IENIĄDZ, CENY, RYNKI FINANSOWE (W przygotowaniu, ver. 2-03-2007) ieniądz i jego rodzaje Handel barterowy zanim powstał pieniądz, ludzie wymieniali towary na inne towary. Było to wysoce nieefektywne, ponieważ koszty zawierania transakcji w handlu barterowym są bardzo wysokie. Znalezienie kogoś, kto chce wymienić akurat daną rzecz na konkretną inną rzecz jest zazwyczaj bardzo trudne i długotrwałe. Dlatego też, wynalezienie pieniądza przyniosło olbrzymie korzyści i umożliwiło sprzedawanie coraz bardziej różnorodnych towarów. ieniądz będąc środkiem płatniczym umożliwia dokonywanie wymiany dóbr i usług bez potrzeby zaistnienia podwójnej zbieżności zapotrzebowania ( double coincidence of wants ). Na przykład ciężko byłoby znaleźć piekarza, który byłby zainteresowany zamianą wypiekanego przez siebie chleba akurat na wykład z makroekonomii. odobnie doktorowi ekonomii ciężko byłoby znaleźć studenta, który chciałby w zamian za wykład przekazać mu akurat 25 mkw wykładziny. Wprowadzenie pieniądza umożliwia odejście od bezpośrednich wymian dóbr. ieniądz, pozwala upłynnić i przyspieszyć obieg dóbr, likwidując ogromne koszty czasu i wysiłku poświęcone na szukanie zbieżnych zapotrzebowań. ieniądz jest powszechnie akceptowanym środkiem płatniczym, czyli środkiem wymiany. Jego rolę spełnia jakiś obiekt (fizyczny bądź niematerialny), za pomocą którego dokonuje się płatności za nabycie dóbr i usług oraz reguluje zobowiązania. Zasadniczą cechą pieniądza jest powszechna jego akceptacja w roli środka płatniczego. Oznacza to, że nie definiuje go konkretna fizyczna cecha, lecz powszechna zgoda, że to jest pieniądz. W trakcie rozwoju form gospodarowania rozwijał się także pieniądz. Rozwój form pieniądza zmierza w stronę jego dematerializacji. W trackie tego rozwoju pieniądz przeszedł szereg stadiów: ieniądz towarowy rolę pieniądza spełniał towar, który miał równolegle jakieś inne zastosowanie. Mógł on być dobrem pośrednim, np. złoto, kozy, lub finalnym, np. paciorki, zęby wrogów. Wadą takiego rozwiązania jest to, że aby zapewnić odpowiednio dużą, lecz jednocześnie kontrolowaną wielkość podaży pieniądza, należy ograniczyć tradycyjne zastosowanie towaru pełniącego funkcję pieniądza (np. jeżeli złoto jest pieniądzem to nie starczy go na złote klamki). onadto, wytwarzanie tego pieniądza (przez władze monetarne) jest kosztowne, ponieważ pociąga za sobą wysoki alternatywny koszt zaangażowania zasobów, które mogły by być spożytkowane w innym celu. Towar, który ma pełnić rolę środka płatniczego, powinien być lekki i mieć niewielkie rozmiary, dawać się łatwo transportować i utrzymywać swoją wartość w czasie (zalety tej nie mają dobra łatwo psujące się gdyby uczynić je pieniądzem, taki środek płatniczy ciągle traciłby na wartości). ieniądz symboliczny środek płatniczy, którego wartość (określana siłą nabywczą) znacznie przewyższa koszt wytworzenia tego pieniądza lub wartość, jaką towar reprezentujący pieniądz może uzyskać w innych zastosowaniach. Współcześnie emitowane na świecie środki płatnicze w postaci pieniądza materialnego banknoty i monety są pieniądzem symbolicznym, ponieważ zarówno ich nominalna wartość emisyjna, jak też zindeksowana inflacją wartość realna, przekracza koszt wytworzenia tych banknotów i 1
monet (z wyjątkiem okresów hiperinflacji, zanim wzrośnie nominalna wartość drukowanego pieniądza). Zaletą tego rozwiązania jest oszczędność rzadkich zasobów takich jak złoto. Już sam fakt fałszowania pieniądza symbolicznego świadczy o tym, że opłacalne jest jego produkowanie powstaje wartość dodana, jako różnica między nominałem pieniądza a kosztem jego wytworzenia. Z tego wynika jednak silna potrzeba chronienia powszechnej akceptowalności pieniądza, poprzez zapobieganie jego wytwarzaniu przez podmioty nieuprawnione. W olsce jedynym organem upoważnionym do emisji złotego jest Narodowy Bank olski. ieniądz bezgotówkowy (IOU I Owe you ) środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa lub osoby fizycznej. ieniądz bezgotówkowy to najdynamiczniej rozwijająca się forma pieniądza. odaż tego rodzaju pieniądza nie pozostaje pod ścisłą kontrolą banku centralnego. Do pieniądza bezgotówkowego zaliczamy m.in. różne formy depozytów bankowych oraz wystawiane w ich ciężar czeki czy karty płatnicze. Funkcje pieniądza owyższa dyskusja dotyczyła pieniądza jako środka wymiany. oza funkcją środka wymiany, pieniądz wypełnia także role: Jednostki rozrachunkowej w pieniądzach wyrażane są ceny i dokonuje się rozliczeń. Nie tylko płaci się pieniędzmi, lecz również wyraża się nim wartość. Środka tezauryzacji pieniądz sam w sobie jest wartościowy, ponieważ posiada wartość wymienną na dobra, która jest względnie stała w czasie. Niemniej jednak pieniądz nie jest najlepszym środkiem przechowywania wartości, ponieważ nie przynosi odsetek a jego siła nabywcza i wartość spadają wskutek inflacji. Miernika odroczonych płatności pieniądz spełnia funkcję rozrachunkową także w przyszłości, tzn. w pieniądzu można wyrażać wartość nie tylko bieżących, lecz także przyszłych transakcji. Nieodzowne jest to na przykład przy planowaniu. Inflacja Inflacja to wzrost przeciętnego poziomu cen dóbr, usług (i czynników produkcji) w jakimś okresie czasu. Stopa inflacji to wzrost wyrażony w postaci procentowej odnoszący się do rocznego przedziału czasu. Deflacja spadek przeciętnego poziomu cen dóbr i usług. Dezinflacja spadek tempa wzrostu przeciętnego poziomu cen, czyli spowolnienie inflacji (spadek inflacji, nie spadek cen). Wielkości nominalne a realne i pomiar inflacji W przygotowaniu. 2
Indeksy cenowe Mamy dwa okresy: 0 rok bazowy 1 rok bieżący Indeks cenowy aaschego jest oparty o ilości, q, dóbr z roku bieżącego. qp = qp 1 1 1 0 Co jest równoznaczne: = KB KB NOMINALNY Z OKRESU 0 REALNY Z OKRESU 1, W CENACH Z OKRESU 0 Indeks ten może być deflatorem KB lub innym wskaźnikiem inflacji w zależności jakie dobra znajdują się w koszyku (wszystkie deflator; towary kupowane przez konsumentów CI; towary nabywane przez producetów I). Indeks cenowy Laspeyersa - jest oparty o ilości, q, dóbr z roku bazowego. L qp = qp 0 1 0 0, L = KB REALNY Z OKRESU 0, W CENACH Z OKRESU 1 KB NOMINALNY Z OKRESU 0 Indeks cenowy Fischera to średnia geometryczna z indeksów Laspeyresa i aaschego. F = L Koszty inflacji i szkoła monetarna W przygotowaniu. Motywy utrzymywania pieniądza Motywy dla których ludzie chcą posiadać gotówkę pomimo kosztów jakie to ze sobą niesie: Motyw transakcyjny wynika z potrzeby dokonywania codziennych wydatków, a wiec posiadania pewnych środków będących do natychmiastowej dyspozycji. Wielkość rezerwy przeznaczonej na ten cel zależy od wartości dokonywanych przez nas transakcji oraz stopnia synchronizacji naszych wpływów i wydatków. Motyw przezorności - wynika z chęci trzymania pewnej ilości pieniędzy w celu pokrycia nieprzewidzianych wydatków taksówki w razie deszczu, czy piwa w razie spotkania dawno nie widzianego kolegi. 3
Motyw portfelowy wynika z niechęci (awersji) do ryzyka, a wiec faktu, że ludzie gotowi są poświecić część potencjalnych zysków (np. z bardziej dochodowych ale i ryzykownych inwestycji) w zamian za poczucie większego bezpieczeństwa finansowego. rzykład pozwoli na wyjaśnienie tego pojęcia. rzypuśćmy, że oferowany jest zakład, w którym można wygrać 1000 zł w połowie przypadków i stracić 1000 zł w drugiej połowie. onieważ prawdopodobieństwa wygranej i przegranej 1000$ są jednakowe, to oczekiwana wartość zakładu wynosi 1 x(1000 zl) + 1 x( 1000 zl) = 0. W przypadku awersji do ryzyka, 2 2 taki zakład nie wchodzi w grę, ponieważ możliwość utraty 1000$ jest dotkliwsza niż możliwość uzyskania 1000zł, mimo jednakowego prawdopodobieństwa. omimo, że część ludzi ma zamiłowanie do ryzyka i weszłoby do zakładu, to istnieje mnóstwo przykładów na to, że unikanie ryzyka należy do ogólnie przyjętej normy. 1 Rynek pieniądza Depozyt - suma pieniędzy złożonych w banku na przechowanie przez właścicieli wkładów (deponentów). Rezerwy - ilość gotówki, jaką posiada bank i którą może przeznaczyć na natychmiastową wypłatę w przypadku żądania właścicieli wkładów. Stopa rezerw - stosunek rezerw do wkładów (rezerwy/depozyty). Obowiązek utrzymywania rezerwy. Obowiązek utrzymywania rezerw bankowych jest zasadniczy dla polityki pieniężnej, jako główny kanał, którym bank centralny wpływa na relację pomiędzy bazą pieniężną a agregatami pieniężnymi. Jednocześnie, obowiązek utrzymywania rezerw zmusza bank do trzymania części swych aktywów w formie płynnej, możliwej do łatwego zmobilizowania w razie nagłego odpływu depozytów Specyficzną charakterystyką działalności bankowej jest to, że podstawy finansowe banku zależą od zaufania deponentów do wartości aktywów tych banków. Jeżeli deponenci dojdą do wniosku, że wartość wielu aktywów banku zmalała, to każdy z nich ma motywację do wycofania swoich funduszy i przeniesienia ich do innego banku. Bank, z którego hurtowo wycofywane są depozyty prawdopodobnie będzie musiał zostać zamknięty, nawet jeśli zachowuje silną pozycję w bilansie po stronie aktywów. owodem tej sytuacji jest to, że wiele aktywów bankowych jest niezbyt płynnych i w związku z tym nie mogą być szybko sprzedane bez znacznych strat dla banku, aby sprostać żądaniom depozytowym. Jeżeli dojdzie do wytworzenia atmosfery paniki bankowej, upadłość banków nie musi ograniczać się wyłącznie do banków, które nieprawidłowo lokowały swoje aktywa. Sednem tego mechanizmu jest to, że w interesie każdego z deponentów jest, aby jak najszybciej wycofać swoje pieniądze z banku, jeżeli pozostali deponenci robią to samo, nawet wtedy, gdy wartość aktywów banków pozostaje nienaruszona. Upadłość banków w oczywisty sposób powoduje szkody finansowe dla każdego deponenta, który traci swoje pieniądze. Jednakże oprócz tych indywidualnych szkód, upadłość banków może poderwać stabilność makroekonomiczną państwa. roblem jednego z banków może się łatwo rozprzestrzenić na dobrze prosperujące banki, jeżeli są posądzane o udzielanie 1 rzykładowo, awersja do ryzyka pozwala na wyjaśnienie zyskowności firm ubezpieczeniowych, które sprzedają polisy ubezpieczeniowe umożliwiające ich klientom ochronę przed finansowymi skutkami związanymi z kradzieżą, chorobami i innymi nieszczęśliwymi zdarzeniami w zamian za spore sumy. 4
kredytów bankowi znajdującemu się w tarapatach. Taki generalny spadek zaufania do banków może nadwyrężyć system płatności, dzięki któremu funkcjonuje gospodarka. Epidemia upadłości banków może drastycznie zredukować możliwości systemu bankowego do finansowania inwestycji i wydatków na trwałą konsumpcję, tym samym zmniejszając zagregowany popyt i wywołać recesję gospodarczą. Istnieją dowody, że ciąg upadłości banków we wczesnych latach 30. ubiegłego wieku przyczynił się do powstania a potem pogorszenia wielkiego kryzysu Równowaga na rynku pieniądza podobnie jak w przypadku rynku dóbr i usług, równowaga na rynku pieniądza jest wynikowa podaży pieniądza i popytu na pieniądz. odaż pieniądza - całkowita wartosc zasobów pieniądza znajdujacych sie w obiegu. Oznacza to, że im niższa stopa rezerw tym wyższa podaż pieniądza. łynnosc - opisuje szybkosc i pewnosc możliwosci zamiany aktywów finansowych na gotówke. Im krótszy okres oczekiwania na gotówke i im wieksza pewnosc jej uzyskania tym wieksza płynnosc (aktywem o najwiekszej płynnosci jest oczywiscie sama gotówka ). Kreacja pieniądza przez banki - sytuacja, w której banki stwarzaja możliwosci do przekraczania stanu konta i tworzenia wkładów na żadanie o wartosci przekraczajacej poziom zgromadzonych rezerw gotówkowych. W ten sposób powiekszana jest podaż pieniądza. Baza monetarna (zasób pieniądza wielkiej mocy) - łaczna suma banknotów i bilonu znajdujacych sie w obiegu pozabankowym i bedacych w posiadaniu banków. Miary podaży pieniądza (agregaty pieniężne): M 0 = baza monetarna (H) M 1 = M 0 + detaliczne i hurtowe wkłady (depozyty) na żądanie (a vista) M 2 = M 0 + wkłady detaliczne i udziały w towarzystwach budowlanych M 3 = M 1 + wkłady terminowe i certyfikaty depozytowe sektora prywatnego M 4 = M 3 + udziały i wkłady w towarzystwach budowlanych + gotówka, wkłady i certyfikaty banków w posiadaniu towarzystw budowlanych Mnożnik kreacji pieniądza W przygotowaniu 5