1 2 mln ton powyżej aktualnego zużycia jest realne. Wymaga to jednak, obok pewnych zmian w doborze gatunków uprawianych zbóż, wzrostu nakładów na umiarkowaną, uzasadnioną ekonomicznie intensyfikację produkcji oraz na poprawę odczynu i zasobności gleb. Przedsięwzięciom tym powinno towarzyszyć systematyczne podnoszenie wiedzy fachowej producentów oraz współpraca z doradztwem rolniczym. 5. Cechą specyficzną polskiego rolnictwa, uwarunkowaną czynnikami siedliskowymi (około 30% zbóż na glebach słabych) i organizacyjnymi (rozdrobnienie agrarne), jest niższy
10 udział gatunków intensywnych, dostarczających ziarna o najwyższej wartości użytkowej (pszenica, jęczmień, kukurydza) w porównaniu do krajów UE. W warunkach pełnej liberalizacji obrotu towarowego w ramach UE oraz nadprodukcji ziarna w całej Wspólnocie stawia to polskich producentów zbóż w niekorzystnej sytuacji. Literatura 1. Budzyński W. (2003): Prośrodowiskowe technologie produkcji zbóż w Polsce. Ochrona Roślin, 12: 4-13. 2. Budzyński W., Szempliński W. (2003): Rośliny zbożowe. (W:) Szczegółowa Uprawa Roślin. Pod red. Z. Jasińskiej i A. Koteckiego. AR Wrocław. 3. Filipiak K., Ufnowska J. (2002): Regionalne zróżnicowanie wykorzystania rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Zag. Ek. Rol., 1: 54-60. 4. Fotyma E., Pietruch Cz. (2000): Monitoring zawartości azotu mineralnego w glebach gruntów ornych Polski możliwości praktycznego wykorzystania. Biul. Inf. IUNG, z.12: 18-25. 5. GUS (2006): Roczniki Statystyczne. 6. Harasim A. (2003): Technologia jako czynnik kształtujący wykorzystanie potencjału produkcyjnego rolnictwa. Pam. Puł., z. 132: 97-103. 7. Igras J., Lipiński W. (2005): Zagrożenia dla środowiska przy różnym poziomie intensywności produkcji roślinnej w ujęciu regionalnym. (W:) Efektywne i bezpieczne technologie produkcji roślinnej. IUNG Puławy, 141-150. 8. Jaśkiewicz B., Krasowicz S. (2003): Regionalne zróżnicowanie intensywności produkcji zbóż w Polsce. Zag. Ek. Rol., z.1: 65-78. 9. Klepacki B. (2005): Proces przemian gospodarki polskiej lat 90 ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa. (W:) Procesy przystosowawcze przedsiębiorstw agrobiznesu do gospodarki rynkowej. SGGW Warszawa, 18-29. 10. Kowalczyk S. (2002): Opłacalność produkcji zbóż w Polsce i UE. (W): Produkcja i rynek zbóż. Pod red. J. Rozbickiego. Wyd. Wieś Jutra W-wa. 11. Krasowicz S., Budzyński W. (2005): Produkcja zbóż w Europie na przełomie wieków XX/XXI. Bibliotheca Fragmenta Agronomica, 9: 19-20. 12. Krasowicz S. (2007): Produkcja zbóż w Polsce jako kryterium wykorzystania potencjału rolniczej przestrzeni produkcyjnej. Zag. Ek. Rol., 2. 13. Kuś J. i inni (2004): Stan aktualny i perspektywy produkcji zbóż w Polsce w świetle badań środowiskowych i technologicznych. Zag. Ek. Rol, z.3: 25-43.
11 14. Oleksiak T. (2003): Produkcja i rynek materiału siewnego w Polsce. Wieś Jutra, 5: 18-19. 15. Prusiński J., Kozdemba K. (2005): Postęp biologiczny w hodowli i uprawie zbóż w Polsce po 1990 roku. Zag. Doradztwa Rolniczego, 4: 39-52. 16. Rozbicki J. (2000): Produkcja i rynek zbóż. Wyd. Wieś Jutra. Warszawa. 17. Skarżyńska A. (2006): Produkcja, koszty i dochody wybranych produktów rolniczych w latach 2002 2005. Pr. Zbiorowa IERiGŻ: 38-114. 18. Zarychta M., Kęsik K. (2005): Ocena efektywności technologii produkcji zbóż w gospodarstwach rolnych. (W:) Efektywne i bezpieczne technologie produkcji roślinnej. IUNG Puławy, 131-132. 19. Zbiorowa (2005): Rynek zbóż. Stan i perspektywy. IERiGŻ Warszawa, 29. 20. Zbiorowa (2007): Rynek środków produkcji i usług dla rolnictwa. IERiGŻ, 32.