W POLSCE POWINNO DOMINOWAĆ ROLNICTWO ZRÓWNOWA

Transkrypt

1 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy W POLSCE POWINNO DOMINOWAĆ ROLNICTWO ZRÓWNOWA WNOWAŻONE ONE Stanisław Krasowicz Puławy, 2009

2 System rolniczy to sposób zagospodarowania przestrzeni rolniczej w zakresie produkcji roślinnej i zwierzęcej oraz ich przetwarzania wyceniony kryteriami ekologicznymi i ekonomicznymi /W. Niewiadomski 1993/ Nie ma abstrakcyjnego systemu rolniczego. Rolnictwo rozumiane jako system zawsze przybiera postać gospodarstwo /R. Manteuffel 1981/ Konkluzja: Poszukiwanie odpowiedzi na pytanie: Rolnictwo industrialne, zrównoważone czy ekologiczne? wymaga spojrzenia przez pryzmat cech i uwarunkowań rozwoju zrównoważonego.

3 Pojęcie rolnictwo zrównoważone bywa różnie rozumiane w zależności od profesji definiującego. /H. Runowski, 2000/ Według rolnika Rolnictwo określane mianem zrównoważonego czy trwałego, ukierunkowane jest na takie wykorzystanie zasobów ziemi, które nie niszczy ich naturalnych źródeł, lecz pozwala na zaspokajanie podstawowych potrzeb kolejnych generacji producentów i konsumentów.

4 Rozwój zrównoważony polega na takim wykorzystaniu i konserwacji zasobów naturalnych i takim zorientowaniu technologii i instytucji aby osiągnąć i utrzymać zaspokajanie ludzkich potrzeb obecnego i przyszłych pokoleń. Taki rodzaj rozwoju (w rolnictwie, leśnictwie i rybołówstwie) konserwując glebę, zasoby wodne, rośliny oraz genetyczne zasoby zwierząt nie degraduje środowiska, wykorzystuje odpowiednie technologie, jest żywotny ekologicznie i akceptowany społecznie. /J. Wilkin 2004 / Zainteresowanie rolnictwem zrównoważonym i ekologicznym w rozwiniętych gospodarczo krajach Europy Zachodniej było konsekwencją krytycznej oceny rolnictwa industrialnego. /Woś, Zegar 2002/

5 Cechy rolnictwa industrialnego: - wysoka specjalizacja - koncentracja produkcji - mechanizacja - wysoka intensywność Konsekwencje: - wysoce niekorzystny wpływ na środowisko przyrodnicze - zagrożenia dla bioróżnorodności oraz zdrowia ludzi i zwierząt - nadprodukcja żywności - spadek cen i dochodów rolników /J. Kuś 2005/

6 W świetle badań IUNG-PIB (środowiskowych, agrotechnicznych) podstawowe cechy rolnictwa zrównoważonego na poziomie kraju to: 1.Racjonalne wykorzystanie rolniczej przestrzeni produkcyjnej i utrzymanie potencjału produkcyjnego gleb; 2.Zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju (netto); 3.Produkcja bezpiecznej żywności; 4.Produkcja surowców o pożądanych, oczekiwanych przez konsumentów i przemysł, parametrach jakościowych; 5.Ograniczenie lub eliminacja zagrożeń dla środowiska przyrodniczego oraz troska o zachowanie bioróżnorodności; 6.Uzyskiwanie w rolnictwie dochodów pozwalających na porównywalną z innymi działami gospodarki opłatę pracy i zapewnienie środków finansowych na modernizację i rozwój.

7 Cechy rolnictwa zrównoważonego wg Wosia (1998): zasoby naturalne powinny być wykorzystywane w taki sposób aby nie została zdławiona ich zdolność do samoodnowienia się; przyrost produkcji żywności może następować tylko drogą wzrostu produkcyjności zasobów, a więc poprzez wprowadzenie technologii, które jednocześnie chronią zasoby i zachowują ich wysoką jakość dla przyszłych pokoleń; rolnictwo takie wykazuje małą podatność na wahania i wstrząsy; zrównoważone systemy rolnicze zakładają pełną symbiozę celów produkcyjnych i ekologicznych; zarządzanie zasobami naturalnymi umożliwia zaspokajanie zmieniających się potrzeb, zachowując jednocześnie wysoką jakośćśrodowiska naturalnego i chroniąc jego zasoby.

8 Rozumienie pojęcia zrównoważonego rozwoju jest silnie powiązane ze stanem gospodarki, intensywnością rolnictwa i poziomem konsumpcji oraz samowystarczalnością żywnościową kraju netto, a wiec kryteriami, które dotyczą człowieka czy szerzej społeczeństwa. /H. Runowski 2000/ Wg IUNG-PIB: W Polsce niezbędne jest wprowadzenie postępu technicznego i technologicznego powodującego umiarkowaną, ekonomicznie uzasadnioną intensyfikację produkcji i lepsze wykorzystanie potencjału produkcyjnego. Takie podejście jest zdeterminowane przez stan aktualny polskiego rolnictwa.

9 Rolnictwo powinno być także żywotnie zainteresowane ochroną bioróżnorodności nie tylko dlatego, że na nią w istotny sposób wpływa, ale zwłaszcza dlatego, że jest jednym z głównych jej beneficjentów. /A. Faber, 2001/

10 Jakie czynniki decydują o możliwości osiągnięcia stanu opisanego przez podane cechy rolnictwa zrównoważonego?

11 Polska to kraj: o stosunkowo dużym potencjale rolnictwa wyznaczonym przez warunki przyrodnicze; o zróżnicowanym regionalnie stopniu wykorzystania potencjału, zdeterminowanym przez warunki organizacyjno-ekonomiczne. Plony relatywne zbóż w Polsce wg województw zachodniopomorskie lubuskie dolnośląskie 132 pomorskie wielkopolskie kujawsko-pomorskie opolskie Polska 32,1 dt/ha 100% śląskie 110 łódzkie małopolskie 100 warmińsko-mazurskie mazowieckie świętokrzyskie podkarpackie 95 61,7 podlaskie lubelskie 93

12 Charakterystyka rolnictwa w Polsce Polska kraj zróżnicowany pod względem warunków klimatycznych i glebowych. zachodniopomorskie 67.5 pomorskie 66.2 kujawsko-pomorskie 71.0 warmińsko-mazurskie podlaskie lubuskie 62.3 wielkopolskie 64.8 mazowieckie 59.9 Polska 66,6 pkt dolnośląskie opolskie Polska kraj nizinny 96% terytorium położone jest poniżej 350 m n.p.m śląskie łódzkie małopolskie 69.3 świętokrzyskie 69.3 lubelskie 74.1 podkarpackie 70.4

13 Główne uwarunkowania polskiego rolnictwa przyrodnicze: gleby ponad 30% gleby słabe i bardzo słabe, agroklimat różnica Suwałki Opole ponad 15 pkt (w skali 100 pkt), zagrożenia erozją wodną około 28,5% kraju, ONW 53% powierzchni UR, zmniejszanie się zawartości próchnicy, 32,5% powierzchni objęte ochroną przyrody.

14 Główne uwarunkowania polskiego rolnictwa organizacyjno-ekonomiczne: ponad1,8 mln gospodarstw (2007), średnia pow. ogólna 7,8 ha, 70% zatrudnionych pracuje w niepełnym wymiarze czasu pracy, gospodarstwa rodzinne wielokierunkowe, rozproszenie i mała skala produkcji rolniczej (towarowej), poziom kultury rolnej i intensywności rolnictwa, stan agrochemiczny gleb 40-50% gleby o niskiej zasobności w P i K, ponad 50% gleby kwaśne i bardzo kwaśne.

15 Stan agrochemiczny gleb Gleby bardzo kwaśne i kwaśne - ponad 50%. zachodniopomorskie 51 pomorskie 54 kujawsko-pomorskie 32 warmińsko-mazurskie podlaskie lubuskie 49 wielkopolskie 42 mazowieckie 65 dolnośląskie 47 Polska 53% opolskie śląskie łódzkie małopolskie 57 świętokrzyskie lubelskie podkarpackie 67

16 Nawożenie mineralne ( ) zachodniopomorskie 117 pomorskie 128 kujawsko-pomorskie 161 warmińsko-mazurskie podlaskie lubuskie 119 wielkopolskie 145 mazowieckie 99 dolnośląskie 112 Polska 116 kg NPK/ha UR opolskie śląskie łódzkie małopolskie 82 świętokrzyskie 99 lubelskie 112 podkarpackie 64

17 Obsada zwierząt w DJP/100 ha UR w Polsce w 2007 r. wg województw zachodniopomorskie lubuskie 24,5 17,3 wielkopolskie 67,8 pomorskie 37,5 kujawsko-pomorskie 54,1 50,6 łódzkie warmińsko-mazurskie 48,2 67,9 podlaskie mazowieckie 51,3 lubelskie dolnośląskie 17,9 opolskie 32,5 śląskie świętokrzyskie 39,7 34,9 Polska 44,5 DJP/100 ha UR 38,7 małopolskie 45,6 podkarpackie 30,5

18 Udział roślin technologicznie podobnych (zboża, rzepak) w strukturze zasiewów w % zachodniopomorskie lubuskie 83,5 84,7 Polska w % ,1 86,5 dolnośląskie 79,9% 75,8% 87,1 83,3 wielkopolskie 81,9 80,8 pomorskie 80,7 79,9 kujawsko-pomorskie opolskie 88,0 84,7 79,2 77,7 81,8 74,1 78,8 70,2 śląskie łódzkie małopolskie 65,9 56,3 warmińsko-mazurskie świętokrzyskie 75,3 65,5 80,5 80,9 mazowieckie 76,1 71,5 podlaskie lubelskie 80,9 74,5 podkarpackie 72,0 60,9 74,5 78,4

19 Średnie plony siana łąkowego w latach w dt/ha i relatywnie w % zachodniopomorskie lubuskie 32, ,9 65 dolnośląskie 35,5 80 wielkopolskie 53,4 121 Polska 44,3 dt/ha 100 % pomorskie 37,1 84 kujawsko-pomorskie opolskie 43, , , ,8 115 śląskie łódzkie małopolskie 44,2 100 warmińsko-mazurskie świętokrzyskie 42, ,0 102 mazowieckie 49,4 112 podlaskie lubelskie 41,7 94 podkarpackie 37, ,5 116

20 Działania na rzecz poprawy konkurencyjności polskiego rolnictwa wg IUNG-PIB: optymalizacja wykorzystania gleb użytkowanych rolniczo; podniesienie poziomu produkcyjnego gleb przez racjonalne stosowanie nawożenia mineralnego, a zwłaszcza-wapnowania; systematyczne wzbogacanie gleb w substancję organiczną, w tym również przez poprawną gospodarkę nawozami organicznymi (odchody zwierząt); właściwy dobór uprawianych gatunków roślin oraz odmian dostosowanych do miejscowych warunków; wykorzystanie potencjału produkcyjnego trwałych użytków zielonych przez koncentrację produkcji zwierzęcej (przeżuwacze) na tych obszarach.

21 Z badań IUNG-PIB wynika, że racjonalizacja użytkowania gruntów i związane z tym wyłączenie znacznej części gruntów najsłabszych, poprawa poziomu agrotechniki i ekonomicznie uzasadniona umiarkowana intensyfikacja produkcji zbóż, umożliwia zwiększenie plonów zbóż do poziomu 3,7 3,9 t z ha i zbiorów do poziomu mln ton.

22 Producenci zbóż /Z. Kaszuba, 2008/ Grupa I Grupa II Grupa III 50 tys. producentów 35% areału zbóż 50% produkcji 80% obrotów rynkowych Uprawiane zboża: - pszenica - kukurydza - jęczmień Specjalizacja w prod. zbóż Średnio 58 ha w gosp. (ok. 2,9 mln ha pow. zbóż) PLONY 47 dt/ha Produkcja 13,6 mln ton (+ 2,9) 100 tys. producentów 40% areału zbóż 35% produkcji 5% obrotów rynkowych Uprawiane zboża: - pszenica -żyto - mieszanki Mieszany profil działaln. Średnio 33 ha w gosp. (ok. 3,3 mln ha pow. zbóż) PLONY 29 dt/ha Produkcja 9,5 mln ton (+ 1,6) 1,5 mln producentów 25% areału zbóż 15% produkcji 15% obrotów rynkowych Uprawiane zboża: - mieszanki -żyto - pszenżyto Mieszany profil działaln. Średnio 1,4 ha w gosp. (ok. 2,1 mln ha pow. zbóż) PLONY 19 dt/ha Produkcja 4 mln ton Grupa I realizuje model zbliżony do rolnictwa industrialnego

23 Wnioski 1. Z uwagi na duże zróżnicowanie warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych w Polsce mogą współistnieć trzy systemy rolnicze: industrialny, zrównoważony i ekologiczny. Jednak dominującym powinno być rolnictwo zrównoważone, zapewniające realizację podstawowej funkcji obszarów wiejskich jaką jest zapewnienie samowystarczalności żywnościowej kraju. 2. Rolnictwo industrialne zapewnia realizację celów produkcyjnych i w pewnym zakresie ekonomicznych, ale może stwarzać zagrożenia dla środowiska przyrodniczego. Nie daje gwarancji właściwej realizacji funkcji środowiskowej obszarów wiejskich, a w dodatku nie koresponduje z założeniami WPR UE.

24 Wnioski 3. W Polsce potrzebna jest pewna umiarkowana intensyfikacja produkcji co jest działaniem charakterystycznym dla rolnictwa industrialnego, ale niezbędna jest też poprawa poziomu agrotechniki, zootechniki i szerokie wykorzystanie tzw. beznakładowych czynników produkcji takich jak: właściwa organizacja, terminowość, uwzględnianie mechanizmów i zależności typowych dla rolnictwa.

25 Wnioski 4. Gospodarstwa realizujące model rolnictwa industrialnego będą więc stopniowo ewoluowały w kierunku systemu zrównoważonego. Model rolnictwa zrównoważonego nie jest prostym powrotem do teorii gospodarstwa organicznego. Musi on być bowiem osadzony w realiach rynkowych i respektować uwarunkowania makro i mikroekonomiczne. 5. Realizacja koncepcji rolnictwa zrównoważonego w Polsce wymaga zdecydowanego wdrażania postępu technologicznego, pewnej umiarkowanej, racjonalnie i ekonomicznie uzasadnionej, intensyfikacji produkcji oraz ograniczenia degradacji potencjału produkcyjnego gleb. Niezbędna jest również rozbudowa i modernizacja infrastruktury technicznej obszarów wiejskich i samych gospodarstw.

26 Wnioski 6. Wspieranie decyzji dotyczących zrównoważonego rozwoju rolnictwa musi być dostosowane do warunków przyrodniczych i organizacyjno-ekonomicznych kraju. Warunki te decydują o specyfice i intensywności polskiego rolnictwa, a także jego zróżnicowaniu regionalnym i możliwościach zrównoważonego rozwoju, który powinien być celem priorytetowym. 7. Rolnictwo ekologiczne może być alternatywą dla pewnej grupy gospodarstw, zwłaszcza na obszarach cennych przyrodniczo, o atrakcyjnym krajobrazie i znacznych zasobach siły roboczej. Niewątpliwie system ekologiczny zdobędzie trwałe miejsce w polskim rolnictwie. Jednak jego udział nie przekroczy 2-3% użytków rolnych w skali kraju.

27 Wnioski 8. Mimo różnego spojrzenia na problem wyboru dominującego systemu rolniczego, stanowiska IERiGŻ PIB i IUNG-PIB są dość zbieżne. Rolnictwo zrównoważone z oczywistych względów sprzyja żywotności wsi, tworząc warunki do wielofunkcyjnego jej rozwoju. Umożliwia też zaangażowanie w działalność rolniczą większej liczby osób, co jest ważne w warunkach bezrobocia i jednoczesnego braku alternatywnych miejsc pracy. Jednakże to rolnictwo wymaga daleko większej wiedzy aniżeli rolnictwo industrialne (IERiGŻ-PIB, Synteza, 2005).

28 Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy W POLSCE POWINNO DOMINOWAĆ ROLNICTWO ZRÓWNOWA WNOWAŻONE ONE Stanisław Krasowicz Puławy, 2009