SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA DZIECI OTYŁYCH MIERZONA TESTEM EUROFIT BADANIA PILOTAŻOWE FITNESS ESTIMATION IN OBESE CHILDREN USING EUROFIT TEST PRELIMINARY STUDY

Transkrypt

1 Nowiny Lekarskie 2010, 79, 6, EWA GAJEWSKA^, MAGDALENA SOBIESKA*, GRAŻYNA KALMUS, WŁODZIMIERZ SAMBORSKI* SPRAWNOŚĆ FIZYCZNA DZIECI OTYŁYCH MIERZONA TESTEM EUROFIT BADANIA PILOTAŻOWE FITNESS ESTIMATION IN OBESE CHILDREN USING EUROFIT TEST PRELIMINARY STUDY ^Zakład Fizjoterapii *Katedra Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji Kierownik Katedry: prof. dr hab. Włodzimierz Samborski Kierownik Zakładu: dr n. biol. Ewa Gajewska Streszczenie Cel. Celem przeprowadzonych badań była próba oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z otyłością prostą przebywających na obozie odchudzającym. Materiał i metoda badawcza. U 21 dzieci (6 dziewczynek, 15 chłopców) otyłych w wieku od 11 do 15 lat (średnia wieku 13,6 ± 1,9) ze średnim BMI 31,2 ± 5,1 przeprowadzono test sprawności fizycznej EUROFIT. Wyniki badań poddano analizie przy pomocy programu Statistica. Wyniki. W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, iż jeden z elementów testu Eurofit, któremu zostały poddane dzieci, czyli siad z pozycji leżącej mierzony w czasie 30 sekund i jednej minuty, obrazuje dwie różne strony sprawności fizycznej. Trzydziestosekundowy siad z pozycji leżącej wykazał dużą zależność w porównaniu z szybkością, natomiast siad z pozycji leżącej mierzony w czasie jednej minuty wykazuje większą zależność od wytrzymałości. W wyniku analizy zebranego materiału stwierdzono, iż siła ścisku ręki mierzona dynamometrem wykazała dodatnią korelację z masą ciała Spearman s r = 0,73, BMI r = 0,47 oraz wzrostem r = 0,63, szybkość ręki wykazała ujemną korelację z wiekiem r = -0,66 natomiast gibkość dodatnią r = 0,49. Wnioski. Wzrost masy ciała nie wpływa ujemnie na siłę statyczną. Siła statyczna uzależniona jest od wzrostu. Szybkość u dzieci otyłych maleje z wiekiem a gibkość rośnie. SŁOWA KLUCZOWE: otyłość u dzieci, Eurofit. Summary Aim. The aim of the study was to estimate general physical fitness of children and youth with obesity who participated in weight reducing treatment, organized in a resort. Methods. In 21 overweighed children, aged from 11 to 15 years (mean age 13.6 ± 1.9 years), with mean BMI 31.2 ± 5.1, mean fat % 26.7 ± 7.8, EUROFIT test was performed. Results were analyzed using Statsoft Statistica Software. Results. Spearman s test: First it was shown by cluster analysis, that an element of Eurofit, called Sit-ups (SUP), which is performed in two intervals, 30 sec and one minute, analyzed two different aspects of fitness. 30 sec interval was in close relation to speed items, whereas one minute measurement was more closely connected to endurance (where the whole item is classified). It could also be shown that handgrip (HGR) was in positive correlation with body mass, height and BMI (Spearman s r = 0.73, 0.63, 0.47, respectively), whereas age correlated negatively with plate tapping (PLT) (r = -0.66), but positively with sit-and-reach (SAR) results (r = 0.49). Conclusions. The increase of body mass does not influence negatively static power. Static power depends on the height. With the increase of age the speed decreases, but flexibility increases. KEY WORDS: child obesity, Eurofit test. Wstęp Na całym świecie otyłość staje się epidemią zarówno u dorosłych, jak i u dzieci. Szacuje się, że obecnie na świecie ponad 1 mld ludzi ma nadwagę, a otyłych jest ponad 300 mln osób. Otyłość i nadwagę ma ponad 1/3 dzieci [1]. Według raportu International Obesity Task Force (IOTF) 155 milionów dzieci na świecie będących w wieku szkolnym to milionów dzieci i młodzieży otyłej w wieku 5 17 lat oraz 22 miliony dzieci otyłe w wieku poniżej 5 lat [2]. Manson i wsp. przytaczają dane, według których w Stanach Zjednoczonych częstość nadwagi i otyłości u dzieci i młodzieży wzrasta w podobnym tempie, jak w populacji osób dorosłych, a otyłość występuje u około 15% osób w wieku rozwojowym [3]. Inne dane z piśmiennictwa podsumowali Ebbeling i wsp., którzy analizując dostępne publikacje obliczyli ile razy wzrosła liczba dzieci otyłych i wykazujących nadwagę w 12 krajach położonych na różnych kontynentach. Według cytowanych autorów liczba ta, na przykład w Stanach Zjednoczonych wśród dzieci w wieku 6 11 lat w ciągu ostatnich 25 lat, zwiększyła się około 3,3-krotnie, natomiast u dzieci japońskich w podobnym wieku około 2,3 razy w ciągu 20 lat [4].

2 434 Ewa Gajewska i inni Badania populacyjne oceniające występowanie nadwagi i otyłości u dzieci w wieku 6 17 lat przeprowadzono w Polsce w latach Nadwagę stwierdzono u 8,7% dzieci i młodzieży, a otyłość u 3,4%. Nadmiar masy ciała występował znamiennie częściej u dziewcząt niż u chłopców oraz mieszkających w mieście niż na wsi. Pod tym względem przeważały województwa zachodniej i centralnej Polski [5]. Natomiast według ostatnich populacyjnych wieloośrodkowych badań w grupie polskich dzieci w wieku 7 9 lat nadwaga występuje u 15,8% chłopców i 15% dziewcząt, a otyłych jest odpowiednio: 3,6% chłopców i 3,7% dziewcząt [6]. Parametrem, który uważa się za najbardziej wiarygodnie oddającym stopień odżywienia, jest wskaźnik masy ciała (BMI body mass index). W Polsce po ostatniej modyfikacji dokonanej przez Palczewską i wsp. dostępny jest zestaw siatek centylowych sporządzonych dla wielu różnych cech antropometrycznych potrzebnych do prawidłowej oceny rozwoju. Zawiera on również siatki centylowe dla BMI sporządzone dla dziewcząt i chłopców w wieku od 4 do 18 lat. Wartość BMI między centylem świadczy o nadwadze, natomiast BMI powyżej 97. centyla oznacza otyłość [7]. Podział otyłości Otyłość prosta jest chorobą przewlekłą, która powstaje w następstwie zaburzenia bilansu energetycznego, czyli długotrwałego dostarczania do organizmu pod postacią pokarmu nadmiaru energii, przekraczającego ilość energii wydatkowanej przez organizm. Stanowi 90% otyłości. Otyłość pochodzenia podwzgόrzowego jest spowodowana urazem, zapaleniem, wylewem lub zabiegiem operacyjnym, natomiast otyłość z przyczyn hormonalnych występuje, np. w zespole lub chorobie Cushinga, niedoczynności tarczycy, niedoczynności przytarczyc. W literaturze opisywana jest otyłość genetycznie uwarunkowana spotykana u pacjentów z zespołem Williego-Pradera, Bardet-Biedla, zespołem Downa. Jatrogenna otyłość spowodowana jest stosowaniem leków, najczęściej glukokortykoidów [8, 9]. Zastosowanie wysiłku fizycznego w prewencji i leczeniu nadwagi i otyłości U wielu osób z otyłością obserwuje się zmniejszenie aktywności ruchowej. Poza przyczynianiem się do wzrostu dodatniego bilansu energetycznego, może to mieć różne następstwa kliniczne. Do najistotniejszych zmian typu fizjologicznego wynikających z bezczynności ruchowej można zaliczyć zmniejszenie ogólnej wydolności fizycznej rzędu 12 22%. Wiąże się to ze zmniejszeniem maksymalnej wentylacji płucnej, nadmiernym zwiększeniem częstości skurczów w spoczynku i po wysiłku oraz ze zmniejszeniem pojemności wyrzutowej i minutowej serca. W metabolizmie wysiłkowym zwiększa się także udział fazy beztlenowej. Hipokinezja prowadzi wyraźnie do zmniejszenia objętości krwi krążącej (5 15%) i ogólnej ilości hemoglobiny. Bezczynność ruchowa wiąże się z zaburzeniami metabolicznymi, np. zmniejszeniem tolerancji glukozy, zwiększeniem utraty wapnia i azotu z moczem. Praca mięśniowa zazwyczaj zwiększa proporcje beztłuszczowej masy ciała do masy tłuszczowej, ponieważ przede wszystkim zużywa energię triglicerydów w tkance tłuszczowej i mięśniowej. Beztłuszczowe składniki ciała o większej gęstości zastępują masę tłuszczową o mniejszej gęstości, ogólna wartość masy ciała może się przy tym nie zmienić lub też jej zmiany mogą być nieproporcjonalne. Można stwierdzić, iż przy zastosowaniu przeciętnych programów treningu fizycznego i niewielkich ograniczeń dietetycznych u otyłych dzieci pojawia się stałe liniowe zmniejszenie udziału masy tłuszczowej w masie ciała. Wyniki ostatnich badań pokazują, że korzystne efekty mogą się pojawić zanim skutki treningu będą widoczne, a także mogą wpływać na metabolizm brzusznej tkanki tłuszczowej, zanim nastąpi obniżenie masy ciała. Do kolejnych korzyści wynikających z aktywności fizycznej należą: obniżenie wysokiego stężenia insuliny, poprawa tolerancji glukozy i profilu lipidów, obniżenie spoczynkowego i wysiłkowego ciśnienia tętniczego krwi oraz tętna, poprawa sprawności, ułatwienie długotrwałego utrzymania reżimu dietetycznego, poprawa ogólnego samopoczucia, poprawa stanu emocjonalnego (obniżenie stanów lękowych, depresji) [1, 10, 11,12, 13, 14]. Postępowanie dietetyczne należy zawsze łączyć ze zwiększeniem codziennej aktywności ruchowej dziecka. Wysiłek powinien być tak dobrany, aby nie powodował uczucia głodu. Jego intensywność powinna być umiarkowana, dostosowana do wieku dziecka. Ważne jest dostosowanie takich ćwiczeń, aby były one atrakcyjne, wykonywane w grupie oraz przy współudziale innych członków rodziny [15]. Test EUROFIT stosowany u dzieci i młodzieży Komitet Ekspertów ds. Badań nad Sportem zatwierdzając eksperymentalną baterię testów sprawności fizycznej EUROFIT zaprosił państwa członkowskie do udziału w badaniach w celu uwierzytelnienia ww. narzędzia. Badania zostały przeprowadzone na znaczną skalę z udziałem ponad dzieci i młodzieży oraz 15 państw członkowskich. Eurofit (Europejski test sprawności fizycznej) ocenia takie cechy, jak: zwinność, moc, wytrzymałość krążeniowo-oddechową, siłę, wytrzymałość mięśniową, gibkość, szybkość, równowagę. Wszystkie próby są proste do przeprowadzenia i można je zorganizować w warunkach szkolnych. Jakkolwiek test EUROFIT jest przeznaczony głównie dla dzieci w wieku szkolnym, może być on również skutecznie używany w grupach starszych oraz stanowić stały punkt odniesienia w procesie rozwoju od szkolnego dzieciństwa do dojrzałości [16]. Składowe testu Eurofit zamieszczono w tabeli 1.

3 Sprawność fizyczna dzieci otyłych mierzona testem EUROFIT badania pilotażowe 435 Tabela 1. Składowe testu EUROFIT Table 1. Elements of EUROFIT test Wymiar Czynnik Test krążeniowo-oddechowa Siła Mięśniowa Szybkość krążeniowo-oddechowa Siła statyczna Siła eksplozywna (Moc) Siła funkcjonalna Siła tułowia Bieg zwinnościowy Szybkość ręki Bieg wytrzymałościowy Zaciskanie ręki przy pomocy dynamometru Skok w dal z miejsca Zwis o ramionach ugiętych Siady z leżenia Bieg wahadłowy 10 x 5 metrów Stukanie o krążki Gibkość Gibkość Skłon w siadzie Równowaga Równowaga całego ciała Postawa równoważna na jednej nodze Diagram drzewa Cel pracy Celem przeprowadzonych badań była próba oceny sprawności fizycznej dzieci i młodzieży z otyłością prostą przebywających na obozie odchudzającym. Materiał i metoda badawcza Badaniami objęto 21 otyłych pacjentów przebywających w Sanatorium Uzdrowiskowym w Ciechocinku. U 21 dzieci (6 dziewczynek, 15 chłopców) otyłych w wieku od 11 do 15 lat (średnia wieku 13,6 ± 1,9) ze średnim BMI 31,2 ± 5,1 przeprowadzono test sprawności fizycznej EU- ROFIT. Wyniki badań poddano analizie przy pomocy programu Statistica. Wyniki W wyniku przeprowadzonej analizy stwierdzono, iż jeden z elementów testu Eurofit, któremu zostały poddane dzieci, czyli siad z pozycji leżącej mierzony w czasie 30 sekund i jednej minuty, obrazuje dwie różne strony sprawności fizycznej. Trzydziestosekundowy siad z pozycji leżącej wykazał dużą zależność w porównaniu z szybkością, natomiast siad z pozycji leżącej mierzony w czasie jednej minuty wykazuje większą zależność od wytrzymałości (Ryc. 1.). W wyniku analizy zebranego materiału stwierdzono, iż siła ścisku ręki mierzona dynamometrem wykazała dodatnią korelację z masą ciała r = 0,72925 (Ryc. 2.), BMI r = 0,47 oraz wzrostem r = 0,62546 (Ryc. 3.), szybkość ręki wykazała ujemną korelację z wiekiem r = -0,6563 natomiast gibkość dodatnią r = 0,49. wiek stukanie w drążki siady 30' BMI bieg siła ręki równowaga siady 1min skłon dosiężny wytrzymał. zwis waga skok w dal wzrost Rycina 1. Analiza skupień. Figure 1. Cluster analysis. Masa ciała Odległość wiąz. Siła ręki w relacji do masy ciała Korelacja: r = 0, Siła ręki Rycina 2. Zależność pomiędzy masą ciała a siłą ręki. Figure 2. Correlation between body mass and handgrip.

4 436 Ewa Gajewska i inni wzrost Siła ręki w relacji do wzrostu Korelacja: r = siła ręki Rycina 3. Zależność pomiędzy wzrostem a siłą ręki. Figure 3. Correlation between height and handgrip. Dyskusja Jednym ze sposobów oceny otyłości jest współczynnik BMI. Przydatność jego nie tylko w ocenie bieżącego stanu odżywienia, ale także w prognozowaniu możliwości wystąpienia otyłości wieku dorosłego potwierdzili w badaniu Whitlock i wsp. opartym na przeglądzie piśmiennictwa baz medycznych spełniających kryteria Evidence Based Medicine z lat [17]. W Stanach Zjednoczonych Perrin i wsp. zanalizowali 356- osobową grupę lekarzy pediatrów ankietowanych drogą korespondencyjną odnośnie stosowania siatek centylowych oraz obliczania BMI. Jedynie 11% lekarzy przyznało, że zawsze stosuje siatki centylowe dla BMI, a aż 31% respondentów nie używało ich w ogóle. Większość pediatrów w diagnostyce stopnia odżywienia częściej wykorzystywało ocenę wyglądu zewnętrznego niż siatek centylowych dla BMI [18]. Perrin i wsp. dowiedli, iż metodą najczęściej stosowaną do oceny stopnia odżywienia u dzieci było łączne stosowanie siatek dla wzrostu i masy ciała. Należy jednak zaznaczyć, że najbardziej obiektywna i użyteczna metoda oceniająca stopień odżywienia dzieci i młodzieży poprzez obliczenie wskaźnika masy ciała (BMI) z wykorzystaniem siatek centylowych przeznaczonych do jego analizy nie jest chętnie stosowana w praktyce pediatrycznej [19]. W badaniach własnych przeprowadzonych na 21- osobowej grupie przebywającej w Sanatorium Uzdrowiskowym w Ciechocinku średnie BMI wynosiło 31,2. Badania zachowań zdrowotnych młodzieży z lat z 31 krajów Europy (w tym z Polski) oraz Izraela, Kanady, USA donoszą między innymi, że w Polsce tylko 29,4% dziewcząt i 41,2% chłopców w wieku lat spełnia wymogi zalecanego poziomu sprawności fizycznej. Znacznie niższa jest więc aktywność fizyczna dziewcząt niż chłopców, co w przyszłości odbić się może niekorzystnie na stanie zdrowia następnych generacji. Jest to zresztą zjawisko obserwowane we wszystkich badanych krajach [20]. Ww. badania dotyczyły dzieci zdrowych, natomiast w 2005 roku Jodkowska i wsp. przeanalizowały grupę dzieci w wieku lat, a celem tych badań było sprawdzenie poziomu aktywności ruchowej nastolatków z nadmiarem masy ciała podczas zajęć wychowania fizycznego w szkole i w pozalekcyjnych zajęciach ruchowych. Otrzymane wyniki wskazują, że ponad 1/3 uczniów z nadmiarem masy ciała nie uczestniczyła regularnie lub wcale nie brała udziału w lekcjach wychowania fizycznego i zajęciach pozalekcyjnych, czego konsekwencją był niski poziomu sprawności fizycznej[21]. W badaniach własnych otyłych dzieci oceniano sprawność fizyczną na podstawie testu Eurofit, który wykazał, iż otyłość tak jak wzrost oraz BMI wpływają dodatnio na siłę statyczną (zaciskanie ręki przy pomocy dynamometru). Zauważono także, że element testu sprawdzający szybkość (szybkość ręki uderzanie o krążki) jest uzależniony od wieku. Dzieci młodsze wykonywały tę czynność lepiej, natomiast dzieci starsze bardziej rozwiniętą miały gibkość. Wieloletnie obserwacje wskazują na korelację dłużej trwających okresów zwiększonej aktywności fizycznej z równoczesnym zmniejszeniem masy ciała lub obniżeniem jej przyrostu z upływem lat [22]. Ujemną korelację między poziomem aktywności fizycznej a wartością wskaźnika masy ciała (BMI) wykazali w swoich badaniach Tremblay i Szadkowska. Wydaje się zatem zasadne, aby badania profilaktyczne dzieci były ukierunkowane na wczesne wykrywanie nadwagi lub otyłości, a leczenie dzieci z nadwagą lub otyłością prostą powinno pozostawać w gestii lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, czyli lekarzy rodzinnych. W zależności od stopnia nasilenia otyłości dzieci powinny trafić do leczenia specjalistycznego obejmującego przede wszystkim modyfikację trybu życia związanego z aktywnością fizyczną, leczenie dietetyczne, kinezyterapię [23, 24]. Wnioski 1. Wzrost masy ciała nie wpływa ujemnie na siłę statyczną. 2. Siła statyczna uzależniona jest od wzrostu. 3. Szybkość dzieci otyłych maleje z wiekiem a gibkość rośnie. Piśmiennictwo 1. Europejskie wytyczne dotyczące chorób sercowo-naczyniowych w praktyce klinicznej. Czwarta wspólna grupa robocza Europejskiego Towarzystwa Kardiologicznego i innych towarzystw do spraw prewencji chorób sercowo-naczyniowych w praktyce klinicznej, Kard Pol., 2008, 4, International Obesity TaskForce. Childhood Report. IASO Newsletter, 2004, 6, Manson J.E., Skerrett P.J.,Greenland Ph., VanItallie Th.B.: The escalating pandemics of obesity and sedentary lifestyle. Arch. Intern. Med., 2004, 164, Ebbeling C.B., Pawlak D.B., Ludwig D.S.: Childhood obesity: public-health crisis, common sense cure. Lancet, 2002, 360,

5 Sprawność fizyczna dzieci otyłych mierzona testem EUROFIT badania pilotażowe Oblacińska A., Wrocławska M., Wojnarowska B.: Częstość występowania nadwagi i otyłości w populacji w wieku szkolnym w Polsce oraz opieka zdrowotna nad uczniami z tym zaburzeniem. Ped. Pol., 1997, 72, Małecka-Tendera E., Klimek K., Matusik P., Olszanecka-Glinianowicz M., Lehingue Y.: Obesity and overweight prevalence in Polish 7-to 9-year-old children. Obes. Res., 2005, 13, Palczewska I., Szilagyi-Pągowska I.: Ocena rozwoju somatycznego dzieci i młodzieży. Med. Prakt. Ped., 2002, 3, Saris W.H.M., Blair S.N., van Baak M.A. et al.: How much physical activity is enough to prevent unhealthy weight gain? Outcome of the IASO 1st Stock Conference and consensus statement. Obes. Rev., 2003, 4, Rybakowa M.: Fizjologia i specyfika rozwoju w okresie młodzieńczym. W: Medycyna Wieku Młodzieńczego. Wydawnictwo Medyczne, Krakόw 2001, Tatoń J., Czech A., Bernas M.: Otyłość i zespół metaboliczny. PZWL, Warszawa Management of Obesity in Adults: Project for European Medical Care. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2004, 28, Van Baak M.A., Saris W.H.M.: Exercise and Obesity. W: Clinical Obesity. Kopelman P.G., Stock M.J. (eds), Blackwell Science, Oxford, 1999, Brownell K.D., Wadden T.A.: The LEARN Program for Weight Control. American Health Publishing Company, Dallas Zahorska-Markiewicz B.: Nauka i Praktyka w Leczeniu Otyłości. Archi-Plus, Kraków Obuchowicz A., Tiszler-Cieślik E., Nowak W.: Otyłość w wieku rozwojowym w praktyce lekarza rodzinnego. Probl. Med. Rodz., 2004, 2, Milde K., Tomaszewski P., Sienkiewicz-Dianzenza E., Nowicki D., Wiśniewski A., Stupnicki R.: Physical fitness of short-statured boys as related to percentile norms for calendar or growth age. Endokrynol. Diabetol., 2006, 12, Whitlock E.P., Williams S.B., Gold R., Smith P.R., Shipman S.A.: Screening and interventions for childhood overweight: a summary of evidence for the US Preventive Services Task Force. Pediatrics, 2005, 116, Perrin E.M., Flower K.B., Ammerman A.S.: Body mass index charts: useful yet underused. J. Pediatr., 2004, 144, Matusik P., Małecka-Tendera E., Nowak A.: Metody stosowane w praktyce pediatrycznej do oceny stopnia odżywienia dzieci. Endokrynol. Otyłość, 2005, 2, Bejnarowicz J.: Zmiany stanu zdrowia Polaków i jego uwarunkowania. Wyzwania dla promocji zdrowia. Prom. Zdr., 1994,1/2, Jodkowska M., Oblacińska A., Tabak I.: Otyłość u polskich nastolatków w okresie dojrzewania oraz ich uczestnictwo w lekcjach wychowania fizycznego i pozalekcyjnych zajęciach ruchowych. Med. Sport., 2006, 10, Schmitz K., Leon A., Schreiner P.: Physical activity and body weight: association over ten years in the CARDIA study. Int. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2000, 24, Tremblay A., Despres J.P., Leblanc C.: Effects of intensity of physical activity on body fatness and fat distribution. Am. J. Clin. Nutr., 1990, 51, Szadkowska A., Bodalski J.: Otyłość u dzieci i młodzieży. Przew. Lek., 2003, 9, Adres do korespondencji: Dr n biol Ewa Gajewska Katedra Fizjoterapii, Reumatologii i Rehabilitacji Zakład Fizjoterapii ul. 28 Czerwca 135/147 Poznań karasinska1@wp.pl Tel.: ,