Nowiny Lekarskie 12, 81, 4, 337 341 EWA BARAŃSKA 1, EWA GAJEWSKA 1, MAGDALENA SOBIESKA 2 OTYŁOŚĆ I WYNIKAJĄCE Z NIEJ PROBLEMY NARZĄDU RUCHU A SPRAWNOŚĆ MOTORYCZNA DZIEWCZĄT I CHŁOPCÓW Z NADWAGĄ I OTYŁOŚCIĄ PROSTĄ OBESITY AND THE RESULTING MOTOR ORGAN PROBLEMS VERSUS MOTORIC FITNESS IN GIRLS AND BOYS WITH OVERWEIGHT AND OBESITY 1 Zakład Fizjoterapii Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: dr n. biol. Ewa Gajewska 2 Katedra Fizjoterapii Reumatologii i Rehabilitacji Uniwersytet Medyczny im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu Kierownik: prof. dr hab. n. med. Włodzimierz Samborski Streszczenie Wstęp. Nadwaga i otyłość wśród dzieci i młodzieży stanowi poważny problem, któremu należy przeciwdziałać. Interwencja powinna być skierowana na redukcję nadmiernej masy ciała, zmianę stylu życia na bardziej aktywny oraz edukację prozdrowotną. Ponadto badacze zwracają uwagę na jej negatywny wpływ na sprawność fizyczną tych dzieci, a co za tym idzie na upośledzenie w funkcjonowaniu narządu ruchu i powstanie wad postawy. Cel. Próba ustalenia jakie czynniki mogą pogarszać sprawność fizyczną mierzoną za pomocą testu Eurofit. Materiał i metody. Grupę badawczą stanowiło 55-ro dzieci, w tym 27 dziewcząt i 28 chłopców w wieku od 12 do 18 lat. U badanych zdiagnozowano nadwagę i otyłość prostą. Do oceny sprawności motorycznej dzieci zastosowano Europejski Test Sprawności Fizycznej Eurofit. Każde dziecko poddane było badaniu wzrokowemu, za pomocą którego określono występowanie problemów narządu ruchu. Wyniki. Wyniki testu Eurofit ukazały największy problem z równowagą, gibkością, siłą funkcjonalną, natomiast siła ręki mierzona dynamometrem wzrastała wraz ze wzrostem wagi ciała dziecka. Asymetria tułowia, płaskostopie, odstające łopatki oraz ból stopy/stóp wywarły negatywny wpływ na wyniki prób Eurofitu. Wnioski. Wzrastający stopień otyłości u dzieci wpływa negatywnie na sprawność fizyczną, mierzoną za pomocą testu Eurofit. Problemy narządu ruchu wynikające z otyłości wpływają na obniżenie poziomu cech motorycznych. SŁOWA KLUCZOWE: otyłość, nadwaga, sprawność motoryczna, Eurofit, postawa ciała. Summary Introduction. Obesity and overweight among children make a serious problem, which must be counteracted. The intervention should be focused on reduction of excessive body mass, change of lifestyle to be more active and health education. Aim. An attempt to determine which factors may impair physical activity which is estimated by Eurofit test. Material and methods. The experimental group consisted of 55 children (27 girls and 28 boys) aged 12 18 years, in which overweight and simple obesity was diagnosed. To asses physical fitness level The European Fitness Test (Eurofit) was used. Each child was subjected to visual evaluation and with the aid of it motor organ problems were indicated. Results. Results of The Eurofit Test showed that the most problematic were body balance, suppleness, functional strength, while hand strength measured by dynamometer increased with increase of child s body weight. Asymmetry of the trunk, flat feet, protruding shoulder blades and foot/feet pain had a negative impact on the Eurofit outcomes. Conclusions. Progressive degree of obesity in children has a negative impact on physical activity which is measured by Eurofit Test. Motor organ problems which result from obesity lead to decrease of motor skills. KEY WORDS: obesity, overweight, physical fitness, Eurofit, posture. Wstęp Rozpowszechnienie nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży stanowi poważny problem, któremu należy przeciwdziałać. Wielu badaczy jest zgodnych co do tego, iż interwencja powinna być skierowana na redukcję nadmiernej masy ciała, zachęcanie do zmiany stylu życia na bardziej aktywny oraz edukację prozdrowotną. Podkreślają także, że zmiany powinny dotyczyć nie tylko samego otyłego dziecka, ale całej jego rodziny. Coraz liczniej prowadzone badania dotyczące otyłości zwracają uwagę na jej negatywny wpływ na sprawność fizyczną tych dzieci, a co za tym idzie na upośledzenie w funkcjonowaniu narządu ruchu [1, 2, 3, 4, 5]. Unikanie i ograniczenie aktywności ruchowej poprzez niewłaściwe wykorzystanie czasu na odpoczynek (telewizja, komputer)
338 Ewa Barańska i inni doprowadza do zmniejszenia wykorzystania aparatu ruchu. Dochodzi do wzrostu poziomu otłuszczenia, a w efekcie do przeciążeń układu kostno-stawowego, co sprzyja zaburzeniom statyki ciała i powstaniu wadliwej postawy [6, 7, 8]. Materiał i metody Grupę badawczą stanowiło 55-ro dzieci, w tym 27 dziewcząt (49,1% osób) i 28 chłopców (50,9% osób) w wieku od 12 do 18 lat. Dzieci w obrębie obu płci podzielono na dwie grupy wiekowe: 12 14-latków i 18- latków. Średnia wieku wyniosła 14,73 lata (± 1,48). U badanych zdiagnozowano nadwagę i otyłość prostą. Badania przeprowadzono w Szpitalu Uzdrowiskowym nr 3 im. dra Markiewicza w Ciechocinku, gdzie młodzież przebywała na czterotygodniowym turnusie rehabilitacyjnym. Odbyły się w 09 i 10 roku. U dzieci dokonano pomiarów masy ciała i wzrostu. Najmniejsza waga ciała wynosiła 62,3 kg, największa 129,6 kg, średnia 90,57 kg (±,). Wzrost dzieci wahał się od 0 cm najniższy do 180 cm najwyższy, średnia wzrostu 169,78 cm (± 7,78). Na podstawie danych obliczono wartość wskaźnika masy ciała BMI (Body Mass Index) (Ryc. 1.). Najniższy wskaźnik wynosił 24,6 kg/m², najwyższy miał wartość 46,1 kg/m², średnia wynosiła 31,08 kg/m2 (± 4,33). Dzieci z nadwagą stanowiły 41,82% grupy badanej, dzieci z otyłością I stopnia %, II stopnia 16,36%, III stopnia 1,82%. Każde dziecko poddane było badaniu wzrokowemu, za pomocą którego określono występowanie problemów narządu ruchu. Wyniki Bazę danych, otrzymane wyniki, zależności i ich przedstawienie graficzne poddano obliczeniom w programie Microsoft Excel oraz użyto programu Statistica (ANOVA). Wyniki próby I testu Eurofit oceniającej równowagę (postawa równoważna na jednej nodze) pokazały, iż młodsza grupa wiekowa chłopców miała większy problem z jej utrzymaniem. W grupach wiekowych młodszych i starszych chłopców zaobserwowano, iż wraz ze wzrostem stopnia otyłości wyniki tejże próby ulegają pogorszeniu. W przypadku oceny szybkości ruchów kończyny górnej (próba II stukanie w krążki) lepszymi wynikami wykazały się młodsze dziewczęta. W żadnej grupie wiekowej nie znaleziono zależności między tą cechą a stopniem otyłości. Gibkość (próba III) testowana za pomocą skłonu tułowia w przód z siadu prostego w obu grupach wiekowych dziewcząt i chłopców była porównywalna. W grupie młodszych i starszych chłopców wraz ze wzrostem stopnia otyłości wyniki skłonu tułowia maleją. Najlepsze rezultaty w próbie IV badającej siłę eksplozywną za pomocą skoku w dal z miejsca uzyskali starsi chłopcy. Wpływ wzrastającego stopnia otyłości na wynik tej cechy był również negatywny. Najsilniej zaznaczył się w grupie młodszych dziewcząt., testująca siłę statyczną poprzez zaciskanie ręki z użyciem dynamometru, ukazała, że spośród obu grup wiekowych obu płci, lepsze wyniki uzyskali starsi chłopcy. Ciekawą rzeczą (w przeciwieństwie do rezultatów pozostałych testów) jest to, iż wraz ze wzrostem masy ciała, siła ścisku ręki również wzrasta (Ryc. 2., Ryc. 3.). Wynik Próby V Testu Eurofit dla grupy starszych chłopców z podziałem według stopnia otyłości Lambda Wilksa=,008, F(, 4)=1,9949, p=,26485 75 70 65 60 55 50 45 Rycina 1. Podział dzieci według stopnia otyłości z uwzględnieniem płci. Figure 1. Division of children according to obesity level and gender. Do oceny sprawności motorycznej dzieci zastosowano Europejski Test Sprawności Fizycznej EUROFIT. Składał się z 9 prób, dzięki którym scharakteryzowano takie zdolności motoryczne jak : siła, szybkość, wytrzymałość, koordynacja i zwinność. nadwaga I st. II st. stopień otyłośći Rycina 2. Wzrost siły ścisku ręki wraz ze wzrostem stopnia otyłości (starsi chłopcy). Figure 2. Increase of hand grip force with the increase of obesity level (older boys).
Otyłość i wynikające z niej problemy narządu ruchu a sprawność motoryczna 339 Wynik Próby V Testu Eurofit dla grupy młodszych dziewcząt z podziałem według stopnia otyłości 55 50 45 Występowanie asymetrii tułowia u młodszych chłopców a wynik Próby V Testu Eurofit Lambda Wilksa=,28165, F(10, 3)=,76516, p=,67431 nadwaga I st. II st. stopień otyłośći 10 nie tak asymetria tułowia Rycina 3. Wzrost siły ścisku ręki wraz ze wzrostem stopnia otyłości (młodsze dziewczęta). Figure 3. Increase of hand grip force with the increase of obesity level (younger girls). W przypadku próby VI (siady z leżenia), testującej wytrzymałość mięśniową siłę tułowia, starsi chłopcy osiągnęli lepsze wyniki w porównaniu do pozostałych grup. Wraz ze wzrostem stopnia otyłości wyniki tego testu malały. Wyniki próby VII (zwis o ramionach ugiętych) pokazały, iż siła funkcjonalna w obu grupach wiekowych dziewcząt i chłopców była porównywalna. W grupie młodszych chłopców zaobserwowano nieznaczne pogorszenie wraz ze wzrostem stopnia otyłości, natomiast nie odnotowano tegoż wpływu dla grupy starszych chłopców oraz młodszych i starszych dziewcząt. W próbie VIII (bieg wahadłowy) testującej szybkość za pomocą biegu zwinnościowego, najlepsze wyniki uzyskały starsze dziewczęta i młodsi chłopcy. Szczególnie wśród młodszych dziewcząt oraz starszych chłopców spadek osiąganych wyników tego testu wraz ze wzrostem stopnia otyłości był bardzo wyraźny. Nie odnotowano wpływu stopnia otyłości na szybkość dla grupy młodszych chłopców i starszych dziewcząt. Ostatnia z prób Eurofitu IX, testująca wytrzymałość krążeniowo-oddechową za pomocą biegu wytrzymałościowego, ukazała najniższe wyniki dla grupy młodszych chłopców. Zaobserwowano nieznaczny spadek wyników tej próby wraz ze wzrostem stopnia otyłości w grupie starszych chłopców. Nie odnotowano podobnego wpływu dla pozostałych grup dzieci. W wyniku badania wzrokowego ustalono występowanie różnych problemów narządu ruchu u dzieci. Najczęstszy problem dotyczył płaskostopia, koślawości kolan, asymetrii tułowia, odstających łopatek, a także bolesności stopy/stóp. Zaobserwowano, że występowanie u dzieci asymetrii tułowia wpływa negatywnie na wyniki próby V Eurofitu testującej, przy użyciu dynamometru, siłę statyczną. Wyraźnie zaznaczyło się to w grupie młodszych chłopców (Ryc. 4.). Rycina 4. Negatywny wpływ występowania asymetrii tułowia na siłę ścisku ręki (młodsi chłopcy). Figure 4. Negative influence of asymmetry of the trunk on hand grip force (younger boys). Próba I 14 12 10 8 6 4 2 0-2 Odstające łopatki a wynik Próby I Testu Eurofit dla grupy starszych chłopców Lambda Wilksa=,05553, F(10, 3)=5,1022, p=,10326 nie odstające łopatki Rycina 5. Negatywny wpływ występowania odstających łopatek na równowagę ciała (starsi chłopcy). Figure 5. Negative influence of protruding shoulder blades on body balance (older boys). Obecność płaskostopia przyczynia się do pogorszenia wyników próby równoważnej oraz próby testującej siłę funkcjonalną (za pomocą zwisu na ramionach) oba te wpływy ujawniły się wyraźnie w grupie młodszych dziewcząt. Natomiast odstające łopatki mają negatywny wpływ na wyniki kilku prób. Zaznacza się to wyraźnie wśród grupy starszych chłopców. Upośledzona jest gibkość testowana za pomocą próby III (skłon tułowia w przód z siadu prostego), a także siła statyczna (próba V zaciskanie ręki) oraz postawa równoważna (próba I) (Ryc. 5.). Ból stopy/stóp wpłynął na pogorszenie wyników próby VII (testującej siłę funkcjonalną za pomocą zwisu o ramionach ugiętych) oraz próby IX (testującej wytrzymałość krążeniowo-oddechową za pomocą biegu wytrzymałościowego) oba te wpływy dotyczą grupy młod- tak
3 Ewa Barańska i inni szych chłopców. Wyraźnie widać, iż dysfunkcje narządu ruchu wynikające z nadmiaru masy ciała przyczyniają się do pogorszenia sprawności motorycznej tych dzieci. Dyskusja Rozwój sprawności motorycznych u dzieci i młodzieży jest uwarunkowany m.in. takimi cechami organizmu jak waga ciała czy wzrost. Jak podaje wielu badaczy to właśnie ich prawidłowe proporcje determinują zdolności fizyczne. Nieprawidłowa waga ciała może zaburzać rozwój sprawności motorycznych lub je upośledzać. Nadwaga czy otyłość przyczynia się do wzrostu siły, spowodowanej przyrostem także masy mięśniowej, ale jednocześnie upośledza zdolności fizjologiczne organizmu, a także zaburza kontrolę ciała [9, 10]. Zdolności motoryczne obrazują zintegrowane funkcje organizmu, biorące udział w aktywności fizycznej, które można zmierzyć przy pomocy rzetelnych testów, takich jak m.in. Eurofit Europejski Test Sprawności Fizycznej, który jest szeroko stosowany do oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży [9, 11, 12]. Grupa badaczy poddała analizie sprawność fizyczną 2 dzieci (103 chłopców i 49 dziewcząt). Zostały one podzielone na grupy wiekowe: 6 7 lat, 8 9 lat, 10 12 lat oraz według płci. Różnice dotyczące cech antropometrycznych wynikające z płci oraz odmienności w wynikach testów sprawności motorycznej zostały opracowane przy pomocy analizy wariancji ANOVA. Wyznaczono także BMI dzieci. Analiza wariancji została użyta do zobrazowania w jaki sposób wiek, płeć i pomiary antropometryczne wpływają na szybkość oraz na długość skoku w dal (siła eksplozywna). Autorzy nie zauważyli znaczącego wpływu BMI na sprawność motoryczną, ale podali, że suma grubości pięciu fałdów tłuszczowych negatywnie koreluje z szybkością w grupie 6 7-letnich chłopców i z długością skoku w dal w grupie 8 12-letnich dziewcząt. Ponadto zaobserwowali znaczącą korelację cech sprawności motorycznej z wiekiem oraz, że lepszą wydolność fizyczną prezentują chłopcy. Podkreślili, że poprawa wydolności w wieku 6 12 lat jest częściowo warunkowana przez płeć i zależność ta jest wyższa u chłopców. Powód prawdopodobnie tkwi w mniejszej ilości posiadanej przez nich tkanki tłuszczowej [11]. Następne przeprowadzone badania również miały na celu sprawdzić związki zachodzące pomiędzy parametrami somatycznymi a poziomem wybranych czynników sprawności fizycznej. Przebadano 3123 dzieci, w tym 74 dziewcząt i 49 chłopców, w wieku 10 14 lat. Zauważono, iż zwiększona waga ciała wpływa negatywnie na gibkość, natomiast przeciwnie na siłę tułowia oraz siłę statyczną (takie same rezultaty uzyskano w przedstawionych wcześniej badaniach własnych). Otrzymano także ujemną korelację pomiędzy nadmiarem masy ciała a wydolnością krążeniowo-oddechową, co świadczy o pogorszeniu tej cechy wraz ze wzrostem wagi ciała dziecka [13]. Kolejni autorzy sprawdzili wzajemną relację pomiędzy sprawnością fizyczną, czynnikami związanymi ze stylem życia oraz otyłością u dużej grupy dzieci z nadwagą i otyłością (7 osób). Średni wiek dzieci wynosił: wśród dziewcząt 9,4 lat, a wśród chłopców 9,5 lat. Badacze określili sprawność fizyczną używając do jej oceny czterech testów, w tym Europejski Test Sprawności Fizycznej Eurofit. W przypadku obu płci wykazano te same wartości dotyczące wieku, masy ciała, wzrostu i BMI, jednakże dziewczęta miały wyższy poziom podskórnej tkanki tłuszczowej w porównaniu z chłopcami. Być może dlatego lepszy poziom sprawności fizycznej prezentowali chłopcy. Zaobserwowano związek pomiędzy nadmierną masą ciała a siłą statyczną, a także szybkością. Udowodniono również, że oprócz siły statycznej, czynniki takie jak sprawność aerobowa, siła eksplozywna i szybkość biegu, pokazały, że zwiększenie lub zmniejszenie ryzyka bycia otyłym, co jest ściśle powiązane z poziomem sprawności fizycznej dziewcząt i chłopców w wieku od 7 do 12 lat [14]. Oprócz analizy różnic dotyczących sprawności motorycznej w obrębie płci oraz jak stopień otyłości dziecka wpływa na wyniki prób sprawnościowych, autorzy zwracają uwagę także na zależności postawy ciała od budowy somatycznej i ich wpływ na motoryczność [8,, 6, 16]. W wyniku badań własnych okazało się, że niespełna połowa badanej grupy (47,27%) nie miała żadnych problemów związanych z narządem ruchu. Następnie, najwięcej dzieci, bo 13, miała problem z płaskostopiem, 12 z koślawością kolan, u 3 osób występowała asymetria tułowia (asymetria wyrostków kolczystych kręgosłupa i trójkątów taliowych), u dwójki dzieci ból kolan, u kolejnej dwójki ból stóp, natomiast problem z odstającymi łopatkami i skoliozą tylko po jednym dziecku. Przeprowadzone badania innych autorów na 70 dzieciach z nadwagą i otyłością pokazują, że wraz ze wzrostem stopnia otyłości wzrasta także nasilenie i częstość występowania nieprawidłowości w postawie ciała. Badacze podają, że u takich dzieci zmniejsza się sprawność i wydolność fizyczna, obniża się poziom cech motorycznych, powstają przeciążenia w układzie kostno-stawowym, co sprzyja zaburzeniom statyki ciała i powstaniu wadliwej postawy. Również zauważyli nasilone płaskostopie i koślawość kolan. Ostrowska i współ. twierdzą, że do asymetrii w obrębie tułowia może dojść w wyniku przyrostu znacznej ilości tkanki tłuszczowej i w efekcie przeciążenia układu kostnostawowo-więzadłowego. Gromadząca się tkanka tłuszczowa znacznie obciąża kręgosłup doprowadzając do zmiany jego krzywizn [8]. Badania przeprowadzone w latach 1989 1990 na 123 dzieciach otyłych również donoszą o wysokim odsetku przypadków pacjentów z płaskostopiem i koślawością kolan [16]. Autorzy, którzy przebadali 395 dzieci, w tym 210 dziewcząt i 185 chłopców, w wieku od 7 do 13 lat oceniali linię wyrostków kolczystych kręgosłupa, łopatki, trójkąty taliowe, miednicę oraz kręgosłup, wszystko w płaszczyźnie strzałkowej. Dzieci zostały podzielone w odniesieniu do ich płci, wieku oraz do otrzymanych wartości czynnika BMI na kategorie wagowe: niedo-
Otyłość i wynikające z niej problemy narządu ruchu a sprawność motoryczna 341 wagę, normalną masę ciała, nadwagę i otyłość. Wykazano, że dzieci z nadwagą mają powiększoną kifozę piersiową oraz lordozę lędźwiową w porównaniu ze zdrowymi dziećmi. Jednakże rezultaty tych badań dowodzą na rozpowszechnianie się zaburzeń posturalnych zarówno u dzieci z nadmiarem masy ciała, jak i u tych zdrowych. Ponadto podkreślono, iż pogłębienie krzywizn kręgosłupa w płaszczyźnie przednio-bocznej jest większe u dzieci z nadwagą i otyłością [6]. Wnioski 1. Wzrastający stopień otyłości u dzieci wpływa negatywnie na sprawność fizyczną, mierzoną za pomocą testu Eurofit. 2. Problemy narządu ruchu wynikające z otyłości wpływają na obniżenie poziomu cech motorycznych. Piśmiennictwo 1. Januszewicz P., Sygit M.: Otyłość u dzieci i młodzieży epidemia XXI wieku? Przegl. Med. Uniw. Rzeszow., 03, 1, 4, 421-4. 2. Kochman D., Czerwionka-Szaflarska M.: Analiza jakości życia dzieci i młodzieży z otyłością prostą. Ped. Pol., 04, 79, 1, 49-56. 3. Maciejczyk M., Cempla J., Gradek J.: Rozwój somatyczny chłopców otyłych i o przeciętnym stopniu otłuszczenia w okresie od 9. do 12. roku życia. Now. Lek., 05, 74, 5, 597-602. 4. Tatoń J.: Pandemia otyłości: potrzeba społecznego programu prewencji opartej na dowodach naukowych. Med. Metabol., 01, 1, 3-6. 5. Jansen W., Raat H., Zwanenburg E., Reuvers I.: A school based intervention to reduce overweight and inactivity in children aged 6-12 years: study design of a randomized controlled trial. BMC Public Health, 08, 8, 7-266. 6. Grabara M., Pstrągowska D.: Ocena postawy ciała dziewcząt i chłopców w świetle wskaźnika względnej masy ciała (BMI). Med. Sport., 08, 24, 4, 231-239. 7. Szymura J., Cempla J.: Wydolność fizyczna 9 10-letnich dziewcząt o różnym poziomie otłuszczenia. Now. Lek., 03, 72, 4, 271-276. 8. Ostrowska B., Barczyk K., Hawrylak A.: Postawa ciała u dzieci z nadwagą i otyłością. Now. Lek., 02, 71, 2-3, 160-163. 9. Malina R. M., Beunen G.P., Classens A.L.: Fatness and physical fitness of girls 7 to 17 years. Obes. Res., 1995, 3, 3, 221-231. 10. Osiński W.: Antropomotoryka. AWF, Poznań 00. 11. Milanese Ch., Bortolami O., Bertucco O.: Anthropometry and motor fitness in children aged 6-12 years. J. Hum. Sport Exerc., 10, 5, 2, 265-279. 12. Artero EG., España-Romero V., Castro-Piñero J.: Reliability of field-based fitness tests in youth. Int. J. Sports Med., 11, 32, 3, 9-169. 13. Maciaszek J.: Związki czynników sprawności fizycznej związanych ze zdrowiem, badanych testem Eurofit z wysokością, masą oraz otłuszczeniem ciała u dzieci poznańskich w wieku 10-14 lat. Rocz. Nauk. AWF Pozn., 00, 49, 9, 91-105. 14. Ara I., Sanchez-Villegas A., Vicente-Rodriguez G.: Physical Fitness and Obesity Are Associated in a Dose- Dependent Manner in Children. Ann. Nutr. Metab., 10, 57, 1 9.. Wieczorek M., Walasek L.: Wpływ otyłości i nadwagi na narząd ruchu. Valetudinaria Post. Med. Klin. Wojsk., 07, 12, 1, 51-54. 16. Lizis P., Szmigiel Cz., Kasperczyk T., Całka- Lizis T., Emmerich W., Szczygieł P.: Postawa ciała i metody jej oceny pod red. Ślężyński J., AWF Katowice, 1992, 99-108. Adres do korespondencji: Ewa Barańska Zakład Fizjoterapii ul. 28 czerwca 1956r. 1/147 61-545 Poznań