ROZDZIAŁ III DOBROSTAN A STAN ZDROWIA Katedra i Zakład Pielęgniarstwa Neurologicznego, Wydział Nauk o Zdrowiu, Uniwersytet Medyczny w Lublinie Chair and Department of Neurological Nursing, Faculty of Health Sciences, Medical University of Lublin JOLANTA CELEJ-SZUSTER, KRZYSZTOF TUROWSKI, REGINA LORENCOWICZ, ELŻBIETA PRZYCHODZKA, DOROTA SADURA Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową Communicating in terms of social support in patients with lumbar discopathy Słowa klucze: wsparcie społeczne, dyskopatia lędźwiowa, komunikacja interpersonalna Key words: social support, lumbar discopathy, interpersonal communication Pacjenci z dyskopatią lędźwiową cierpią z powodu bólu, który bezwzględnie obniża jakość życia. Przewlekłe dolegliwości bólowe utrudniają wykonywanie prostych czynności, takich jak: mycie się, ubieranie, czy zapewnienie podstawowych potrzeb [23]. Zazwyczaj w początkowym okresie po utracie sprawności występuje największe zapotrzebowanie na wsparcie społeczne, którego źródłem jest nie tylko personel medyczny i rodzina, ale także środowisko, grupy samopomocowe i instytucje rządowe, czyli tzw. sieć społeczna. Sieć ta zapewnia poczucie stabilizacji, zobowiązuje też do pełnienia ról społecznych co sprawia, że osoba czuje się potrzebna. Posiadanie rodziny, przyjaciół, przynależność do różnych organizacji, stowarzyszeń potęgują dobrostan jednostki [8, 26]. Brak integracji i relacji społecznych określany jest jako izolacja społeczna (osamotnienie), która wpływa na obniżenie poziomu wsparcia społecznego [22]. Proces wsparcia opiera się na związkach interpersonalnych z innymi ludźmi. Kontakt ten jednak nie musi odbywać się w sposób bezpośredni, może on następować drogą telefoniczną, listowną czy też elektroniczną [26].
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA Skuteczność udzielanego wsparcia zależy między innymi od nawiązania dobrego kontaktu emocjonalnego z odbiorcą i dostosowanie słownictwa do jego możliwości odbiorczych. Następnie należy dopasować treść i zakres informacji do stanu emocjonalnego i gotowości psychicznej osoby wspieranej. Ważnym elementem jest upewnienie się, czy informacje zostały zrozumiane i prawidłowo odebrane[6]. Są to podstawowe zasady skutecznej komunikacji interpersonalnej. Choroby przewlekłe, do których należy dyskopatia lędźwiowa, zaburzają procesy poznawcze, motywacyjne, stan emocjonalny wpływając tym samym na komunikację. Niezwykle ważne jest więc postrzeganie pacjenta w kontekście funkcjonowania w płaszczyznach: biologicznej, psychologicznej i społecznej. W przypadku osób chorych istotne jest zarówno ciało, jak i psychika. Poważnym błędem zespołu terapeutycznego jest pomijanie sfery emocjonalnej pacjentów, co w konsekwencji zwalnia procesy regeneracyjne i może prowadzić do swoistych dolegliwości somatycznych, a nawet do śmierci[20]. Niestety zauważa się fakt, iż profesjonalna pomoc udzielana osobie niepełnosprawnej przez personel lekarski i pielęgniarski ogranicza się do wykonywania zabiegów pielęgnacyjno-leczniczych, informowania i dawania wskazówek z zakresu leczenia, diety, konieczności wypoczynku i stosowania ćwiczeń usprawniających[14]. Powinien być to jednak proces obejmujący cały obszar kontaktów interpersonalnych opierających się na współpracy zespołu terapeutycznego z pacjentem[4]. Efektywna komunikacja powinna stać u podstaw wszelkich działań terapeutycznych całego zespołu leczącego, by zapewnić poczucie bezpieczeństwa, przyspieszyć proces zdrowienia lub co najmniej poprawić jakość życia. Komunikacja z pacjentem przewlekle chorym należy do niespecyficznych czynników leczących[13]. 38 MATERIAŁ I METODA Metodą, którą posłużono się w trakcie procesu badawczego był sondaż diagnostyczny. Do zebrania materiału wykorzystano narzędzia badawcze w postaci Skali Wsparcia Społecznego (SWS) Danuty Zarzyckiej, subskali wyżej wymienionego narzędzia tj. Skali Wydolności Pacjenta i Opiekuna (SWPiO), a także Kwestionariusza Oswestry autorstwa Fairbanka oraz autorskiego kwestionariusza własnego. Badaniu poddano 104 pacjentów ze stwierdzoną dyskopatią lędźwiową przebywających Klinice Neurochirurgii i Neurochirurgii Dziecięcej Samodzielnego Publicznego Szpitala Klinicznego Nr 4 w Lublinie w latach 2012-2013. Analizę statystyczną zebranego materiału badawczego wykonano w programie IBM SPSS Statitics wykorzystując: współczynnik korelacji rho Spearmana, test U Manna-Whitneya, test Kruskala-Wallisa i test Chi-2. WYNIKI Charakterystyka badanej grupy pokazuje, że na dyskopatię lędźwiową zapadają podobnie często kobiety, jak i mężczyźni. Najwięcej osób było w przedziale wiekowym od 46-65 lat, a średnia wieku chorych wyniosła 53,5 roku. Były to osoby przeważnie z wykształceniem wyższym i średnim. Najliczniejszą grupę stanowili chorzy pozostający w związkach formalnych. Pacjenci w porównywalnym stopniu
Jolanta Celej-Szuster, Krzysztof Turowski, Regina Lorencowicz, Elżbieta Przychodzka, Dorota Sadura Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową pochodzili z dużych i małych miast oraz wsi. Badania pokazały także, że pacjenci z dyskopatią lędźwiową mieszkali najczęściej w rodzinach dwuosobowych i liczniejszych, co może stanowić o dobrym zapleczu wsparcia płynącego od członków rodziny. Wszyscy chorzy zadeklarowali otrzymywanie informacji na temat choroby od personelu medycznego (głównie lekarskiego), niestety niemal połowa badanych (47,1%) odczuwała niedosyt wiedzy. Ponad połowa respondentów (52,9%) deklarowała, że informacje uzyskane na temat choroby były dla nich w pełni zrozumiałe. Dodatkowe wyjaśnienia były potrzebne w przypadku 39,4% badanych, a jedynie 1% chorych zupełnie nie zrozumiało przekazywanych informacji (Ryc. 1.). Ryc.1. Odsetek ankietowanych z dyskopatią lędźwiową z uwzględnieniem zrozumienia otrzymywanych informacji Analiza rozmiaru sieci społecznej, czyli liczby osób, z którymi pacjent utrzymuje kontakty wg. SWS wykazała, że 49,1 % chorych posiadało dużą sieć wsparcia liczącą powyżej 14 osób, 36,5 % wskazywało na grono znajomych liczące od 7 do 13, a 11,5% od 3 do 6 osób. Jedynie 2,9% ankietowanych miało znikomą sieć społeczną liczącą 2 osoby. Rozmiar sieci ma wpływ na poziom wsparcia otrzymywanego przez pacjentów, bowiem im większą liczbę znajomych posiadał chory, tym wyższy był poziom uzyskanego przez niego wsparcia (rho Spearmana = 0,518, p = 0,000**). Analiza czasu poświęconego choremu przez rodzinę wg. SWS uwidoczniła, że ponad połowa pacjentów (63,5%) zadeklarowała, że ich rodzina była zawsze dyspozycyjna czasowo, gdy tego potrzebowali, a 26% uważało, że była ona dostępna często. Ponadto wykazano, że im więcej czasu rodzina była w stanie poświęcić 39
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA choremu stosownie do jego potrzeby, tym wyższy był poziom otrzymywanego przez niego wsparcia (rho Spearmana = 0,424, p = 0,000**). Analizując aspekt pomocy udzielonej respondentom w momentach trudnych, stresowych, badani deklarowali, że najczęściej w takich sytuacjach pomaga im rodzina (81,7%), a w następnej kolejności przyjaciele (31,7%). Liczna liczba ankietowanych wskazała także na lekarza (15,4%). Żadna z osób nie wymieniła organizacji społecznych jako źródła wsparcia emocjonalnego. Ponadto zdecydowana większość badanych z dyskopatią lędźwiową deklarowała, że ich relacje z rodziną i bliskimi przed chorobą były dobre. Na umiarkowane relacje wskazało 12,5%, a na złe jedynie 1% respondentów. Zdecydowana większość badanych osób z dyskopatią lędźwiową uważało, że ich relacje z rodziną i bliskimi nie zmieniły się po zdiagnozowaniu choroby (72,1%). Nieco więcej respondentów było zdania, że relacje zmieniły się na lepsze (19,2%) niż, że zmieniły się na gorsze (8,7%). Badania uwidoczniły, że wyższy poziom wsparcia społecznego otrzymywały osoby o dobrych relacjach z rodziną i bliskimi przed chorobą niż osoby o umiarkowanych lub złych relacjach z rodziną przed chorobą. Różnica pomiędzy tymi grupami jest bliska istotności statystycznej (Tab.I.). Nie ma istotnych statystycznie różnic pomiędzy grupami wyróżnionymi ze względu na to, czy relacje z rodziną i bliskimi zmieniły się po zdiagnozowaniu choroby pod względem skali wsparcia społecznego w układzie liniowym (Test Kruskala-Wallisa: H=0,561, p=0,755). 40 Tabela I. Relacje chorych z rodziną i bliskimi przed chorobą a otrzymywane wsparcie społeczne Skala Wsparcia Społecznego w układzie liniowym Relacje z rodziną i bliskimi przed chorobą umiarkowane dobre lub złe Ogółem N % N % N % poziom wysoki 25 27,8 3 21,4 28 26,9 poziom średnio wysoki 61 67,8 7 50,0 68 65,4 poziom średnio niski 4 4,4 4 28,6 8 7,7 Ogółem 90 100,0 14 100,0 104 100,0 Test U Manna-Whitneya: Z=-1,753, p=0,080 Biorąc pod uwagę oczekiwania chorych dotyczące wsparcia emocjonalnego, zdecydowanie najwięcej respondentów chciałoby otrzymywać je w formie rozmowy z druga osobą (71,2%) i spotkań z bliskimi (35,6%). Na specjalistyczną pomoc psychologiczną w grupie osób z dyskopatią lędźwiową liczy 25%, a na specjalistyczną pomoc psychologiczną indywidualną 16,3% badanych. Odpowiedzi takie jak: wspólna modlitwa oraz rozmowa z osoba duchowną były wskazywane najrzadziej (po 7,7%). Wsparcie emocjonalne oczekiwane jest przez chorych najczęściej od rodziny (76,9%). W następnej kolejności chorzy wskazywali na: lekarza (39,4%) oraz przyjaciół (27,9%). Pozostałe odpowiedzi były wskazywane znacznie rzadziej. Wyniki badań nad wydolnością pacjenta i opiekuna ocenioną na podstawie SWPiO ujawniły, że chorzy posiadali największy deficyt w zakresie aktywności
Jolanta Celej-Szuster, Krzysztof Turowski, Regina Lorencowicz, Elżbieta Przychodzka, Dorota Sadura Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową zawodowej (113/312pkt.), seksualnej (134/312pkt.), akceptacji zależności od innych (204/312pkt.), aktywności rodzicielskiej (230pkt./312). Analiza dolegliwości bólowych wykazała, że ból kręgosłupa w części lędźwiowej pacjenci odczuwali przeciętnie od 10,5 roku najdłużej od 38 lat. Pod względem możliwości siedzenia najwięcej respondentów (41,3%) wskazywało, że ból uniemożliwia im siedzenie dłuższe, niż pół godziny. Co trzeci badany (34,6%) wskazał również na ból, który uniemożliwia im siedzenie dłuższe niż godzinę. W różnorodny sposób chorzy odpowiadali na pytanie dotyczące wpływu bólu na możliwość stania. Najwięcej osób deklarowało, że dłuższe stanie powoduje nasilenie bólu (28,8%), nieco mniej unikało stania, gdyż od razu odczuwali ból. Natomiast 22,1% chorych deklarowało, że ból nasilał się po 30 minutach w pozycji stojącej (18,3%) lub nasilał się po 10 minutach w pozycji stojącej (18,3%). Pod względem zaburzeń snu badani pacjenci z dyskopatią lędźwiową najczęściej odczuwali ból, który jednak nie przeszkadzał w im zaśnięciu (27,9%), natomiast z powodu bólu nie przesypiało połowy nocy 26,9% ankietowanych oraz 21,2% - ¼ nocy. W kwestii życia towarzyskiego zdecydowanie najwięcej badanych (35,6%) wskazywało, że ich życie towarzyskie jest ograniczone z powodu bólu i nie wychodzą zbyt często z domu. Co czwarty badany uważał, że ból nie ma większego wpływu na ich życie towarzyskie, jednak musiał unikać zajęć wymagających nadmiernego ruchu (25%), a co piąty, że z powodu bólu całe jego życie towarzyskie ograniczało się do spotkań we własnym domu (21,2%). OMÓWIENIE WYNIKÓW BADAŃ Badania własne wykazały, iż pomimo faktu, że wszyscy pacjenci zadeklarowali otrzymywanie informacji na temat własnej choroby od personelu medycznego, tylko połowa osób w pełni zrozumiała przekazywane informacje na temat choroby. Pozostali chorzy wymagali dodatkowych wyjaśnień lub korzystali z innych źródeł informacji. Oznacza to, że proces komunikacji był zaburzony. Fakt potrzeby dodatkowych wyjaśnień wskazuje na niedostosowanie przekazu komunikatu do odbiorcy. Język medyczny, którym posługuje się personel nie zawsze jest rozumiany przez laików. Na proces ten nakładają się również stan emocjonalny (np. stres, strach, lęk) i fizyczny (np. ból) chorego. Kachaniuk i wsp.[12] w swoich badaniach wykazali, że ze względu na bardziej zrozumiały język wypowiedzi pacjenci określili styl informacji udzielanych przez pielęgniarki jako bardziej odpowiedni i przystępny niż styl wypowiedzi lekarzy. Kaczmarek[13] zaznacza, że język pełni kluczową rolę w komunikacji z chorym. W rozmowie z pacjentem należy unikać dyrektywności, terminów technicznych, trudnych, język powinien być precyzyjny, jasny, jednoznaczny. Wołoszczak-Szubzda i wsp.[25] podkreślają, że w celu uniknięcia zaburzeń w komunikacji powinna zostać zachowana homeostaza pomiędzy uczestnikami komunikacji, a mianowicie: zarówno nadawca, jak i odbiorca komunikatu powinni mieć zbliżoną kondycję psychiczną, porównywalny poziom wiedzy oraz umiejętności i motywacji komunikacyjnej. Stan taki jest niezwykle trudny do osiągnięcia zwłaszcza w relacji lekarz-pacjent, gdzie choroba, czyli brak równowagi psycho-fizycznej, 41
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA stanowi poważną barierę. Dlatego też ważnym elementem jest ciągłe doskonalenie personelu medycznego w zakresie wiedzy, motywacji i umiejętności komunikacyjnych, ponieważ to personel z racji swojego profesjonalizmu jest odpowiedzialny za prawidłowo poprowadzony proces komunikacji[25]. Bukowska-Piestrzyńska[3] potwierdza, że pacjent na początku swojego leczenia posiada pewien zasób zaufania do personelu leczącego. Umiejętne wykorzystanie tego potencjału przez lekarza może pozytywnie wpłynąć na efekty leczenia. Dlatego też tak ważna jest komunikacja pacjent-lekarz już przy pierwszym kontakcie. Z badań własnych wynika ponadto, że prawie połowa badanych odczuwała niedosyt informacji otrzymanych od personelu medycznego, co wskazuje na nieprawidłowości w procesie komunikacji. Personel powinien upewnić się, czy został dobrze zrozumiany, czy przekazywane informacje są jasne i czy chory nie odczuwa potrzeby ich pogłębienia, wyjaśnienia. Skuteczne komunikowanie jest podstawą wsparcia informacyjnego i powoduje, że dobrze zorientowany pacjent, posiadający wiedzę na temat swojego stanu zdrowia czuje się bezpieczniej i łatwiej współpracuje w procesie terapeutycznym, a jego jakość życia poprawia się. Z badań prowadzonych przez Fong i wsp.[7] wynika, że pacjenci, którzy są usatysfakcjonowani z komunikacji ze swoim lekarzem, znacznie lepiej postrzegają całą opiekę medyczną, a ponadto częściej stosują się do zaleceń lekarskich. Krajewska-Kułak[17] zwraca uwagę na rolę pielęgniarki, która musi mieć świadomość, że chory z deficytem wiedzy będzie poszukiwał innych źródeł informacji (nie zawsze kompetentnych), jeżeli nie uzyska pomocy od profesjonalnego personelu. Skutki braku komunikacji z pacjentem w tym przypadku mogą negatywnie wpłynąć na psycho-fizyczną sferę człowieka. Brak potrzebnej wiedzy bądź przekazanej w nieodpowiedni i niedostosowany sposób rodzi u chorego poczucie zagrożenia, poniżenia, izolacji. Rolą pielęgniarki jest tu czuwanie nad poprawnością przekazywanych pacjentom komunikatów, które powinny być rzetelne i jasne. Kaczmarek[13] podkreśla, że oprócz jasnego języka dla pacjenta bardzo ważne jest, by czuł się słuchany. Pacjenci potrzebują często jedynie zainteresowania ich osobą, sytuacją w jakiej się znajdują, obawami, lękiem jaki odczuwają. Efektywne wysłuchanie chorego stanowi ważny element procesu leczniczego. Badania własne wykazały także, że głównym źródłem wsparcia emocjonalnego w sytuacjach stresowych jest rodzina, rzadziej przyjaciele. Niestety udział personelu w udzielaniu tego rodzaju wsparcia jest niewielki. Kachaniuk i wsp.[12] badając pacjentów z różnymi jednostkami chorobowymi wykazali, że badani niejednokrotnie otrzymywali informacje wyłącznie własną prośbę i niestety nie była to inicjatywa personelu lekarskiego czy pielęgniarskiego. Stępień[24] zauważa, że u osób wchodzących w skład zespołu terapeutycznego wykształciły się mechanizmy obronne stosowane w kontaktach z pacjentami ciężko chorymi wpływające negatywnie na chorego i przejawiające się w ucieczce personelu w instrumentalność m.in. wykonywanie nadmiernej ilości badań dodatkowych lub zabiegów manualno-technicznych. Podobne wyniki badań uzyskali Berny i wsp.[2] stwierdzając, że pielęgniarki sprawujące opiekę nad pacjentem z dyskopatią lędźwiową skupiają się głównie na czynnościach instrumentalnych, np. wykonywaniu zleceń lekarskich, natomiast edukacja chorych jest słabo rozwinięta. Kowalska i wsp.[16] informują, że obecnie w zakładach opieki zdrowotnej ważnym elementem działań usprawniających komunikację interpersonalną jest 42
Jolanta Celej-Szuster, Krzysztof Turowski, Regina Lorencowicz, Elżbieta Przychodzka, Dorota Sadura Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową uwrażliwienie personelu medycznego na konieczność podmiotowego traktowania pacjenta, to jest: zwiększenie poczucia bezpieczeństwa, intymności i zaufania pacjenta do personelu medycznego, przekonania o zainteresowaniu chorym i jego problemem oraz rozwiązaniem problemu przez zespól terapeutyczny. Analiza rozmiaru sieci społecznej, czyli liczby osób, z którymi pacjent utrzymuje kontakty wg. SWS, uwidoczniła, że większość chorych posiadała liczną sieć wsparcia. Ponadto wykazano, że im większa była liczba znajomych, tym wyższy poziom wsparcia osiągali badani pacjenci. Proces komunikowania wpływa więc na poziom wsparcia społecznego i dobrostan jednostki poprzez utrzymywanie kontaktów z innymi ludźmi, ze społeczeństwem świadczącym pomoc. Już w roku 1979 naukowcy: Berkman i Syme [1] przeprowadzili badania nad oceną liczby kontaktów społecznych (więzów, relacji) i ich wpływem na dobrostan jednostki. Badania te wykazały, że kobiety charakteryzujące się wysokim poziomem wsparcia społecznego żyły o 2,8 roku dłużej a mężczyźni o 2,3 roku dłużej niż ci z małą ilością społecznych relacji. Ilość kontaktów z przyjaciółmi i krewnymi była głównym predyktorem umieralności osób powyżej 70 roku życia, podczas gdy w grupie poniżej tego wieku istotniejszy był status małżeński. W badaniach własnych większość chorych z dyskopatią lędźwiową deklarowała, że ich relacje z rodziną i bliskimi przed chorobą były dobre, oraz że relacje te nie zmieniły się po zdiagnozowaniu choroby. Co więcej, blisko co 5 chory był zdania, że relacje zmieniły się na lepsze. Oznacza to, że choroba nie zaburza komunikacji chorego z rodziną, ale nawet ją poprawia. Empatia jest umiejętnością, która ułatwia zrozumienie osoby cierpiącej. Badania uwidoczniły, że wyższy poziom wsparcia społecznego otrzymywały osoby o dobrych relacjach z rodziną i bliskimi przed chorobą niż osoby o umiarkowanych lub złych relacjach. Poprawna komunikacja wpływa na poziom wsparcia społecznego otrzymywanego przez pacjentów z dyskopatią lędźwiową poprzez prawidłowe relacje z rodziną. Poza tym ponad połowa pacjentów zadeklarowała, że ich rodzina była zawsze dyspozycyjna czasowo, gdy tego potrzebowali, a co czwarty badany wskazał, że była ona dostępna często. Rodzina jest podstawowym źródłem wsparcia, więc komunikacja w rodzinie jest istotna dla dobrostanu chorego. Wykazano, że im więcej czasu rodzina mogła poświęcić choremu, gdy tego potrzebował, tym wyższy był poziom otrzymywanego przez niego wsparcia. Również pacjenci hospitalizowani w oddziale neurochirurgii badani przy pomocy tej samej Skali Wsparcia Społecznego przez Frankiewicz[9], jak również osoby z nowotworem badani (SWS) przez Zielińską- Więczkowską i wsp.[27] najczęściej odpowiadali, że rodzina jest dla nich zawsze dyspozycyjna. Badania opracowane przez Lelonek i wsp.[18] z użyciem SWS. wśród pacjentów chirurgicznych potwierdzają dyspozycyjność rodziny, ale nieco rzadziej niż deklarowali to pacjenci z dyskopatią. Analiza form wsparcia emocjonalnego ujawniła, iż zdecydowanie najwięcej badanych z dyskopatią lędźwiową zadeklarowało, że chciałoby otrzymywać pomoc w formie rozmowy z druga osobą i spotkań z bliskimi. Stąd też tak ważna jest komunikacja pomiędzy pacjentem a osobami z jego najbliższego otoczenia, z osobami sprawującymi opiekę nad chorym w środowisku zamieszkania. Edukacja rodziny i opiekunów, ale także pacjentów po- 43
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA winna zawierać elementy technik skutecznego komunikowania się. Personel medyczny również powinien być szkolony i uczony technik efektywnego komunikowania się z pacjentem. Podstawą właściwego procesu leczenia i terapii jest umiejętność rozmowy z chorym, który potrzebuje nie tylko informacji na temat choroby, jej leczenia, rokowania, czy aktualnego stanu zdrowia, ale też wsparcia emocjonalnego oraz wysłuchania jego obaw. Wielu pacjentów z dyskopatią lędźwiową oczekuje tego rodzaju pomocy właśnie od lekarza, co wykazano również w badaniach własnych. Personel powinien nie tylko udzielać porad, ale też wysłuchać chorego, unikać lekceważenia, szanować jego godność, ponieważ pacjent jest podmiotem a nie przedmiotem procesu leczenia. Czerw i wsp.[5] podkreślają, że w aspekcie komunikacji pacjenci liczą na uzyskanie od personelu medycznego kompetentnej porady oraz informacji, ale też szacunku, zrozumienia, empatii i wsparcia. Pomoc emocjonalna jest uzależniona od empatii, czyli umiejętności wczucia się w aktualną sytuację osoby wspieranej. Posiadanie takiej zdolności zapewnienia odpowiednią i skuteczną pomoc emocjonalną [6, 11]. Osoba komunikująca się z pacjentem powinna zrozumieć w jakiej sytuacji znalazł się chory, powinna posiadać umiejętność empatii, ponieważ chory ma deficyty w różnych sferach. Badania własne uwidoczniły, że chorzy najwięcej trudności wykazywali w zakresie aktywności zawodowej, seksualnej, akceptacji zależności od innych, aktywności rodzicielskiej. Pacjent z dyskopatią lędźwiową to pacjent, który ma upośledzoną zdolność do pracy, co wpływa kolejno na obniżenie statusu finansowego danej osoby. To także pacjent, który ma trudności w tak istotnej dla każdego człowieka sferze seksualnej (najczęściej z powodu dolegliwości bólowych, ale i uszkodzenia układu nerwowego). Jest to również osoba, która nie potrafi pogodzić się ze swoją niepełnosprawnością i koniecznością korzystania z pomocy innych, gdyż do momentu zachorowania była w zupełności samodzielna i niejednokrotnie odpowiedzialna za inne osoby (np. dzieci, współmałżonka). Skuteczne komunikowanie z pacjentem zależy między innymi od zrozumienia chorego i sytuacji w jakiej się znalazł. Na proces komunikowania mają również wpływ szumy, czyli zakłócenia takie jak hałas, ale i zamyślenie, własne przeżycia, emocje, zmęczenie czy ból. Analiza dolegliwości bólowych wykazała, ból kręgosłupa w części lędźwiowej pacjenci odczuwali przeciętnie od 10,5 roku najdłużej od 38 lat. Ból jest czynnikiem, który bezpośrednio wpływa na proces komunikowania osłabiając zdolności percepcji lub całkowicie uniemożliwiając chęć prowadzenia rozmowy. Umiejętność rozpoznania komunikatów niewerbalnych, np. mimika twarzy sugerująca ból cierpienie powinna pomóc personelowi medycznemu rozpoznać i odpowiednio reagować na komunikat niewerbalny. Co więcej brak snu spowodowany bólem osłabia organizm chorego czego konsekwencją jest zmęczenie. Zmęczenie chorego jest jednym z czynników zakłócających komunikację obniżając jej skuteczność. Analiza badań własnych pod względem zaburzeń snu wykazała, że badani pacjenci z dyskopatią lędźwiową najczęściej odczuwali ból, który jednak nie przeszkadzał w im zaśnięciu, nieco mniej chorych z powodu bólu nie przesypiało połowy nocy oraz ¼ nocy. Ponadto ból w dyskopatii wpływa na zdolność siedzenia i stania. Pozostawanie w danej pozycji, która po pewnym czasie wywołuje ból, może powodować zaburzenie procesu komunikowania i niechęć do dalszej rozmowy. Badania wykazały, że najczęściej ból uniemożliwiał pacjentom siedzenie dłuższe, 44
Jolanta Celej-Szuster, Krzysztof Turowski, Regina Lorencowicz, Elżbieta Przychodzka, Dorota Sadura Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową niż pół godziny. W różnorodny sposób chorzy odpowiadali na pytanie dotyczące wpływu bólu na możliwość stania. Najwięcej osób deklarowało, że dłuższe stanie powoduje nasilenie bólu, nieco mniej unikało stania, gdyż od razu odczuwali ból. Badania Klimaszewskiej i wsp.[15] wykazały, że ból uniemożliwiał badanym chorym z zespołem bólowym kręgosłupa na pozostawanie w pozycji stojącej dłużej niż jedną godzinę. Ból zakłóca sam proces komunikacji, wpływa również na możliwość jego zaistnienia. Pacjenci często rezygnują z życia towarzyskiego i kontaktów społecznych. Sieć wsparcia może znacząco się zawęzić, co uniemożliwia chorym dostateczne otrzymywanie wsparcia społecznego. W badaniach własnych najwięcej chorych było zdania, że ich życie towarzyskie jest ograniczone z powodu bólu i nie wychodzą zbyt często z domu. Co piąty badany z powodu bólu całe życie towarzyskie ograniczał do spotkań we własnym domu. W badaniach prowadzonych przez Misiak i wsp.[19] wykazano, że dolegliwości bólowe kręgosłupa obniżały jakość życia chorych poprzez wzrost absencji w pracy, zaburzeń depresyjnych, ograniczenie kontaktów społecznych, a także problemy z czynnościami fizjologicznymi. Również Klimaszewska i wsp.[15] wskazuje w swoich badaniach na aspekt wpływu bólu kręgosłupa na jakość życia pacjenta. Zespoły bólowe kręgosłupa w odcinku lędźwiowym powodują dysfunkcje w życiu zawodowym, rodzinnym i społecznym obniżając znacznie jakość życia chorujących. Podobnie Nowak i wsp.[21] podkreślają, że trudności w wykonywaniu podstawowych czynności takich jak chodzenie, stanie czy siedzenie, ale również utrata zdolności do pracy zawodowej i funkcjonowania w życiu społecznym powodują wycofanie się pacjenta, cierpienie, obniżenie samooceny i poczucia własnej wartości. Podobne wnioski sformułowali Gajewski i wsp.[10]. Wykazali oni, że ból i zaburzenia mobilności wpływają w różnym stopniu na ograniczenie pacjentów w pełnieniu aktywności zawodowej, dotychczasowych obowiązków i wykonywaniu codziennych czynności. Ponadto zakłócają kontakt z zakładami opieki zdrowotnej oraz realizację własnych zainteresowań. Samoocena stanu zdrowia tych pacjentów jest określana najczęściej jako dostateczna lub zła. Podsumowując, można stwierdzić, że komunikacja interpersonalna jest podstawą efektywnego udzielania wsparcia społecznego pacjentom z dyskopatią lędźwiową i wpływa na poziom otrzymywanego przez nich wsparcia. Choroba, jej objawy i upośledzenia jakie wywołuje obniżają skuteczność komunikacji. Personel terapeutyczny powinien być świadomy wagi efektywnego porozumiewania się z pacjentem i jego wpływu na proces leczenia. WNIOSKI 1. Pacjenci z dyskopatią lędźwiową mają trudności ze zrozumieniem informacji udzielanych przez personel medyczny oraz odczuwają niedosyt tych informacji. 2. Zaburzona komunikacja ma wpływ na obniżenie poziomu wsparcia społecznego udzielanego pacjentom z dyskopatią lędźwiową. 3. Na proces komunikacji pacjentów cierpiących z powodu dyskopatii lędźwiowej mają wpływ czynniki związane z chorobą i są to najczęściej: ból, trudności ze 45
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA snem, zmęczenie, pozycja ciała (możliwość siedzenia, stania), niezdolność do prowadzenia życia towarzyskiego i utrzymywania kontaktów społecznych. PIŚMIENNICTWO 1. Berkman L.F., Syme S.L.: Social networks, host resistance, and mortality: a nine - year follow up study of Almeda Country residents. American Journal of Epidemiology 1979, 2, 186-204. 2. Berny W. i wsp.: Wybrane problemy opieki pielęgniarskiej u chorych z dyskopatią lędźwiową w okresie pooperacyjnym. W: Krajewska-Kułak E. i wsp.(red): Pacjent podmiotem troski zespołu terapeutycznego. Białostocka Biblioteka Pielęgniarki i Położnej. Białystok 2005, 399-404. 3. Bukowska-Piestrzyńska A.: System obsługi klienta jako czynnik przewagi konkurencyjnej (na przykładzie gabinetu stomatologicznego). Prace Naukowe Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu 2012, 262, 35-52. 4. Cieśla D. i wsp.: Jakość opieki świadczonej na oddziale neurochirurgii z perspektywy personelu lekarskiego i pielęgniarskiego. Problemy Pielęgniarstwa 2010, 2, 97-100. 5. Czerw A. i wsp.: Zasady skutecznej komunikacji w placówkach medycznych. Hygeia Public Health 2012, 47(3), 247-253. 6. Dyga-Konarska M.: Informacyjne i emocjonalne wsparcie pacjenta przez personel medyczny. Standardy Medyczne 2004, 5, 599-604. 7. Fong Ha J., Longnecker N.: Doctor Patient communication: A Review. The Ochsner Journal 2010, 10(1), 38-43. 8. Formański J.: Psychologia środowiskowa. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa 2004, 62-63 i 132-134. 9. Frankiewicz A.: Ocena poziomu wsparcia społecznego u pacjentów hospitalizowanych w oddziale neurochirurgii. Annales Universitatis Mariae Curie- Skłodowska, Sectio D 2005, 16(102), 471-474. 10. Gajewski T. i wsp.: Wybrane aspekty jakości życia osób ze zmianami zwyrodnieniowymi kręgosłupa i stawów. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2013, 3, 362-369. 11. Grzeszkowiak E., Jugowar B.: Znaczenie wsparcia społecznego w praktyce pielęgniarskiej. W: Wołowicka L.: Postępy Pielęgniarstwa i Promocji Zdrowia. Akademia Medyczna w Poznaniu, Poznań 1997, 36-41. 12. Kachaniuk H. i wsp.: Poglądy pacjentów na zakres i sposób przekazywania informacji zdrowotnej osobom chorym i rodzinie. Zdrowie Publiczne 2003, 3/4, 264-267. 13. Kaczmarek M.: Komunikacja z pacjentem przewlekle chorym - wskazówki praktyczne. Przewodnik Lekarza 2009, 1, 212-214. 46
Jolanta Celej-Szuster, Krzysztof Turowski, Regina Lorencowicz, Elżbieta Przychodzka, Dorota Sadura Komunikowanie w aspekcie wsparcia społecznego pacjentów z dyskopatią lędźwiową 14. Kirenko J.: Wspieranie osób z niepełnosprawnością. Pielęgniarka i Położna 2004, 8, 17-19. 15. Klimaszewska K. i wsp.: Jakość życia pacjentów z zespołami bólowymi odcinka lędźwiowego kręgosłupa. Problemy Pielęgniarstwa 2011, 19(1), 47-54. 16. Kowalska A. i wsp.: Etyczne aspekty komunikacji pacjent lekarz. Medycyna Ogólna 2010, 16(3), 427-435. 17. Krajewska-Kułak E.: Komunikowanie się w pielęgniarstwie - zasady ogólne. W: Kwiatkowska A. i wsp.(red): Komunikowanie interpersonalne w pielęgniarstwie. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2003, 77-78. 18. Lelonek B., Kamusińska E.: Analiza dostępnego wsparcia społecznego u pacjentów oddziału chirurgicznego. Studia Medyczne 2011, 3, 35-42. 19. Misiak B., Snarska K.K.: Jakość życia pacjentów z dolegliwościami bólowymi kręgosłupa. Pielęgniarstwo Neurologiczne i Neurochirurgiczne 2014, 3, 107-115. 20. Niewiadomska J., Pietrzak I.: Psychologiczne zagadnienia u chorych z przewlekłą niewydolnością nerek leczonych erytropoetyną i hemodializą. Nefrologia i Dializoterapia Polska 2003, 7, 148. 21. Nowak E. i wsp.: Jakość życia chorych neurologicznie. Studia Medyczne Akademii Świętokrzyskiej, Kielce 2003, 1, 95-99. 22. Pakalska-Korcala A. i wsp.: Stres i niskie wsparcie społeczne jako psychospołeczne czynniki ryzyka chorób sercowo-naczyniowych. Kardiologia Polska 2006, 1, 80-86. 23. Radziszewski K.R.: Porównawcza retrospektywna analiza dolegliwości bólowych u chorych na dyskopatię lędźwiową leczonych zachowawczo bądź operacyjnie. Polski Merkuriusz Lekarski 2006, 21, 335-340. 24. Stępień R. i wsp.: Determinanty etycznego postępowania pielęgniarki w opiece onkologicznej. Acta Scientifica Academiae Ostroviensis Sectio B 2013, 1, 27-36. 25. Wołoszczak-Szubzda A., Jarosz M.J.: Rola i znaczenie komunikacji w relacji lekarz-pacjent-rodzina. Medycyna Ogólna i Nauki o Zdrowiu 2012, 3, 206-211. 26. Zarzycka D.: Wsparcie społeczne w pielęgnowaniu. W: Ślusarska B. i wsp.(red): Podstawy pielęgniarstwa. Założenia teoretyczne. Wydawnictwo Czelej, Lublin 2004, 179-181. 27. Zielińska-Więczkowska H., Betłakowski J.: Pomiar i ocena wsparcia społecznego u pacjentów hospitalizowanych poddanych chemioterapii. Współczesna Onkologia 2010, 3, 229-232. STRESZCZENIE Efektywna komunikacja pomiędzy zespołem terapeutycznym a pacjentem jest podstawową umiejętnością. W wywiadach z pacjentami lekarze zdobywają informa- 47
DOBROSTAN A STAN ZDROWIA cje o pacjencie i jego stanie zdrowia oraz udzielają porad terapeutycznych. Skuteczna komunikacja zespołu medycznego z pacjentem wiąże się z pozytywnymi skutkami zdrowotnymi, takimi jak poprawa ogólnego stanu zdrowia pacjenta i jego satysfakcji. Celem pracy było określenie wpływu komunikacji interpersonalnej na proces wspierania pacjentów z dyskopatią lędźwiową. Do badania zakwalifikowano 104 osoby ze stwierdzona dyskopatią lędźwiową. Do zebrania materiału badawczego wykorzystano narzędzia w postaci Skali Wsparcia Społecznego, Skali Wydolności Pacjenta i Opiekuna, kwestionariusza Oswestry oraz autorskiego kwestionariusza własnego. Wnioski: Pacjenci z dyskopatią lędźwiową mają trudności ze zrozumieniem informacji udzielanych przez personel medyczny i odczuwają niedosyt tych informacji. Zaburzona komunikacja ma wpływ na obniżenie poziomu wsparcia społecznego udzielanego pacjentom z dyskopatią lędźwiową. ABSTRACT Effective communication between therapeutic team and patient is a core skill. In interviews with patients, doctors elicit diagnostic information and provide therapeutic advice. Effective therapeutic team patient communication is associated with positive health outcomes such as improving the general health and patient satisfaction. The aim of the study was to determine the impact of interpersonal communication on the process of supporting the patients with lumbar discopathy. Total number of randomly chosen hospitalized patients with DDD engaged in the study was 104. Research material was collected based on survey tools: Social Support Scale, Patient's and Carer's Efficiency Scale, Oswestry Disability Index and author s own questionnaire. Patients with lumbar discopathy have difficulty understanding the information provided by medical staff and they feel lack of it. Impaired interpersonal communication has effect of lowering the level of social support provided to patients with lumbar discopathy. Artykuł zawiera 32435 znaków ze spacjami 48