Charakterystyka programu W dotychczas funkcjonujących programach wymagano opisu założonych osiągnięć uczniów z uwzględnieniem standardów wymagań, będących podstawą przeprowadzania sprawdzianów i egzaminów. W stosunku do programów przygotowywanych do nowej podstawy programowej odstąpiono od tego przepisu. Zrezygnowano także z wprowadzania do programu ścieżek międzyprzedmiotowych. Zgodnie z Rozporządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej od września 2009 r. w pierwszych klasach szkoły podstawowej i gimnazjalnej będzie realizowana nowa podstawa programowa. Jest ona inaczej sformułowana aniżeli podstawa programowa obowiązująca dotychczas. Stanowi spis standardów wymagań wiedzy i umiejętności. Zgodnie z komentarzem do podstawy programowej (załącznik 4: Zalecane warunki i sposób realizacji, str. 252) program opracowano w taki sposób, by ucząc chemii: wygospodarować czas na eksperymentowanie, metody aktywizujące i realizowanie projektów edukacyjnych oraz wycieczki dydaktyczne, dać uczniowi szansę obserwowania, badania, dociekania, odkrywania praw i zależności, osiągania satysfakcji i radości z samodzielnego zdobywania wiedzy, w doświadczeniach wykorzystywać substancje z życia codziennego (np. esencję herbacianą, sok z czerwonej kapusty, ocet, mąkę, cukier). Nowa podstawa programowa kładzie bardzo duży nacisk na zrozumienie i zastosowanie zdobytych wiadomości. Wskazuje na konieczność kształcenia umiejętności praktycznych laboratoryjnych. Narzuca obowiązek kształcenia u uczniów umiejętności zdobywania, przetwarzania i tworzenia informacji. Głównym założeniem programu jest to, aby po jego realizacji uczeń: postrzegał otaczające go środowisko jako różne rodzaje materii zbudowanej z molekuł: atomów, cząsteczek i jonów, które ulegają nieustannie przemianom, tworząc atmosferę, hydrosferę, litosferę i biosferę, zdawał sobie sprawę z faktu, że chemia jest jednym z przedmiotów przyrodniczych opisujących otaczające go środowisko, zajmujących się badaniem przemian substancji w inne, nowe substancje, zdawał sobie sprawę z wpływu, jaki człowiek wywiera lub może wywierać na procesy zachodzące w przyrodzie, zdobył fundamenty wiedzy chemicznej, niezbędne do kontynuowania nauki. Nauczyciel realizujący program nauczania jest zobowiązany do zwracania uwagi na treści omawiane wcześniej na lekcjach przyrody w szkole podstawowej oraz te, o których będzie mowa na lekcjach innych przedmiotów przyrodniczych. Nauczyciele uczący przedmiotów przyrodniczych ten sam zespół uczniów powinni znaleźć czas na spotkanie, przedyskutowanie i ujednolicenie sposobu omawiania tych samych zagadnień na różnych przedmiotach. Dzięki temu uczeń będzie postrzegał lekcje: przyrody w szkole podstawowej, chemii, fizyki, geografii i biologii w gimnazjum jako jedną spójną całość. Uczeń powinien wynieść ze szkoły przekonanie o tym, że:
chemia i fizyka to nauki eksperymentalne poznawane za pomocą metod doświadczalnych, służące wyjaśnianiu zagadnień omawianych na biologii i geografii, człowiek poznaje coraz lepiej otaczającą go przyrodę, a proces poznania jest procesem nieskończonym, rezultaty badań naukowych są stosowane w praktyce do tworzenia nowych i udoskonalania istniejących procesów technologicznych w różnych dziedzinach. Aby podkreślić holistyczne podeście do przedmiotów przyrodniczych, zaplanowano lekcje wprowadzające do bloków programowych, które dotyczą: materii: jej rodzajów, przemian, oddziaływań, roli atmosfery i procesów w niej zachodzących, wody jako podstawowego składnika hydrosfery, budowy litosfery, węgla pierwiastka wszechobecnego w biosferze. Obecna reforma zakłada zakończenie kształcenia ogólnego w klasie pierwszej licealnej. Zestawione w podstawie programowej treści nauczania chemii i fizyki dla gimnazjum i poziomu podstawowego w liceum mają układ liniowy. W związku z tym na konstruktorach programu oraz nauczycielach go realizujących ciąży ogromna odpowiedzialność. Wielu uczniów z omawianymi w gimnazjum zagadnieniami zetknie się tylko raz, dlatego muszą być one realizowane poglądowo, tak aby nawet uczniowie o niewielkich możliwościach mieli wyobrażenie o zachodzących wokół nich procesach i zależnościach między nimi. Konieczne jest również wielokrotne powtarzanie i utrwalanie przewidzianych w podstawie programowej najważniejszych umiejętności. Dlatego planując rozkład godzin, przewidziano czas na lekcje utrwalające na zakończenie działu programowego oraz 3 bloki lekcji powtórzeniowych po realizacji kilku rozdziałów. Jest to konieczne również z tego powodu, że uczniowie w 2012 roku po całym cyklu gimnazjalnym będą zdawać inny niż dotychczas egzamin zewnętrzny, oparty nie na wspólnych standardach dla przedmiotów matematyczno-przyrodniczych ale tych szczegółowych, zawartych w podstawie programowej dla poszczególnych przedmiotów. Zaplanowane bloki lekcji powtórzeniowych ilustruje poniższa tabela: Nr działu Dział programowy Liczba godzin przeznaczonych na realizację. ver.1 ver.2 I Chemia jako dziedzina wiedzy 3 3 II Rodzaje i przemiany materii 8 8 III Wewnętrzna budowa materii 8 8
IV Wiązania chemiczne 7 7 V Reakcje chemiczne 7 7 Powtórzenie wiadomości i umiejętności 6 6 VI Gazy i ich mieszaniny. 12 14 VII Woda i roztwory wodne 13 13 VIII Kwasy i zasady 15 13 IX Sole 12 12 Powtórzenie wiadomości i umiejętności 4 5 X Węgiel i jego związki z wodorem 7 7 XI Pochodne węglowodorów 11 10 XII Substancje chemiczne o znaczeniu biologicznym 11 11 Powtórzenie wiadomości i umiejętności 6 6 Bardzo ważną rolę w kształceniu chemicznym spełniają doświadczenia. Są one przewidziane: na lekcjach bieżących (w formie doświadczeń uczniowskich, pokazów nauczyciela oraz filmów prezentujących doświadczenia, których wykonanie w szkole może być z różnych względów niemożliwe), na laboratoryjnych lekcjach powtórzeniowych, jako doświadczenia domowe (proste, bezpieczne, wykonane w oparciu o sprzęt domowy, artykuły spożywcze, środki czystości). Prezentowany program został tak opracowany, aby realizując go, w pełni kształcić zawarte w podstawie programowej wymagania ogólne. Planując rozkład godzin dla poszczególnych bloków tematycznych, zarezerwowano czas na laboratoryjne lekcje powtórzeniowe oraz na prezentacje uczniowskich projektów. Np. dla działu Gazy i ich mieszaniny (ver-1) prezentuje to poniższa tabela: Tematy lekcji. Liczba godzin Rola atmosfery ziemskiej i procesy w niej zachodzące 1 Azot główny składnik powietrza 1 Tlen najważniejszy składnik powietrza 1 Tlenki produkty reakcji różnych pierwiastków z tlenem 1
Tlenek węgla (IV) główny sprawca efektu cieplarnianego 1 Pozostałe składki powietrza para wodna, gazy szlachetne 1 Wodór najbardziej rozpowszechniony gaz we wszechświecie 1 Amoniak, siarkowodór gazy powstające w procesach gnilnych 1 Laboratoryjne ćwiczenia uczniowskie otrzymywanie i wykrywanie poznanych gazów 1 Powtórzenie wiadomości 1 Sprawdzian 1 Prezentacje projektów uczniowskich 1 Zaproponowano, aby nauczyciel konsultował realizowane przez uczniów projekty oraz przygotowywał niezbędne do lekcji laboratoryjnych zestawy doświadczalne w czasie tzw. godzin kartowych. Zasugerowano tematykę projektów zarówno badawczych, jak i tych, które maja zwrócić uwagę uczniów na fakt, iż nauka nieustannie się rozwija. Planując siatkę godzin dla chemii w gimnazjalnym cyklu kształcenia, warto pamiętać o tym, aby zapewnić większą częstotliwość spotkań (2 godziny tygodniowo) w roku, w którym realizowane są trudniejsze zagadnienia, np. kwasy, zasady i sole. Ze względu na ścisłe powiązania powinny być one realizowane w tym samym roku szkolnym. Można przypuszczać, że ze względu na konieczność rozłożenia w czasie egzaminów zewnętrznych po szkole podstawowej, gimnazjum i liceum termin egzaminu gimnazjalnego nie będzie istotnie zmieniony. Nie należy więc w klasie trzeciej planować większej liczby godzin. Rozpoczynanie w klasie pierwszej nauki dwiema godzinami tygodniowo jest ryzykowne ze względu na to, że zmniejszona w klasie II i III częstotliwość spotkań zmniejszy efektywność nauczania. Najlepszym rozwiązaniem, dającym w konsekwencji 4 godziny w cyklu kształcenia, byłoby: rozpoczęcie nauki chemii w drugim semestrze klasy pierwszej (2 razy po 1 godzinie w tygodniu), w klasie drugiej cały rok 2 godziny tygodniowo, w klasie trzeciej 1 godzina w tygodniu przez cały rok lub 2 godziny w tygodniu w semestrze pierwszym. Taka propozycja pozwala nauczycielowi na większą częstotliwość lekcji, co z pewnością miałoby konsekwencje w lepszym opanowaniu wiadomości i umiejętności. Dodatkowo skuteczność nauczania mógłby istotnie zwiększyć podział na grupy ćwiczeniowe. Poniższa tabela prezentuje opisaną propozycję oraz jeszcze inne warianty.
Semestr/rok nauki 1/1 2/1 1/2 2/2 1/3 2/3 Wariant 1 0 2 2 2 2 0 Wariant 2 1 1 2 2 1 1 Wariant 3 0 2 2 2 1 1 Wariant 4 2 2 1 1 1 1 Program zakłada indywidualne podejście do ucznia. W pracy z uczniem zdolnym można uwzględniać wszystkie treści nadobowiązkowe. Treści te zasygnalizowane są w podręczniku Świat chemii we Wprowadzeniu, pytania pod hasłem Dowiedz się więcej oraz w części Czy wiesz, że. Zaproponowany przez Wydawnictwo Zeszyt ćwiczeń daje możliwość wielopoziomowej pracy na lekcji i w domu. Umożliwia uczniowi planowanie własnej pracy oraz samoocenę. W pracy z uczniem mającym trudności w nauce oraz w klasach o zmniejszonych wymaganiach nauczyciel powinien z Założonych osiągnięć ucznia usunąć wszystkie te wymagania, które przewyższają możliwości intelektualne danej klasy.