Wykład 4. Rynek i kreacja pieniądza Istota i funkcje pieniądza Ewolucja pieniądza i systemu pieniężnego Zasoby pieniądza Koszt posiadania pieniądza Popyt na pieniądz i podaż pieniądza Czynniki determinujące popyt na pieniądz dr inż. Anna Kowalska-Pyzalska email: anna.kowalska@pwr.wroc.pl
Obecnie, na całym świecie dominuje gospodarka oparta na pieniądzu. Każdy kraj posiada walutę, która jest oficjalnym środkiem płatniczym. Bez pieniądza nie możliwy byłby handel i rozwój gospodarczy!
Pieniądz powszechnie akceptowany w danym kraju środek płatniczy Najbardziej istotna jest umowa społeczna, na mocy której dany towar jest bezwarunkowo akceptowany jako środek płatniczy.
1. Środek wymiany (cyrkulacji) 2. Jednostka rozliczeniowa (rozrachunkowa) 3. Środek płatniczy (realizacja odroczonych płatności) 4. Środek przechowywania bogactwa/ wartości (tezauryzacja), ponieważ można go wykorzystać do dokonania zakupów w przyszłości.
Musi być powszechnie akceptowany Musi być przenośny Musi być łatwo podzielny na mniejsze jednostki Musi być trudny do podrobienia.
Miernik wartości dóbr i usług; w tej jednostce wyrażone są ceny i prowadzone są rozliczenia Mierzy się nim także wielkość zasobów lub zadłużenia Wartość jednostki pieniężnej wprowadza państwo, wprowadzając skalę cen (podstawowa jednostka pieniężna i jej mniejsze części) Np. 1 zł = 100 gr
Pieniądz służy do dokonywania transakcji. Wymieniamy pracę na zarobek, aby następnie zamienić w sklepie pieniądze na jedzenie, odzież itp. Obecnie pieniądz nie posiada sam w sobie wartości (to kawałek papier). Jest natomiast powszechnie akceptowany i daje gwarancję wymiany na potrzebne dobra i usługi.
Dzięki pieniądzom dzisiejsze zarobki i zasoby możemy wykorzystać w przyszłości. Niestety, ze względu na zmiany cen, moc nabywcza pieniądza zmienia się w czasie. Bogactwo przechowywać można również w inny sposób; inwestując w nieruchomości, dzieła sztuki itp.
Rodzaje pieniądza: 1. Pieniądz pierwotny 2. Pieniądz kruszcowy 3. Pieniądz papierowy 4. Pieniądz bezgotówkowy
Pierwotnie rolę pieniądza spełniały niektóre dobra konsumpcyjne np. Sól Zboża Skóry Przyprawy Bydło Rzymska nazwa pieniędzy pecunia pochodzi od słowa pecus czyli bydło
Ludzie wymieniali się towarami (wół za zboże; ziarna pszenicy za miód, etc.) Trudno było znaleźć osobę, która w tym samym czasie dysponowała tym, na co było zapotrzebowanie a jednocześnie, była zainteresowana tym, co myśmy posiadali
W czasie II wojny światowej Czerwony Krzyż dostarczał do obozów jenieckich jedzenie, ubrania, papierosy itp. W obozach jeńcy nie dysponowali pieniędzmi. 1. Ze względu na różne potrzeby jeńcy chcieli wymieniać dobra 2. Trudno znaleźć bezpośrednio osobę, z którą można się korzystnie wymienić 3. Rolę pieniądza przejęły papierosy. Wartość produktów i usług mierzono w papierosach.
Z biegiem czasu towary konsumpcyjne zastąpione zostały metalami. Najpierw metalami mniej szlachetnymi jak: Żelazo Miedź Brąz Potem metalami szlachetnymi jak: Złoto Srebro Platyna
Metale były idealnym nośnikiem wartości, gdyż: Były trwałe Miały dużą wartość Były towarami rzadkimi, ich wartość ulegała tylko niewielkim wahaniom Dało się je podzielić na małe porcje z których z biegiem czasu wykształciły się monety (pierwsze monety około VII w. p.n.e w Lidii (zachodnie wybrzeża Azji Mniejszej) i w Egipcie) Monety robione z kruszców były małe, wygodne w transporcie, opatrzone stemplem władcy, gwarantującym wagę kruszcu i jakość.
Półkopek pierwsza moneta systemu złotowego. Przez długi okres złoty polski miał wartość 30 groszy. Była to moneta srebrna. Po raz pierwszy realnie wybity za panowania Zygmunta II Augusta (1564).
Złoty pojawił się po raz pierwszy jako moneta w 1663 i pozostał w obiegu do 1841r. Wcześniej występował wyłącznie jako jednostka obrachunkowa.
Wady pieniądza kruszcowego: Drogi do wytworzenia Uciążliwy do transportu (szczególnie w krajach, gdzie dominującym kruszcem była miedź) Ilość pieniądza nie dostosowana do potrzeb rynku, ograniczona ilością metali.
Bimetalizm systemu pieniężnego jednostka pieniężna jest ustalana jednocześnie w dwóch kruszcach (złocie i srebrze) w odpowiednich proporcjach. Trudno kontrolować te proporcje, zatem jak zauważył M. Kopernik w 1526r. ( Sposób bicia monet pieniądz gorszy wypiera z obiegu pieniądz lepszy (pieniądz cenniejszy jest wycofywany z obiegu)
Anglia jako pierwsza przeszła w 1816r. Na monometalizm złoty. Po wybuchu I wojny światowej złote monety zostały wycofane z obiegu i system waluty złotej się załamał. Dolar amerykański był ostatnią walutą wymienialną na złoto (w 1971r).
Aby nie dźwigać pieniędzy, zostawiano monety u złotników, którzy wystawiali kwity depozytowe. Z biegiem czasu złotnicy przekształcili się w bankierów, a system drukowania pieniędzy został ujednolicony w obrębie poszczególnych krajów. Pierwotnie pieniądze papierowe dawały gwarancję wymiany na złoto lub srebro.
Pierwsze pieniądze papierowe wymyślili Chińczycy VII-X w.n.e W Europie pojawiły się dopiero w 1661r. w Szwecji.
Przez długi okres pieniądze papierowe były wymienialne na kruszce. Każdy właściciel mógł pójść do banku centralnego i poprosić o taką wymianę. Wada: ograniczony zasób kruszców w połączeniu ze wzrostem gospodarczym prowadził do deflacji (spadku cen). Dopiero po II wojnie światowej kraje odeszły ostatecznie od systemu wymiany na złoto i srebro (USA w 1971).
Zalety pieniądza papierowego: Łatwy do transportu Umożliwił rozwój bankowości Umożliwia uniezależnienie ilości pieniądza od ilości kruszców. Wady: Niekontrolowane drukowanie pieniędzy prowadzi do inflacji
Złoty wprowadzony został do obiegu w 1924r. w wyniku reformy Grabskiego i zastąpił zdewaluowaną markę polską. Nowa waluta została oparta na parytecie złota, wartość 1 złotego ustalono na równoważną 0,1687 grama złota.
Środek płatniczy, którego wartość czy siła nabywcza znacznie przewyższa koszt jego wytworzenia lub wartość jako towaru w innych niż pieniądz zastosowaniach. Ważne, by był ograniczony kręg uprawnionych podmiotów do wytwarzania pieniądza.
Na wyspie Yap (wyspa na Pacyfiku) używano nietypowych, kamiennych pieniędzy (Rai) o rozmiarach od kilku cm do kilku metrów.
Ze względu na ciężar kamieni, przestano przemieszczać je wraz z transakcjami i zaczęto posługiwać się prawem do kamienia. Nawet gdy kamień zatonął, uważano że dalej przedstawia on swoją wartość i dalej dysponowano prawem do niego.
W wyniku rozwoju bankowości, coraz większa część transakcji przebiega bez użycia gotówki. Płatność następuje poprzez przelewy bankowe z wykorzystaniem nowych technologii (karty płatnicze, przelewy bankowe, płatności internetowe)
Środek wymiany, którego podstawą jest wierzytelność przedsiębiorstwa prywatnego lub osoby fizycznej. Przykładem są depozyty bankowe: wkład jest to zobowiązanie banku wobec klienta. Jeśli ulokowaliśmy w banku pieniądze, to oznacza to, że bank ma wobec nas dług.
Jest to elektroniczny zapis wartości na karcie magnetycznej w postaci zespołu znaków. Rachunki bankowe znajdują się w pamięci komputera i są obciążane lub uznawane elektronicznie za pomocą kart magnetycznych. W rozliczeniach międzybankowych przelewy pieniędzy są dokonywane za pomocą komputerów, bez konieczności prowadzenia dokumentacji księgowej.
Kraj Waluta Kraj Waluta USA USD ($) Szwecja SEK (kr) Euro EUR ( ) Nowa Zelandia NZD ($) Japonia JPY ( ) Korea Południowa KRW ( ) won UK GBP ( ) Singapur SGD ($) Australia AUD ($) Norwegia NOK (kr) Szwajcaria CHF (Fr) Meksyk MXN ($) - peso Kanada CAD ($) Indie INR -rupee Hong Kong HKD ($) Chiny yuon
Podaż pieniądza
Obecnie podaż pieniądza kontrolowana jest przez banki centralne. Wpływają one na ilość pieniędzy poprzez: Drukowanie monet Politykę pieniężną (prawo ograniczające ilość kredytów w stosunku do depozytów, nakazujące tworzenie rezerw itp.) Operacje otwartego rynku (sprzedaż lub zakup bonów rządowych).
Wyróżniamy kilka miar ilości pieniądza: 1. M0 = pieniądz gotówkowy + pieniądz bezgotówkowy banków komercyjnych na rachunkach w banku centralnym 2. M1 = pieniądz gotówkowy + wkłady w bankach (depozyty płatne na żądanie) 3. M2 = M1 + wysoce płynne wkłady i wkłady terminowe (do 3 miesięcy) 4. M3 = M2 + wkłady terminowe
Miara Wielkość (09.2012) M0 103 178,8 M1 457 338,7 M2 874 563,2 M3 892 680,0
gru 96 maj 97 paź 97 mar 98 sie 98 sty 99 cze 99 lis 99 kwi 00 wrz 00 lut 01 lip 01 gru 01 maj 02 paź 02 mar 03 sie 03 sty 04 cze 04 lis 04 kwi 05 wrz 05 lut 06 lip 06 gru 06 maj 07 paź 07 mar 08 sie 08 sty 09 cze 09 lis 09 kwi 10 wrz 10 lut 11 lip 11 gru 11 maj 12 1 000 000,0 900 000,0 800 000,0 700 000,0 600 000,0 500 000,0 400 000,0 300 000,0 M1 M2 M3 200 000,0 100 000,0 0,0
Ludzie trzymają pieniądze, aby dokonywać przy ich pomocy transakcji. Im więcej transakcji ich czeka, tym więcej gotówki potrzeba. Tak więc ilość pieniądza w gospodarce zależy od wielkości transakcji.
Równanie ilości na ilość pieniądza: M V P T Gdzie: T przeciętna ilość transakcji w danym okresie (np. roku) P przeciętna wartość transakcji (cena) M ilość pieniędzy w gospodarce V- prędkość obiegu pieniądze (ile razy w ciągu roku można użyć tej samej gotówki)
Załóżmy, że sprzedajemy w roku 50 bochenków chleba po 2 zł. Całkowita wartość transakcji to P T 2 50 100 Niech w obiegu będzie 50zł. Oznacza to, że prędkość obiegu pieniądza to V P T / M 100/50 2
Prędkość obiegu pieniądza V 2 Oznacza, że każda złotówka jest średnio użyta dwukrotnie w czasie roku. W gospodarce jest mniej pieniędzy, niż warte są transakcje!!! Każdy pieniądz wykorzystywany jest kilkakrotnie. V 1
Przyjmijmy, że prędkość obiegu pieniądza i ilość transakcji są bez zmian (V i T constans). Co się stanie, gdy wzrośnie ilość pieniędzy w gospodarce? M Wtedy ceny wzrosną P M V / T
Wartość transakcji w gospodarce przybliża się przez nominalną wielkość produkcji, mierzonego przez PKB. Wtedy równanie przyjmuje postać M V P Y Gdzie: Y realna produkcja (realny PKB) P poziom cen (deflator PKB)
Prawo Fishera
Równanie Fishera przybliża nam wartość realnej stopy procentowej r i Gdzie: r realna stopa procentowa i nominalna stopa procentowa π stopa inflacji Przybliżenie działa tylko w przypadku niskiej inflacji i niskiej stopy procentowej, tzn. przynajmniej mniejszej niż 20%
Załóżmy, że wpłacamy 100 do banku na lokatę 4%. Po roku wyciągamy pieniądze wraz z odsetkami 104. Przyjmijmy, że na początku roku ceny wynosiły P=1. Jaki jest nasz realny zyski, w zależności od poziomu cen na koniec roku? 104 100 100 / P k P P
Nominalna stopa procentowa = 4% Realna stopa procentowa = nominalna stopa procentowa inflacja Wpłacamy 100 zł Ceny na koniec roku Inflacja Realna wartość na koniec roku 1 0 104 4% Realna stopa procentowa 1,02 2% 101,96 1,96% 2% 1,04 4% 100 0% 1,06 6% 98,11-1,89% -2%
Na to równanie można spojrzeć z drugiej strony i r Oznacza to, że wzrost inflacji o 1% powoduje wzrost nominalnej stopy procentowej również o 1%
Gdy klienci i banki umawiają się co do stopy procentowej, nie znają poziomu inflacji. Dlatego rozróżnia się dwa pojęcia: 1. Oczekiwana inflację: 2. Rzeczywistą inflację: To oczekiwana inflacja wpływa na poziom stóp procentowych i r e e
Jaki jest koszt posiadania pieniądza? Koncepcja popytu wg Keynes a
Trzymanie gotówki lub wkładów na żądanie nie daje dochodu (a przy inflacji wręcz stratę). Utrata potencjalnego dochodu z lokat Trzymając pieniądze na lokacie można liczyć na dochód z odsetek, ale utrudnienie dokonywania transakcji. W przypadku wycofania lokaty koszty, prowizje, etc. Koszty alternatywne Koszty zmian Jak struktura pieniądza jest optymalna, aby koszty były minimalne?
Przechowywanie majątku w formie pieniądza kosztuje. Trzeba brać pod uwagę koszty alternatywne (inne formy przechowywania majątku, np. obligacje, nieruchomości, obrazy). Koszt alternatywny utrzymywania pieniądza: odsetki utracone w wyniku trzymania aktywów finansowych w postaci pieniędzy, a nie w formie oprocentowanych obligacji. Przyjmijmy, że jedyną alternatywą dla trzymania gotówki w domu jest zakup państwowych obligacji.
Założenia: Nominalna stopa oprocentowania obligacji (i) czyli majątek przechowywany w obligacjach będzie rósł w tempie równym r. W warunkach inflacji: realna stopa oprocentowania =(nominalna stopa (i) stopa inflacji (πe)) Trzymanie gotówki przy inflacji może oznaczać dochód ujemny (straty)
Jeżeli trzymamy część dochodu w postaci gotówki, to pozbywamy się możliwość zarobienia odsetek z lokaty. Oczekiwana wartości pieniądza Realny zysk z lokaty e r Różnica: koszt przechowywania bogactwa w formie pieniądza r ( e ) r e i Oczekiwany koszt posiadania pieniądza = nominalnej stopie procentowej
Stopa inflacji czyli tempo wzrostu średniego poziomu cen w gospodarce Jeżeli i> π mamy dodatnią realną stopę procentową (w odwrotnej sytuacji r <0) Koszt posiadania pieniądza: odejmujemy ujemną stopę inflacji czyli realny dochód posiadacza gotówki, od realnej stopy oprocentowania obligacji (bo w porównaniu z obligacjami państwowymi przechowywanie kasy w formie gotówki w szufladzie nie przynosi żadnych dochodów, a nawet jeśli jest inflacja to może przynieść dochód ujemny.)
Wg Keynes a popyt na pieniądz można określać mianem płynności (ang. liquidity preference). Najbardziej płynną formą pieniądza jest gotówka. Preferencja płynności to skłonność do utrzymywania aktywów w formie płynnej (do zamiany ich na pieniądz) i w tym sensie jest to popyt na pieniądz.
Motyw transakcyjny realizacja przewidzianych zakupów dóbr i usług, Motyw przezorności realizacja nieoczekiwanych zakupów dóbr i usług, Motyw spekulacyjny posiadanie pieniędzy w nadziei na przyszłe dochody wynikające ze spadu cen alternatywnych aktywów w stosunku do pieniądza.
Łączy motyw transakcyjny z przezornościowym (popyt na pieniądz w jego roli środka wymiany i środka płatniczego). Czasowe różnice w otrzymywaniu dochodów i dokonywaniu płatności wymusza trzymanie rezerwy pieniężnej. Y realny dochód narodowy, P średni poziom cen, iloczyn P Y nominalny dochód narodowy, k współczynnik sald pieniężnych, V szybkość krążenia pieniądza, Ltr popyt transakcyjny M P L tr f ( P Y) f ( Y nominalny)
Niech cena obligacji wynosi 100 zł, przy stopie procentowej 5%. Dochód roczny wynosi 0,05*100=5zł Jeśli w tej sytuacji rynkowa stopa procentowa wzrośnie do 10%, to zainwestowanie 50 zł w jakikolwiek inny rodzaj aktywów przyniesie odsetki dające dochód 5 zł. Jeśli rynkowa stopa procentowa spadnie do 2%, to cena obligacji wzrosłaby do 250 zł, by dalej dochód przynosił 5 zł.
Cena obligacji zmienia się w odwrotnym kierunku niż rynkowa stopa procentowa: Jeśli rynkowa stopa procentowa rośnie, to cena obligacji maleje, Jeśli rynkowa stopa procentowa maleje, to cena obligacji rośnie.
Keynes zauważył, że inwestorzy mają na ogół wyobrażenie, na jakim poziomie powinna być stopa procentowa. Jeśli faktyczna stopa procentowa jest wyższa, to inwestorzy będą przewidywali jej spadek (i odwrotnie) Dalej, wg inwestorów im wyższa stopa procentowa, tym bardziej oczekiwany jest wzrost ceny obligacji przez to rośnie popyt na obligacje (nadzieja zarobku) a spada spekulacyjny popyt na pieniądz. I odwrotnie: im niższa stopa procentowa, tym więcej ludzi przewiduje jej wzrost i spadek ceny obligacji. Maleje popyt na obligacje (ludzie się ich pozbywają) a rośnie popyt spekulacyjny na pieniądz.
Istnieje odwrotna zależność między stopą procentową a spekulacyjnym popytem (Ls) na pieniądz. Cena obligacji zmienia się w kierunku odwrotnym niż rynkowa stopa procentowa. Im wyższa rynkowa stopa procentowa, tym więcej ludzi przewiduje jej spadek i równocześnie wzrost ceny obligacji -> rośnie popyt na obligacje, a spada popyt spekulacyjny na pieniądz i odwrotnie.
L = Ltr + Ls: zależy głównie od nominalnego dochodu narodowego oraz od nominalnej stopy procentowej. M L( i, Y) MP e L( r, Y) P Popyt na pieniądz rośnie, gdy rośnie dochód narodowy, a maleje, gdy rośnie nominalna stopa procentowa.
Popyt na pieniądz zależy więc nie tylko od obecnego stanu gospodarki (Y), ale od oczekiwanej inflacji. Im wyższa nominalna stopa procentowa, tym większy koszt trzymania pieniądza i mniejszy popyt na pieniądz.
Poziom cen i1 i0
Załóżmy, stałą podaż pieniądza M i stałe ceny P. Jak zmieni się stopa procentowa i, gdy wzrośnie dochód Y? 1. Popyt na pieniądz jest rosnąca funkcją względem Y i malejącą względem i. 2. Wzrost dochodu prowadzi do wzrostu popytu na pieniądz. 3. Aby dostosować popyt na pieniądz do siły nabywczej M/P wzrosną stopy procentowe i, co zmniejszy popyt.
Co się stanie gdy Bank Centralny zapowie zwiększenie podaży pieniądza, ale tego nie zrobi? 1. Zapowiedź zwiększenia podaży prowadzi do wzrostu oczekiwanej inflacji. 2. Wzrasta nominalna stopa procentowa i spada popyt na pieniądz. 3. Mniejsze zapotrzebowanie na pieniądz przy stałej bazie M powoduje wzrost cen P. 4. Ceny rosną, a więc zapowiedź zmian wywołuje inflacje.
Popyt a prędkość obiegu pieniądza w gospodarce
Wartość nabywcza pieniądza mierzona jest jako stosunek zasobów nominalnych do średniego poziomu cen : M P Mierzy, ile dóbr można kupić za gotówkę będącą w obiegu. Np. dla M=50zł i cenie chleba 2zł, wartość nabywcza to 25 bochenków chleba M P 50 2 25
Funkcja popytu na pieniądz mówi, jak dużo pieniędzy ludzie chcą trzymać. W najprostszej postać popyt jest proporcjonalny do poziomu dochodu. M P k Y Y Wraz ze wzrostem dochodu Y, rosną wydatki i potrzebna ilość gotówki. K to część dochodu, jaką ludzie chcą trzymać w gotówce. 1 V
Funkcja podaży M V P Y Funkcja popytu M P ky Związek między prędkością obiegu pieniądza o częścią dochodu trzymaną w gotówce. V 1 k
Załóżmy, że gospodarstwa chcą trzymać w postaci gotówki połowę swojego dochodu (k=0,5). Wtedy: V 2 Gdy będzie to ¼ dochodu(k=0,25) to: V 4
Im mniej pieniędzy trzymają gospodarstwa proporcjonalnie do dochodu, tym szybciej pieniądze cyrkulują na rynku. Gdy gospodarstwa trzymają dużo pieniędzy, rzadziej je wydają i pieniądz wolniej cyrkuluje w gospodarce.
Popyt na realne zasoby pieniądza (zasoby nominalne odniesione do średniego poziomu cen) M P f ( Y, r, k ) tr Popyt na pieniądz w ujęciu realnym: Rośnie wraz ze wzrostem realnego dochodu narodowego Maleje wraz ze wzrostem nominalnej stopy procentowej Rośnie wraz ze wzrostem przeciętnych kosztów zamiany różnych aktywów na pieniądz.
Koszt alternatywny: Ka = M x i (M- agregat gotówkowy i depozytów na żądanie; i nominalna stopa procentowa) Koszt zmiany aktywów: Kz = L x B (B koszt 1 zmiany pieniądza do postaci transakcyjnej, L ilość zmian jakie należy dokonać) Decyzja jak dużą cześć dochodu trzymać w pieniądzu, a jak dużą w papierach wartościowych, ludzie uwzględniają Ka i Kz. Dla płynności transakcji wystarczy trzymać w gotówce jakąś część dochodu (c) Jeśli średnie saldo pieniężne wynosi C/2 (jedna porcja dochodu C jest wydatkowana wg stałego natężenia); oprocentowanie wynosi i, dochód jest równy Y, to: Optymalna wartość zamiany to: C b Y 2 i
Równanie popytu na pieniądz ma postać: L=0,2 Y 5r Ile wynosi współczynnik wrażliwości popytu na pieniądz na zmiany dochodu i jaka jest jego interpretacja? Ile wynosi współczynnik wrażliwości popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej i jaka jest jego interpretacja? Zakładając, że dochód narodowy wzrósł ze 100 jednostek do 120 jednostek, wyznacz równanie popytu na pieniądz w obu przypadkach. Bank centralny ustalił realną podaż pieniądza na poziomie 10 jednostek. Ile wynosi stopa procentowa równoważąca rynek pieniądza w obu przypadkach?
Popyt na pieniądz ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Podaż pieniądza ilość pieniądza wprowadzona do obiegu. Pieniądz (w rozumieniu M0) gotówka w obiegu + depozyty w bankach które można w każdej chwili zamienić na gotówkę.
Popyt na pieniądz zależy od instytucjonalnych rozwiązań: zwyczajów płatniczych, technik i metod rozliczeń finansowych stosowanych przez system bankowy (np. powszechność kart kredytowych) Nominalny popyt na pieniądz rośnie proporcjonalnie do wzrostu cen i realnego dochodu narodowego, a maleje, gdy rośnie stopa procentowa.
Realny popyt na pieniądz nie zależy od poziomu cen; zależy od realnego dochodu narodowego, nominalnej stopy procentowej i kosztu zamiany różnych aktywów na pieniądz. Gdy rośnie realny dochód narodowy i koszt zamiany aktywów na pieniądz, popyt na pieniądz też rośnie; gdy rośnie stopa procentowa, popyt na pieniądz maleje.
Popyt na pieniądz: W ujęciu nominalnym W ujęciu realnym Poziomu cen Wzrasta proporcjonalnie Wpływ wzrostu: Dochodu realnego wzrasta Stopy procentowej spada Bez zmian wzrasta spada