Okres dorastania w poszukiwaniu tożsamości psychospołecznej Jak wspierać dziecko w procesie rozwoju? dr Karolina Appelt Instytut Psychologii UAM
Okres dorastania jako okres przejściowy między dzieciństwem a dorosłością (od 10/12 do 20/25 roku życia) adolescencja Dzieciństwo ok. 10 lat: budowanie podstaw samodzielnego funkcjonowania Dorastanie ok. 10 lat: start w samodzielne życie osobiste i społeczne Dorosłość ok. 60/70/80 lat: korzystanie z samodzielności dla siebie i dla innych przeddorosłość dorosłość
między dzieciństwem a dorosłością okres przejścia między dzieciństwem a dorosłością czas na pytanie: kim jestem? kim mam/chcę być w przyszłości? zjawisko identyfikowane w różnych kulturach przejście od... do... wiele zmienia się w życiu człowieka skrzyżowanie dzieciństwa i dojrzałości, dorastający zmaga się z pytaniem kim jestem?, musi ustanowić swoją podstawową tożsamość psychospołeczną i zawodową inaczej pozostanie nieokreślony, co do swojej roli jako dorosły
szczególne znaczenie V fazy w rozwoju wczesna adolescencja czyli dojrzewanie: 10/12 15/16 r. ż. dominacja zmian w sferze Soma i w konsekwencji w sferze Psyche zmiany bio-psychiczne (rewolucja) późna adolescencja czyli dorastanie: 15/16 20/22 (30) r. ż. dominacja zmian w sferze Psyche i w konsekwencji w sferze Polis zmiany psycho-społeczne
zadania rozwojowe okresu dorastania koncentrują się na: (Havighurst,1981; Newman, Newman, 1984): (1) intelektualnym, emocjonalnym i społecznym dojrzewaniu, (2) budowaniu własnej filozofii życia, (3) poszukiwaniu osobistej i społecznej autonomii, (4) poszukiwaniu tożsamości płciowej, (5) poszukiwaniu tożsamości grupowej i osobistej, (6) akceptacji zmieniającego się siebie.
Coś się kończy, coś się zaczyna, nie jest jak było - przyczyny kryzysu tożsamości Zmiany biologiczne: Pojawienie się pierwszo i drugorzędowych cech płciowych oraz skok pokwitaniowy szybki wzrost ciała towarzysząca temu procesowi utrata poczucia bezpieczeństwa zainteresowanie dorastającego tym, jak wygląda w oczach innych, w porównaniu z tym, za kogo sam siebie uważa ważna jest akceptacja tych zmian - jakie są reakcje otoczenia na te zmiany, na ile dorastający jest na nie gotowy
geneza dorastania Dwa zegary: biologiczny (przemiany fizyczne), społeczny (nowe wymagania, konieczność znalezienia swojego miejsca w układzie społecznym)
Sfera poznawcza Pojawiają się operacje formalne, zinterioryzowane, myślenie abstrakcyjne, którego materiałem są pojęcia, wyrażane na zewnątrz za pomocą znaków Człowiek konstruuje teraz własne systemy i teorie, możliwe są zadania z kombinatoryki, logiki, prawdopodobieństwa Zwrot w relacji człowiek rzeczywistość, jednostka do tej pory wychodziła w rozumowaniu od rzeczywistości teraz wychodzi od hipotez a ich weryfikacji szuka w rzeczywistości Refleksyjność (refleksja nad sobą, nad własnym myśleniem (procesy metapoznawcze), wyraz w pamiętnikach, wierszach, piosenkach), krytycyzm, własne opinie, uczestniczenie w dyskusjach, metafory Ruch wyobraźni, marzenie jest jednym ze sposobów myślenia - snucie planów, wizji przyszłości, własnych osiągnięć Wydłużenie się perspektywy czasowej, zainteresowanie historią, genealogią Światopogląd żywa wizja świata każdej jednostki, ulega na początku ciągłym przemianom
przebieg fazy dorastania 4 etapy kryzysu tożsamości 1) tożsamość rozproszona 2) tożsamość lustrzana (nadana) 3) tożsamość moratoryjna 4) tożsamość osiągnięta
MORATORIUM psychospołeczne tzw. zaprogramowane opóźnienie wpisane zarówno we wrodzony schemat rozwoju jak i w status społeczny i zwyczaje kulturowe. Czas, gdy młodzi ludzie przestają być już dziećmi, ale ich działania i praca nie są jeszcze traktowane jako dorosłych. Jest to opóźnienie czasowe wobec podjęcia dorosłych zobowiązań, możliwość eksperymentowania, czas potrzebny na zintegrowanie elementów tożsamości. Wybiórcza permisywność ze strony społeczeństwa. 3 problemy z wyjściem z okresu moratorium: - przerwanie m. poprzez narzucenie przez otoczenie konkretnych rozwiązań i decyzji, bez doczekania momentu, gdy młody człowiek sam znajdzie dla siebie miejsce - nadmierne przedłużanie się moratorium, które może stać się stylem życia - prawne lub administracyjne zafiksowanie tożsamości negatywnej, co niejednokrotnie w sposób nieodwracalny spycha nieletniego do środowiska marginesu społecznego
tożsamość psychospołeczna odkrycie sensu swojego istnienia, odnalezienie własnej tożsamości spójna, indywidualna, ciągła forma, ale musi znaleźć dla siebie akceptację społeczną, dla społeczeństwa jest podstawą do identyfikacji danej osoby wytworzeniem własnej tożsamości, która czerpie z wielu źródeł i jest efektem twórczej syntezy wybór stylu życia obiecujący sukces zamyka problem tożsamościowego rozproszenia otwierając jednostkę na wyzwania kolejnych faz wynik dobrze rozwiązanego kryzysu mocne poczucie własnego ja, zdolność do głębokiego zaangażowania w wyznawane wartości i ideały, znalezienie swojego miejsca w społeczeństwie, swojej drogi kapitał początkowy potrzebny, by podjąć role człowieka dorosłego
Funkcja osobista i społeczna zachowania: Funkcja społeczna zachowania - ADAPTACJA RÓWNOWAGA Funkcja osobista zachowania - EMANCYPACJA
Analizując korzenie tożsamości człowieka w okresie dzieciństwa możemy mówić o przeplataniu się dwóch wątków w historii życia każdej osoby. Są to: wątek indywiduacji i wątek związków z innymi ludźmi - wątek przywiązania W każdym z kolejnych okresów życia dominuje inny wątek, co powoduje, iż nasze doświadczenia albo wzmacniają tożsamość indywidualną albo tożsamość społeczną.
Dopiero po okresie dorastania widać, jak ważne dla jakości funkcjonowania człowieka jest zharmonizowanie obu wątków. Nadmiar indywiduacji niezrównoważony różnorodnymi, co do ich treści (np.: rodzinne zawodowe koleżeńskie; w diadach w grupach o różnej liczebności; prywatne oficjalne; krótko długotrwałe; zadaniowe - zabawowe) i bogatymi kontaktami społecznymi oraz poczuciem afiliacji grozi ALIENACJĄ. Nadmiar przywiązania, niezrównoważony podejmowaniem różnych rodzajów działań bez zewnętrznej ingerencji, inspiracji i pomocy czyli spontanicznie i samodzielnie grozi UTRATĄ AUTONOMII lub znacznym ograniczeniem zdolności do decydowania o sobie i uzależnieniem się od innych ludzi także w okresie dorosłości.
Eksploracja badanie najbliższego i dalszego otoczenia, rozpoznawanie jego właściwości, eksperymentowanie, ale także sprawdzanie jego wytrzymałości, testowanie granic i odkrywanie granic nieprzekraczalnych, granic ustanowionych na mocy umowy i granic pozornych. (1) Można przyjąć, iż cały okres dzieciństwa to czas tak rozumianej eksploracji. (2) Eksploracja charakterystyczna dla okresu dorastania i dostarczająca doświadczeń ważnych dla budowania tożsamości tak indywidualnej, jak i społecznej to przede wszystkim eksploracja dotycząca ludzi, a nie przedmiotów fizycznych. Przedmiotem eksploracji, a także eksperymentowania staje się młody człowiek sam dla siebie, stają się nimi także inni ludzie, ale nie wszyscy w takim samym stopniu.
Kto jest obiektem eksploracji w okresie dorastania? Są nimi głównie osoby najbliższe rodzice, nauczyciele, przyjaciele, a więc te osoby: (1) z którymi łączy bliska więź emocjonalna, (2) z którymi kontakt daje poczucie bezpieczeństwa, (3) z których strony może się spodziewać większego przyzwolenia i akceptacji dla swoich ryzykownych, eksplorujących zachowań, (4) które są osobami znaczącymi, a nawet autorytetami w ogóle lub w jakiejś dziedzinie.
Eksperymentowaniu i testowaniu podlegają możliwości działania własne i innych ludzi, badanie granic dotyczy tego, co jest dozwolone społecznie, a co nie, co wolno pod pewnymi warunkami, a czego nie wolno nigdy. Wiele zachowań tzw. ryzykownych ma na celu właśnie odkrycie i rozpoznanie tej granicy granicy własnej wytrzymałości psychicznej i także fizycznej oraz granicy wytrzymałości, głównie psychicznej osób dla młodego człowieka znaczących. Stąd wiele zachowań w okresie dorastania często przybiera postać prowokacji, manifestacji, demonstracji. Są to zachowania wyraziste, niekiedy skrajnie przerysowane, z towarzyszącymi im silnymi skrajnymi emocjami oraz równie skrajnymi poglądami i kontrowersyjnymi, głoszonymi otwarcie opiniami.
tożsamość negatywna zamęt tożsamościowy może skierować jednostkę w stronę tożsamości negatywnej, oparta na tych identyfikacjach i rolach, które były przedstawiane jako niepożądane czy niebezpieczne dla jednostki (gangi, przestępczość, satanizm) jest to atrakcyjny sposób na przełamanie rozproszenia, działanie po linii najmniejszego oporu wykreowanie siebie właśnie takim, jakim nie chcą mnie widzieć osoby znaczące pozwala na: powstrzymanie pytań dorosłych (to, kim jestem) określenie swojej tożsamości ustalenie związków z innymi (swoi obcy) W sytuacji przedłużającego się pomieszania tożsamości ludzie młodzi wolą być w pełni złymi niż nie wystarczająco dobrymi, lepiej być kimś złym, niż nikim
Drugi etap kształtowania się tożsamości to późna adolescencja Wtedy pojawia się ze strony osób znaczących nacisk na bardziej dojrzałe, dorosłe formy zachowania, a to oznacza oczekiwanie przyjmowania odpowiedzialności za siebie i bycie gotowym do ponoszenia konsekwencji, także negatywnych, różnych swoich poczynań. Oczekiwania społeczne dotyczą przede wszystkim tego, by młody człowiek nieco się ustabilizował, podjął pewne decyzje, zaangażował się w coś na dłuższy czas, zobowiązał się do czegoś i konsekwentnie się z tego wywiązał. To wszystko mieści się w terminie podejmowania zobowiązania (ang. commitment) wg koncepcji Jamesa Marcii (1980).
Kombinacja tych dwóch kryteriów, tj. (1) przejście - lub nie - eksploracji oraz (2) podjęcie - lub nie - zobowiązania doprowadziło Jamesa Marcię (1966) do wyróżnienia czterech tzw. statusów tożsamości
Rodzaje (statusy) tożsamości ETAP 1 ETAP 2 E F E K T brak lub chaotyczna eksploracja w ubogim środowisku bogata i zróżnicowana (różne obszary i formy) eksploracja bardzo ograniczony i ściśle kontrolowany zakres, treść i formy eksploracji bogata i zróżnicowana (różne obszary i formy) eksploracja Autor: Prof. A. I. Brzezińska brak ofert i okazji do podejmowania zobowiązań brak ofert, okazji i chęci do podejmowania zobowiązań podejmowanie zobowiązania podejmowanie zobowiązania tożsamość rozproszona tożsamość moratoryjna 26 tożsamość nadana tożsamość osiągnięta
Jak kształtuje się poczucie tożsamości? Eksploracja wszerz poszukiwanie próbowanie eksperymentowanie Podejmowanie zobowiązań odrzucanie alternatyw podejmowanie decyzji dokonywanie wyboru Eksploracja w głąb drążenie, dopytywanie sprawdzanie upewnianie się POCZUCIE TOŻSAMOŚCI Autor: Prof. A. I. Brzezińska Identyfikacja ze zobowiązaniami akceptowanie swoich decyzji emocjonalne angażowanie się gotowość do poświęceń
zmiana relacji z dorosłymi /rodzicami młodzież ma poczucie niezrozumienia ze strony dorosłych, którzy traktują ich jak dzieci, którymi już nie są, albo jak dorosłych, którymi jeszcze nie są to prowadzi do rozluźnienia więzi z rodziną a zwrócenia się ku rówieśnikom separacja to naturalny proces prowadzący do samodzielności i dojrzałości adolescencja jest próbą relacji dorosły (rodzic) - dziecko, od postawy dorosłych zależy, czy będzie to chwilowe, przejściowe rozluźnienie więzi, czy też trwałe rozejście zmienność nastrojów młodzieży, ambiwalencja
Wizja dorosłości u dzieci i młodzieży Dorosły to człowiek, który przez cały czas pracuje i pracuje. (Dominika, 9 lat) Być dorosłym oznacza, że trzeba dużo pracować i nie ma się czasu na nic. (Paulina, 12 lat) Dorosłość to obowiązki, kłopoty, trudy życia. (Marcjanna, 15 lat) Trzeba tylko pracować, wypełniać podatki, płacić kredyty i tak od rana do wieczora. (Hubert, 12 lat) Dorosłość jest chyba straszna. Dorosły człowiek ma o wiele więcej problemów, które są trudne. (Karolina, 15 lat) Być dorosłym to oznacza mieć bardzo dużo problemów. (Małgosia, 12 lat) Dorośli nie mają najprostszego życia, są ciągle zmęczeni, nieźle wnerwieni. (Maciej, 12 lat) Przekaz : Dorosłość to trudy i problemy, 30 dzieci mają lepiej!
zmiana relacji z rówieśnikami Rozwój psychoseksualny na podłożu dojrzewania płciowego rozwija się potrzeba seksualna, która wyraża się początkowo ogólnym pobudzeniem, budzi się uśpiona seksualność, początkowo między osobami różnych płci raczej antagonizm uwarunkowany odmiennością zachowań, przyjaźnie między rówieśnikami tej samej płci Później rozluźnienie związków z osobami tej samej płci, przyjaźnie z osobami odmiennej płci, pierwsze miłości, zakochiwanie się poszukiwanie obrazu własnego ego, który odbity w obrazie drugiej osoby staje się coraz wyraźniejszy, wiek rozmów, dyskusji, potrzeba bycia zrozumianym, potrzeba akceptacji identyfikacja z bohaterami, kult idoli identyfikacja z różnymi grupami, wyrzucanie poza nawias innych, ubiór, gesty oznaki przynależności do grupy aby utrzymać wewnętrzną spójność, grupy kontestujące swoją spójność i odrębność od innych - klanowość jest formą obrony przed poczuciem utraty własnej tożsamości
Edukacja ponadgimnazjalna czas kończenia okresu dorastania i przechodzenia do wczesnej fazy dorosłości czas przygotowania do startu w dorosłość czas ważnych życiowych wyborów większość młodych ludzi dokonuje wtedy wyboru dalszej ścieżki kształcenia i/lub pracy wybory te muszą być poprzedzone wieloma próbami i poszukiwaniami najlepszej dla siebie drogi czas startu w dorosłość to także czas wielu zachowań ryzykownych 32
Warunki udanego startu w dorosłość Kształtowanie nowych kompetencji w odniesieniu do osobistej wizji własnego życia (kim chciałbym być?) + Kompetencje (wiedza, umiejętności, postawy) kształtowane w szkole WIZJA własnego życia projekt własnego życia plany na najbliższe lata + Zgromadzony od wczesnego dzieciństwa kapitał osobisty i społeczny 33 Autor: Prof. A. I. Brzezińska Wykorzystywanie i wzbogacanie kapitału początkowego na każdym kolejnym etapie kształcenia jako PODSTAWA kształtowania nowych kompetencji
Bycie dorosłym Obiektywne wskaźniki dorosłości wyprowadzenie się z domu własne gospodarstwo domowe własne źródło? utrzymania (zatrudnienie) stały związek posiadanie dzieci aktywność obywatelska Subiektywne wskaźniki dorosłości samoregulacja emocji i zachowania umiejętność planowania i przewidywania konsekwencji własnych działań odpowiedzialność za własne decyzje Podstawa to poczucie tożsamości: wiem kim i jaki jestem? oraz czego pragnę w życiu dla siebie? Autor: Prof. A. I. Brzezińska 34
Łatwiej czy trudniej oto jest pytanie? proces formowania tożsamości we współczesnym świecie
Dziękuję za uwagę