OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE

Kwartalnik poświęcony potrzebom nauki i praktyki 2007 Nr 2 (34) OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE SPIS TREŚCI STUDIA I ROZPRAWY... 3 Andrzej F. Bocian Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny... 3 Eugeniusz Kosmicki Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea,,stanu stacjonarnego... 16 Bartosz Scheuer Metafizyczne wątki w ekonomii... 34 Ewa Roszkowska Problem przetargu III. Możliwości wykorzystania reguł i kompleksów reguł do modelowania przetargu... 42 Małgorzata Niesiobędzka Dlaczego nie jesteśmy zadowoleni z podatków? Predyktory satysfakcji z podatków perspektywa społeczna... 58 Teresa Mikulska Wykorzystanie rachunku kosztów standardowych w procesie budżetowania... 67 MISCELLANEA... 85 Dorota Mierzyńska Poziom dobrobytu społecznego mierzony za pomocą wskaźnika HDI... 85 Marek Kunasz Wybrane narzędzia pomiaru kapitału intelektualnego... 96 Weronika Gil-Imiełowska Wycena kapitału intelektualnego organizacji... 113 Piotr Lis, Sławomir Zwierzchlewski Wybrane aspekty prywatyzacji majątku państwowego w Polsce... 130 Piotr Kowalczuk Przewidywalność stóp zwrotu z akcji w świetle dotychczasowych badań empirycznych... 147

Tomasz Wałowski, Małgorzata Gawrońska Polsko-niemiecka współpraca euroregionalna... 167 RECENZJE I INFORMACJE... 183 Informacje... 183 Tomasz Wałowski Spółdzielczość bankowa w Holandii (raport z wyjazdu studyjnego do banku Rabobank)... 193 Recenzje... 187 Iwona E. Bogucka Recenzja książki Bolesława Rafała Kuca pt. Kontrola i audyt w sektorze publicznym... 187 Eugeniusz Kosmicki Recenzja książki Barbary Piontek pt. Współczesne uwarunkowania rozwoju społeczno-gospodarczego... 189 Eugeniusz Kosmicki Recenzja książki Martiny Klein i Klausa Schuberta pt. Das Politiklexikon... 193 Paweł Piątkowski Recenzja książki Lecha Jędrzejewskiego pt. Gospodarka finansowa samorządu terytorialnego w Polsce. Wybrane zagadnienia... 196 Konferencje i seminaria naukowe... 198 Partnerstwo jednostek samorządowych, naukowych i przedsiębiorstw zasady współpracy, doświadczenia i korzyści, Uniwersytet w Białymstoku, Ośrodek Przekazu Innowacji Polska Północno-Wschodnia, Białystok, 9 lutego 2007 r.... 198 Finansowe wsparcie polskiej gospodarki w pierwszych latach członkostwa w Unii Europejskiej próba oceny (ze szczególnym uwzględnieniem rolnictwa i obszarów wiejskich), Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa, Wydział Ekonomiczny Uniwersytetu w Białymstoku, Katedra Ekonomii Wydziału Ekonomiki i Organizacji Gospodarki Żywnościowej Akademii Rolniczej w Szczecinie, Białystok, 14 maja 2007 r.... 200 Rola sektora bankowego w rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce, Narodowy Bank Polski, Wyższa Szkoła Działalności Gospodarczej w Warszawie, Katedra Finansów i Rachunkowości Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok, 22 maja 2007 r.... 203 Podlasie strategia zmian, Fundacja Promocji Rozwoju Podlasia, Sterdyń, 25-26 czerwca 2007 r.... 205 Doktoraty... 208 Ewa Tokajuk Konsolidacja w polskim sektorze bankowym po 1995 roku... 196 Eliza Stasiewicz Ekonomiczne i społeczne determinanty polityki antyinflacyjnej w II i III Rzeczypospolitej... 196 Tomasz Dębowski Bezpośrednie inwestycje zagraniczne jako czynnik rozwoju regionalnego (na przykładzie województwa podlaskiego)... 216 Aldona Harasimowicz Kapitał intelektualny a konkurencyjność regionu podlaskiego... 220 Beata Madras-Kobus Metody analizy i prognozowania rozwoju sektora bankowego w Polsce... 223

STUDIA I ROZPRAWY Andrzej F. BOCIAN 1 TRANSFORMACJA SYSTEMOWA POLSKIEJ GOSPODARKI. UWAGI I OCENY 2 Zmianę systemową rozpoczętą w Polsce w 1989 r. należy uznać za najważniejsze wydarzenie ostatniego ćwierćwiecza. Bez nadmiernej przesady można też stwierdzić, że transformacja systemowa jest jedynym z nielicznych tego rodzaju zbiorowych dokonań. Jest ona bowiem sukcesem zarówno tych, którzy ją kreowali i wdrażali, ale także tych którzy jej sprzyjali i wspierali swoim wysiłkiem, tj. polityków, naukowców i praktyków gospodarczych, lecz nade wszystko jest sukcesem społeczeństwa jako całości, jego buntu umożliwiającego rozpoczęcie procesu przekształceń, a następnie jego czynnego uczestnictwa w tworzeniu nowej rzeczywistości. Pytania dotyczące procesu transformacji jakie w chwili obecnej powstają wypływają z jednej strony z troski o stan bieżący, zaś z drugiej strony wiążą się z wyzwaniami, jakie niesie ze sobą przyszłość zarówno w aspekcie krajowym, jak i w wymiarze powiązań z gospodarką unijną i światową. Niestety ocena stanu przekształceń oraz ich dalsze perspektywy zależą nie tylko od obiektywnych zjawisk gospodarczych, ale w zbyt dużym stopniu i stale wzrastającym zależą od oddziaływania polityki, która w stopniu zatrważającym jest aktualnie wszechobecna w polskiej gospodarce. A obecna polityka zwrócona jest niestety prawie wyłącznie ku rozliczeniom przeszłości 3. Zapomina się przy tym, że pochylenie się nad historią ma jedynie sens wówczas, gdy pomaga iść do przodu, sprzyja rozwikłaniu spraw, które uniemożliwiają widzenie jutra. W innym przypadku stałe odwoływanie się do przeszłości hamuje rozwój i opóźnia postęp gospodarczy. Wyrobienie sobie poglądu na temat tak złożonego procesu, jakim jest przejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej, wymaga zdystansowania się do problematyki, a to wiąże się przede wszystkim z niezbędnym upływem czasu. O tym prawie zawsze się zapomina, a oceny są formułowane natychmiast 1 Prof. dr hab. Andrzej F. Bocian jest pracownikiem Wydziału Ekonomii i Zarządzania Uniwersytetu w Białymstoku. 2 Artykuł został przygotowany na podstawie wystąpienia podczas konferencji naukowej, zorganizowanej w październiku 2006 r. przez Akademię Humanistyczną im. Aleksandra Gieysztora w Pułtusku, której przedmiotem była Transformacja systemowa w Polsce i krajach postkomunistycznych w perspektywie teorii polityki. 3 Nie pamięta się przy tym, że ocena historii dokonywana na użytek danej formacji politycznej żyje tak długo, jak długo ta formacja utrzymuje się przy władzy. Rodzi się przy tej okazji pytanie jak często można zmieniać historię i jak te wahnięcia historii wpływają na kondycję i morale społeczeństwa, na trwałość struktur społecznych i na tworzenie społeczeństwa obywatelskiego.

4 Andrzej F. Bocian i w sposób bezwzględny. Niestety retoryka polityczna na przestrzeni ostatnich lat ma stale podobną tonację, niezależnie od deklarowanej opcji politycznej, zawsze kwestionowane są działania i dokonania poprzedniej ekipy zarządzającej. Wyjątek stanowi obecnie rządząca koalicja, która zakwestionowała dokonania wszystkich swoich poprzedników. Społeczeństwo w tej grze bierze udział i na ogół znaczna jego część aprobuje rozwiązania i propozycje nasycone dużą dozą populizmu i politycznej demagogii i co ciekawe niezależnie od tego, czy płynie ona z lewej, czy z prawej strony sceny politycznej. Postawy społeczne pozostają na ogół w sporej odległości od ocen racjonalnych, co powoduje, że tym łatwiej są wykorzystywane dla partykularnych celów partyjnych. Łatwość manipulowania zbiorowymi ocenami społeczeństwa jest niewątpliwie funkcją niskiego poziomu wiedzy ekonomicznej społeczeństwa, a także postępującego stanu zubożenia, wynikającego m.in. z bezradności dużych grup społecznych rzuconych bez odpowiedniego przygotowania w wir nowych reguł działania gospodarczego. Populizm jest zawsze funkcją biedy i niewiedzy. Jednakże pokonywanie tych dwóch przypadłości społecznych przy wykorzystaniu doktryn populistycznych jest nie tylko niemożliwe, bądź przynajmniej bardzo trudne do realizacji, ale nade wszystko jest przejawem manipulacji politycznej. Zróżnicowanie dochodowe społeczeństwa nie dotyczy tylko Polski, lecz postrzegane jest jako problem światowy, podobnie zresztą jak i zróżnicowanie dochodowe w ramach poszczególnych krajów. Stałemu wzrostowi bogactwa światowego towarzyszy coraz większe rozwarstwienie dochodowe w ramach społeczności światowej. Zdaniem wielu publicystów źródłem tych procesów jest globalizacja, która wprawdzie przynosi wzrost produktu światowego i tym samym globalnie ogranicza biedę, ale też powoduje zwiększenie zróżnicowań dochodowych w ramach poszczególnych krajów i między poszczególnymi krajami. Jak na razie ekonomia i polityka gospodarcza nie stworzyły skutecznych receptur rozwiązujących ten problem. Co do jednego badacze problemu są jednakże przeważnie zgodni, że rynek musi pozostać podstawowym regulatorem procesów gospodarczych i nie może być mowy o nawrocie do doktryny interwencjonizmu. Gospodarka globalna musi pozostać gospodarką rynkową. Wydaje się, że w chwili obecnej w Polsce przeżywamy apogeum demagogii, a jak długo to jeszcze potrwa zależy od cierpliwości społeczeństwa, gdyż na opamiętanie się władz gospodarczych i politycznych nie można już liczyć. I. Wielowymiarowość zmian systemowych, jakie dokonały się w Polsce w ciągu ostatnich siedemnastu lat zmian, które objęły zarówno sferę społeczno-gospodarczą, jak i polityczną, a także kulturową daje podstawę do formułowania skrajnych ocen i wykorzystywania ich w debacie politycznej. W dotychczasową historię zmian systemowych w Polsce wpisały się dwa pełne cykle polityczne. Przed rokiem rozpoczął się kolejny

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 5 cykl, którego główni uczestnicy kwestionują prawie cały dotychczasowy przebieg transformacji oraz dorobek gospodarczy w Polsce okresu przełomu wieków. Transformacja najczęściej jest określana jako proces restytucji gospodarki kapitalistycznej i oznacza proces przejścia z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej 4. Transformacja systemowa zmieniła nie tylko system polityczny, ale przede wszystkim gospodarczy i społeczny w Polsce i zapoczątkowała zmiany w całym bloku krajów Europy Środkowo-Wschodniej. Polska, bowiem jako pierwsza 5, zapoczątkowała proces przekształceń systemowych [Por. Po dziesięciu latach, 2000; Transformacja systemu gospodarczego, 1993; Jaka Polska, 2006] mający doprowadzić do ukształtowania się gospodarki kapitalistycznej opartej na mechanizmie rynkowym [Por. W. Baka, 1999; G. Kołodko, 1999; Z. Hockuba, 1995; W. Morawski, 2001; W. Wilczyński, 2005; Wkład transformacji, 2006]. Przejście z gospodarki centralnie planowanej do gospodarki rynkowej związane jest ze zmianami dokonującymi się w sferze realnej, w sferze systemowej, w sferze instytucjonalnej, oraz w sferach politycznej i mentalnej. Wyróżnione elementy tworzą jeden złożony system i tym samym warunkują swoje funkcjonowanie, a dokonujące się w nich zmiany określają szybkość i efektywność całego procesu transformacji. Dokonujące się przekształcenie systemowe nie miało swojego odpowiednika w dotychczasowej historii gospodarczej świata, nie mogły być tu pomocne też żadne doświadczenia rozwiniętych gospodarek rynkowych. Gwałtowne otwarcie się gospodarki polskiej na konfrontację międzynarodową zbiegło się w czasie z procesami zachodzącymi na świecie, takimi jak: globalizacja i nasilające się tendencje integracji regionalnej, postępujące zróżnicowanie cywilizacyjno-dochodowe oraz rewolucja teleinformatyczna. To zderzenie gospodarki polskiej z rynkiem światowym miało i ma do chwili obecnej ogromny wpływ na dynamikę zmian procesów realnych i społecznych, a zarazem tworzy obszary zjawisk mało rozpoznanych, o nieprzewidywalnych skutkach dla społeczeństwa i gospodarki. Wizje futurologiczne wskazują w tym zakresie zarówno na zagrożenia, jak i roztaczają optymistyczne perspektywy [Por. P. F. Druckner, 1999; G. Soros, 1999; J. Sachs, 2006]. Transformacja przyczyniła się w Polsce do demokratyzacji życia, przyniosła wolność polityczną i gospodarczą oraz zwiększyła szanse rozwojowe zarówno poszczególnych jednostek, jak i społeczeństwa jako całości [M. Belka i in., 1996; L. Balcerowicz, 1997; W. Baka, 1999; J. Staniszkis, 2006]. Równocześnie pojawiły się też ujemne strony przemian ustrojowych wywołujace frustracje społeczne, takie 4 J. Kornai wyróżnia kilka cech charakterystycznych dla transformacji krajów Europy Środkowo- Wschodniej. Należą do nich: zmiany w kierunku systemu rynkowego, kształtowanie się systemu demokracji parlamentarnej, objęcie zmianami zarówno gospodarki, jak i systemu politycznego oraz prawnego, dokonywanie zmian w okolicznościach pokojowych, niezbyt gwałtownie, ale relatywnie bardzo szybko w ciągu dziesięciu, piętnastu lat [J. Kornai, 2007, nr 1]. 5 Z międzynarodowego punktu widzenia symbolem zmiany jest jednak upadek muru berlińskiego i zjednoczenie Niemiec. To jest uznawane za początek przemian ustrojowych w Europie lat dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku, a jednocześnie za początek przemian na świecie.

6 Andrzej F. Bocian jak: bezrobocie, powiększanie się dywersyfikacji dochodów społeczeństwa, wzrost sfery ubóstwa oraz nasilenie zjawisk patologii społecznych. Transformacja jest wynikiem procesów wewnętrznych i zewnętrznych, konsekwencją globalizacji i integracji, następstwem kresu komunizmu i efektem rewolucji solidarnościowej, skutkiem działań, zamierzonych i działań przypadkowych [K. Modzelewski, 2006; L. Zienkowski, 2006]. Z transformacją związane były określone koszty, wśród których najbardziej dotkliwym był silny wzrost bezrobocia i tworzące się duże zróżnicowanie majątkowe. Na pytanie, czy transformacja mogła mieć w Polsce inny przebieg i czy jej społeczne koszty mogły być mniejsze, a uzyskane rezultaty mogły być znacznie większe trudno jednoznacznie odpowiedzieć. Rację ma w tym przypadku J. Kornay, który stwierdził, że każdy kraj realizował zmianę systemową według własnego narodowego scenariusza i tylko w bardzo ograniczonym zakresie poszczególne kraje mogły skorzystać z doświadczeń innych krajów. Jest to oczywiste, gdy weźmie się pod uwagę odmienności nie tylko gospodarcze, ale i uwarunkowania społeczne i historyczno-polityczne występujące w krajach podlegających transformacji. Ocena polskiej transformacji, na tle dotychczas realizowanych zmian systemowych w pozostałych krajach byłego bloku radzieckiego, wypada nie najgorzej, a osiągnięte rezultaty gospodarcze można uznać za dobre. II. Postrzeganie i analiza zmiany systemowej musi się dokonywać przy zastosowaniu narzędzi analizy: ekonomicznej, socjologicznej, politologicznej i antropologicznej. Trzeba przy tym jednak pamiętać, że żywioł społeczny niezbyt łatwo poddaje się szybkim, łatwym i jednoznacznym ocenom [J. Gardawski, 2006]. Wystarczy prześledzić to na przykładzie ocen formułowanych przez Polaków w ostatnich latach oraz na przykładzie wyborów przez nich dokonywanych. W połowie lat dziewięćdziesiątych połowa społeczeństwa opowiadała się za budową gospodarki rynkowej, a połowa była przeciwna. W 2004 r. w Polsce 82% społeczeństwa opowiadało się za kontrolą i ograniczeniem zarobków osób najwyżej zarabiających, 62% uważało, że należy utrzymać niezbyt opłacalne stanowiska pracy, aby ludzie nie byli bezrobotni, 60% opowiadało się przeciwko prywatyzacji, a 58% było za ograniczeniem napływu kapitału obcego do Polski. Jednoczenie 46% respondentów deklarowało się za panującym ustrojem [Por. A. M. Rajkiewicz, 2005]. Wydaje się, że taki zbiór poglądów wyraźnie wskazuje, że Polacy, deklarując się za nowym ustrojem, kwestionują wszystkie formy funkcjonowania gospodarki rynkowej. Powstaje zatem pytanie, czy społeczeństwo reprezentujące takie poglądy może dokonywać wyborów politycznych prowadzących w efekcie do gospodarki rynkowej. U podstaw konsekwentnej postawy jednostki wobec dokonywanych zmian systemowych (ich kształtu i dynamiki) leży przede wszystkim stopień jej satysfakcji dochodowej związanej ze zmianami, ale ta postawa i ocena dokonujących się zmian przy odpowiednim poziomie świadomości ekonomicznej osiągniętej przez tę jednostkę może być w znacznym stopniu korygowana. Edukacja ekonomiczna może odegrać nie-

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 7 ocenioną rolę w kształtowaniu prawidłowych ocen zmian zachodzących w gospodarce 6. Wiadomo bowiem, że na tego typu zmianach nie zyskują wszyscy, gdyż jest to niemożliwe. Przewagę osiągają ci, którzy posiadają w swych rękach kapitał finansowy, mają zaufanie i prestiż, jak również ci, którzy są dynamiczni, przedsiębiorczy, ale też ci, którzy są bezwzględni i bezkompromisowi. Pozostali, a w szczególności ci pozbawieni elementarnej wiedzy ekonomicznej najczęściej rozczarowani i bezradni stają się z reguły obiektem oddziaływania populistów, dają posłuch hasłom socjalnym wbrew racjonalizmowi ekonomicznemu. Skutkuje to tym, że instytucja społeczeństwa obywatelskiego ugina się pod naporem demagogii, populizmu i partyjniactwa. Obrazuje to złożoność i wielowymiarowość współczesnego świata oraz trudności, z jakimi przychodzi się borykać krajom zmieniającym swoje systemy ekonomiczno-społeczno-polityczne [J. E. Stiglitz, 2004; J. E. Stiglitz, 2006; F. Fukuyama, 2006]. Społeczeństwo w swej podstawowej części interesuje poziom życia, możliwość zaspokojenia swych potrzeb i realizacji aspiracji życiowych, a zatem warunki bytowe, kulturowe, wolność i bezpieczeństwo. Fakt ten nie może jednak zwalniać środowisk gospodarczych z dyskusji na tematy wykraczające poza obszary zainteresowań przeciętnego Polaka, na tematy o szerokim kontekście makroekonomicznym i makrospołecznym. Jest to szczególnie ważne wobec nasilenia się ostatnio wypowiedzi kwestionujących dorobek siedemnastu lat transformacji i prób wmówienia społeczeństwu, że trzeba zniszczyć to, co zostało osiągnięte, by zbudować nową rzeczywistość gospodarczą [Por. K. Modzelewski, 2006; A. Wojtyna, 2006]. Proces transformacji przez wielu badaczy i polityków oceniany jest jako jedno z największych wydarzeń społeczno-politycznych ostatnich kilku dekad. Zbudowane w okresie transformacji państwo, jego instytucje i gospodarka funkcjonują dosyć sprawnie. Polska odniosła określone sukcesy gospodarcze i zdobyła niezłą pozycję międzynarodową. Zanotowane nieprawidłowości i uchybienia wymagają naprawy, a nie demontażu państwa i jego instytucji. W demokracji parlamentarnej to społeczeństwo jest ostatecznym weryfikatorem działania i pomysłów polityków. A zatem od wiedzy ekonomicznej i historycznej oraz stanu świadomości politycznej Polaków i ich wyobraźni wiele zależy. Będzie się w końcu liczyła ocena ludzi i ich rozumienie zachodzących zmian. To może jednak potrwać, gdyż kartkę wyborczą bierze się do ręki nie co miesiąc. Stopień edukacji społeczeństwa postępuje niestety niezwykle powoli. Rozumienie problemów ekonomicznych, postrzeganie sieci współzależności gospodarczych i społecznych, uwarunkowań globalnych i politycznych, a przede wszystkim uwarunkowań związanych z dynamiką czasową tych zjawisk, jest w społeczeństwie niezbyt duże. Dlatego tak ważna jest rola elit i mediów (tej czwartej władzy w społeczeństwie demokratycznym) oraz pojawienia się autorytetów moralnych i politycznych. 6 Narodowy Bank Polski od kilku lat realizuje program krzewienia wiedzy ekonomicznej w polskim społeczeństwie. Prof. L. Balcerowicz, jako jeden z nielicznych polityków i działaczy gospodarczych, przy każdej okazji podkreślał potrzebę edukacji ekonomicznej dla sprawnego funkcjonowania rozwiniętej gospodarki rynkowej.

8 Andrzej F. Bocian III. Dyskusja naukowa pozwala na pewną obiektywizację ocen dotyczących procesu transformacji. Ocenę zmian można dokonać z różnych punktów widzenia w relacji do: określonych standardów i wzorców sformułowanych przez teorię ekonomii i polityki gospodarczej (choć powstaje tu problem jaka teoria ekonomii ma być podstawą do sformułowania tych standardów), dynamiki zmian wybranych relacji i wielkości gospodarczych innych krajów (także przechodzących proces transformacji systemowej, jak i rynków rozwiniętych), uzyskiwanych wyników gospodarczych (określony koszyk wskaźników) na przestrzeni kilku lat. Dopiero takie wieloaspektowe spojrzenie może być podstawą pełnej oceny zmian. Gospodarka polskia w 1989 r. była głęboko destabilizowana. W 1990 r. inflacja osiągnęła średni roczny poziom 585,8%, zaś spadek produktu krajowego brutto wyniósł 11,6%. Akumulacja w tym roku zmniejszyła się o 24,8%. Osiągnięcie stabilności układu gospodarczego było warunkiem pomyślnej kontynuacji transformacji systemowej. Program stabilizacyjny (zawierający pakiet kilku ustaw przygotowanych przez rząd T. Mazowieckiego), wprowadzony w życie na początku 1990 r. skierował gospodarkę polską na tory gospodarki rynkowej. Podstawowym celem programu było: osiągnięcie równowagi gospodarczej, ograniczenie inflacji, zredukowanie nawiasu inflacyjnego, doprowadzenie do równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych. Rozwiązania te dały szybki efekt w postaci obniżenia inflacji z bardzo wysokiego poziomu na koniec 1991 r. 160,4% do 121,6% na koniec 1995 r. (por. wykres 1) i wzrostu produktu krajowego brutto z minus 7% w 1991 r. do 7% w 1995 r. Inflacja została zahamowana, a jej przebieg zaczął być ściśle kontrolowany. Doprowadzono do równowagi na rynku dóbr konsumpcyjnych, a gospodarka weszła na trajektorię wzrostową. W 1996 r. produkt krajowy brutto wytworzony w Polsce przekroczył o 4,5% poziomu z 1989 r. Warto przy tym podkreślić, że gospodarki Węgier i Czech oraz innych krajów byłego obozu krajów socjalistycznych, do końca lat dziewięćdziesiątych XX w. nie osiągnęły poziomu rozwoju z 1989 r. W latach 1997-2005 średnia dynamika wzrostu PKB zarówno w Polsce, jak i w większości krajów transformujących swoje gospodarki, kształtowała się na wyższym poziomie niż w krajach z grupy EU-25 (por. wykres nr 2). Niestety odmienne wnioski nasuwają się po zapoznaniu się z danymi dotyczącymi PKB na 1 mieszkańca w 2005 r. (por. wykres nr 3). W tym przypadku widoczna jest znaczna rozpiętość między krajami starej i nowej Unii, na niekorzyść tych ostatnich. PKB na 1 mieszkańca w Polsce stanowiła zaledwie 48,6% PKB przypadającego średnio na 1 mieszkańca w EU-25.

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 9 Inflacja w Polsce w latach 1990-2006 WYKRES 1 250 585,8 200 70,3 150 100 50 0 249,3 1990 1991 60,4 43,0 44,3 35,3 32,2 27,8 19,9 37,3 1992 1993 29,5 1994 21,6 18,5 14,9 13,2 1995 1996 1997 inflacja na koniec roku 11,8 8,6 7,3 9,8 1998 1999 10,1 8,5 5,5 3,6 1,9 0,8 2000 2001 2002 inflacja średnioroczna 0,8 1,7 3,5 4,4 2003 2004 2005 2,1 0,7 1,0 1,4 2006 Źródło: GUS. WYKRES 2 Średni roczny wzrost w krajach Unii Europejskiej w latach 1997-2005 8 7 6 5 4 3 2 1 0 7,3 7,1 6,8 6,1 5,3 4,3 4,1 4,1 3,9 3,9 3,8 3,7 3,4 2,9 2,8 2,3 2,3 2,2 2,2 2,2 2,2 2,1 2,1 1,4 1,3 Irlandia Łotwa Estonia Litwa Luksemburg Węgry Grecja Słowacja Polska Słowenia Hiszpania Cypr Finlandia Szwecja Wielka Brytania Czechy Francja Austria Belgia Holandia Portugalia Dania Malta Niemcy Włochy Źródło: Eurostat.

10 Andrzej F. Bocian WYKRES 3 PKB na jednego mieszkańca w 2005 r. w krajach Unii Europejskiej (EU-25 = 100%) Łotwa Polska Litwa Estonia Słowacja Węgry Czechy Malta Portugalia Słowenia Cypr Grecja Hiszpania EU-25 Włochy Niemcy Francja Finlandia Szwecja Belgia Holandia Wielka Brytania Austria Dania Irlandia Luksemburg 46,1 48,0 50,2 52,5 55,6 63,0 71,2 71,5 72,4 79,8 82,1 83,1 97,8 100,0 103,9 106,2 110,7 116,3 116,9 118,0 118,3 120,8 121,0 122,2 136,4 218,9 0 20 40 60 80 100 120 140 160 180 200 220 240 Źródło: Eurostat. Polska w latach dziewięćdziesiątych była postrzegana jako lider zmian systemowych zarówno pod względem osiąganych wyników makroekonomicznych, jak też przeprowadzonych reform w systemie zarządzania [Por. R. Rapacki, 2006]. Ocena zmieniła się po 2000 r., kiedy to nastąpiło wyhamowanie tempa zmian systemowych i spowolnienie tempa wzrostu gospodarczego (por. tabela 1). Przystąpienie Polski do Unii Europejskiej w 2004 r. może być uznawane za jedyny znaczący sukces, który jednak w ograniczony sposób przekłada się na całość wyników gospodarczych ostatnich lat. Polska nie w pełni jednak dyskontuje przystąpienie do Unii Europejskiej, gdyż gospodarka jest zablokowana zarówno brakiem reform, jak i zwiększoną ofensywą rozszerzania wydatków socjalnych.

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 11 TABELA 1 Wzrost Produktu Krajowego Brutto w wybranych krajach europejskich w latach 1990-2005 (w %) Średnia roczna PKB w 2005 r. Kraj stopa wzrostu PKB w latach 1989=100 2000=100 1990-2005 Polska 2,7 153 115 Czechy 1,2 121 119 Słowacja 1,6 128 127 Węgry 1,4 125 122 Słowenia 1,7 131 118 Estonia 1,1 119 144 Litwa -0,1 96 144 Łotwa 0,0 99 147 Bułgaria -0,2 93 128 Rumunia 0,1 103 132 Rosja -0,8 87 135 Ukraina -2,3 58 146 UE-15 2,1 139 108 Źródło: Rosati D. [rok?]. Rezultatem pierwszych lat procesu transformacji był: wzrost zatrudnienia w sektorze prywatnym, ograniczenie liczby przedsiębiorstw państwowych i zwiększenie udziału sektora prywatnego w tworzeniu produktu krajowego brutto, przeobrażenie w sektorze bankowym powstanie sieci banków komercyjnych, spadek udziału przemysłu w wytwarzaniu wartości dodanej, przy wzroście udziału sektora usług. Mimo niewątpliwych sukcesów nie nastąpiło jednak zrównoważenie gospodarki, a system nie był stabilny. Wyróżniając w układzie społeczno-gospodarczym podukłady: polityczny, gospodarczy i społeczny, należy podkreślić, iż dynamika ich zmian nie jest jednakowa. Szybkim zmianom podlega podukład polityczny zdecydowanie wolniejsze są zmiany w podukładzie gospodarczym i bardzo wolne w podukładzie społecznym. Brak wzajemnej synchronizacji zmian we wszystkich układach powoduje blokowanie ogólnej dynamiki przemian, a w efekcie niezadowalający wzrost gospodarczy. Niezależnie od wyobrażeń na temat możliwości rozwojowych kraju gospodarka i społeczeństwo wyrastają z określonej przeszłości historycznej i politycznej, tkwią w określonych nawykach i zwyczajach, które nie ulegają tak szybkim zmianom, jakie są niezbędne do tworzenia nowego porządku ekonomicznego, a silnie rzutują na teraźniejszość i przyszłość systemu. Elementem narzucającym rytm przekształceń jest czynnik ludzki poziom wykształcenia oraz struktura wiekowa i zawodowa społeczeństwa. Możliwości szybkich przekształceń w mentalności społecznej są na ogół

12 Andrzej F. Bocian bardzo ograniczone (poza wąską grupą nowo wchodzących na rynek pracy). Trzeba się liczyć z koniecznością upływu czasu niezbędnego na wymianę pokolenia. Z drugiej jednak strony kapitał ludzki stanowi najbardziej kreatywny czynnik rozwoju. Warto też zwrócić uwagę na małą sterowalność podukładu politycznego, zwłaszcza w młodej demokracji. Uwagi te wskazują, że jeszcze przez dłuższy czas trzeba się będzie liczyć z dysharmonią w układzie społeczno-gospodarczym i z negatywnymi konsekwencjami takiego stanu rzeczy dla wzrostu gospodarczego. Dokonane dotychczas w Polsce zmiany doprowadziły już do ukonstytuowania ustroju kapitalistycznego, zbudowania zrębów gospodarki rynkowej oraz ukształtowania demokratycznego systemu politycznego. Kluczową sprawą dla dynamiki rozwojowej kraju jest jednak idea ciągłej zmiany i konieczności nadążania za zmianami inspirowanymi i dokonywanymi przez innych, oraz szybka adaptacyjność do zmieniających się warunków. Te cechy zachowań indywidualnych, jak i zbiorowych, są najważniejsze we współczesnej gospodarce. IV Zrozumieć i ocenić perspektywę rozwojową gospodarki polskiej na najbliższe lata można tylko przy uwzględnieniu trzech procesów: transformacji, integracji i globalizacji. Związki tych procesów są oczywiste a jednocześnie trudno wyznaczyć siłę sprzężeń występujących między nimi. Złożoność świata jest coraz większa. Próba określenia co jest skutkiem, a co przyczyną często jest dosyć trudna. Dokonując sumarycznej oceny dotychczasowego procesu transformacji systemowej, można stwierdzić, że jest ona pozytywna i należałoby proces zmian kontynuować 7. Podstawowe problemy gospodarki polskiej to: bezrobocie, rosnące zróżnicowanie dochodowe społeczeństwa i jego zubożenie, zacofana struktura gospodarcza i niedorozwój infrastrukturalny, a także nieefektywny układ instytucjonalny, źle zarządzane finanse publiczne, zbiurokratyzowana administracja. Silnym ograniczeniem procesu transformacji jest upolitycznienie procesów ekonomicznych i społecznych oraz zjawisko korupcji. Postrzeganie procesu transformacji systemowej od strony efektów gospodarczych pozwala na wymienienie następujących głównych osiągnięć: budowa systemu rynkowego z dynamicznie rozwijającym się sektorem prywatnym, opanowanie inflacji i stworzenie silnej złotówki, otwarcie polskiej gospodarki na świat i napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych, stworzenie sprawnie funkcjonującego rynku towarów i usług, 7 [Por. Kierunki niezbędnych zmian gospodarczych, 2005]. W raporcie uwagę skoncentrowano na następujących blokach tematycznych: regulacja życia gospodarczego sprzyjająca aktywności, reformy strukturalne w sferze podatków i wydatków publicznych, priorytety reform w duchu strategii lizbońskiej, polityka makroekonomiczna i własnościowa państwa.

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 13 utworzenie efektywnie funkcjonujących instytucji rynkowych i finansowych. Wśród działań wymagających pilnej kontynuacji należy wymienić: 1. Budowę społeczeństwa obywatelskiego, z kluczowymi dominantami, takimi: jak demokracja, edukacja, gospodarka oparta na wiedzy, poszanowanie prawa, kreowanie tożsamości lokalnej i humanistycznego systemu wartości. 2. Zmniejszenie luki cywilizacyjno-technologicznej dzielącej Polskę od krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo. 3. Dokonanie głębokiej restrukturyzacji połączonej ze zmianami organizacyjno-systemowymi w gospodarce, a także ze zmianami w sferze regulacyjnej. 4. Pobudzenie aktywności poszczególnych regionów, grup społecznych i podmiotów gospodarczych, zatem pobudzenie przedsiębiorczości, prowadzącej do redukcji liczby bezrobotnych. 5. Ukształtowanie odpowiedzialnych i światłych elit politycznych i gospodarczych. Wyrażam przekonanie, że tylko na tej drodze Polska będzie miała szansę na odzyskanie, a następnie na utrwalenie należnego jej miejsca w zintegrowanej Europie. Literatura Baka W. [1999], U źródeł wielkiej transformacji, Oficyna Naukowa, Warszawa. Balcerowicz L. [1997], Socjalizm, kapitalizm, transformacja, PWN, Warszawa. Belka M. i in. [1996], Polska transformacja w perspektywie integracji europejskiej, Friedrich Ebert-Stiftung, Warszawa. Druckner P.F. [1999], Społeczeństwo pokapitalistyczne, PWN, MIASTO????. Fukuyama F. [2006], Ameryka na rozdrożu. Demokracja. Władza i dziedzictwo neokonserwatyzmu, Dom Wydawniczy REBIS, Poznań. Gardawski J. [2006], Porzucone społeczeństwo, Gazeta Wyborcza z dnia 1 sierpnia. Hockuba Z. [1995], Droga do spontanicznego porządku, PWN, Warszawa. Jaka Polska? Czyja Polska? [2006], Fundacja im. Stefana Batorego, Warszawa. AUTOR???? Kierunki niezbędnych zmian gospodarczych w Polsce. Raport syntetyczny [2005], red. B. Błaszczyk, CASE, Warszawa. Kołodko G. [1999], Ekonomia i polityka transformacji, Poltext, Warszawa. Kornai J. [2007], Wielka transformacja sukces i rozczarowanie, Nowe Życie Gospodarcze, nr 1. Modzelewski K. [2006], Chóry i pienia, Gazeta Wyborcza z dnia 29-30 lipca. Modzelewski K. [2006], Rzeczpospolita frazesu, Przegląd, nr 51-52. Morawski W. [2001], Socjologia ekonomiczna. Problemy.Teoria. Empiria., Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Po dziesięciu latach transformacja i rozwój w krajach postkomunistycznych [2000], red. J. Neneman, CASE, Warszawa.

14 Andrzej F. Bocian Rajkiewicz A. M. [2004], Społeczne koszty transformacji, w: Gospodarka polska na przełomie wieków, Narodowy Bank Polski, Warszawa. Stiglitz J. E. [rok???], Globalizacja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Rapacki R. [2006], Mimo sukcesów do czołówki nam daleko, Rzeczpospolita z dnia 6 września. Rosati D. [rok?], Raport o transformacji, RESZTA???. Sachs J. [2006], Koniec z nędzą, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Soros G. [1999], Kryzys światowego kapitalizmu, Warszawskie Wydawnictwo Literackie, Warszawa. Staniszkis J. [2006], O władzy i bezsilności, Wydawnictwo Literackie, Kraków. Stiglitz J. E. [2006], Szalone lata dziewięćdziesiąte, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa. Transformacja systemu gospodarczego w krajach Europy Środkowo-Wschodniej [1993], PWN, Warszawa. AUTOR??? Wilczyński W. [2005], Polski przełom ustrojowy 1989-2005. Ekonomia epoki transformacji, Wydawnictwo Wyższej Szkoły Bankowej w Poznaniu, Poznań. Wkład transformacji do teorii ekonomii [2006], red. J. Kleer, A. Kondratowicz, CeDeWu Sp. z o.o., Warszawa. Wojtyna A. [2006], Model szwedzki ma jednak szanse, Rzeczpospolita z dnia 26 czerwca. Zienkowski L. [2006], Transformacja nie była szokiem, Gazeta Wyborcza z dnia 2 sierpnia. Streszczenie W artykule zaprezentowano cechy procesu transformacji systemowej w Polsce. Transformacja w przypadku Polski jest w zasadzie procesem restytucji gospodarki rynkowej. Proces ten obejmuje zmianę systemu politycznego, gospodarczego i społecznego. Ocena zachodzących zmian powinna się opierać na obiektywnych kryteriach naukowych. W świetle takich ocen proces transformacji systemowej w Polsce należy uznać za sukces. W stosunkowo krótkim czasie został odbudowany system rynkowy ze sprawnie funkcjonującym rynkiem towarów i usług, została opanowana inflacja, a wraz z przyjęciem do NATO i Unii Europejskiej nastąpiło pełne otwarcie polskiej gospodarki na świat. Mimo tych niewątpliwych sukcesów gospodarkę polską cechuje między innymi: wysokie bezrobocie, niska konkurencyjność struktury gospodarczej wynikająca z jej zacofania, niedorozwój infrastruktury, rosnące rozwarstwienie dochodowe społeczeństwa i niesprawne zarządzanie finansami publicznymi. Sformułowane tezy zostały w artykule zilustrowane danymi statystycznymi.

Transformacja systemowa polskiej gospodarki. Uwagi i oceny 15 POLITICAL TRANSFORMATION OF THE POLISH ECONOMY. REMARKS AND OPINIONS Summary The article presents characteristic features of the political transformation in Poland. The political transformation in Poland is, as a matter of fact, a process of restitution of market economy. This process involves political, economic and social changes. Assessment of the occurring changes should be based on objective scientific criteria. In the light of such assessments the political transformation process in Poland should be deemed successful. Over a relatively short period of time, the market system was restored with an efficient market of goods and services, inflation was brought under control and, with Poland's accession to NATO and the European Union, the Polish economy became entirely open to the world. Despite this unquestionable success the Polish economy can be characterized, among other things, by: high unemployment, low competitiveness of economic structure resulting from its backwardness, poor infrastructure, increasing stratification of the society in terms of income, and inefficient management of public finances. The formulated theses in the article are illustrated by statistical data.

OPTIMUM STUDIA EKONOMICZNE NR 2 (34) 2007 Eugeniusz KOSMICKI 1 KONCEPCJA ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU A IDEA,,STANU STACJONARNEGO 1. Wstęp Problematyka zależności społeczeństwo-środowisko długo nie była przedmiotem szerszych zainteresowań. Kryzysy i katastrofy ekologiczno-społeczne przypisywano zazwyczaj ślepym zrządzeniom losu lub działalności sił nadprzyrodzonych. Także w XVIII i XIX wieku nie dostrzegano w warunkach dominacji idei postępu negatywnych skutków działalności człowieka w przyrodzie. Na początku XVIII wieku pojawiło się pojęcie,,trwałości związane pierwotnie z gospodarką leśną. Znacznie później, bo dopiero w drugiej połowie XX wieku, pojawiło się ogólne pojęcie,,trwałego i zrównoważonego rozwoju (sustainable development). Należy tutaj jednak zwrócić uwagę na koncepcję,,stanu stacjonarnego wg J. S. Milla, gdzie wystąpiły problemy istotne dla idei zrównoważonego rozwoju. Współcześnie przyjmuje się, że w dotychczasowej historii człowieka występowały lokalne kryzysy i katastrofy ekologiczno-społeczne, które prowadziły do upadku określonych społeczeństw [J. Diamond, 2005]. Idea zrównoważonego rozwoju stanowi podstawę dla ukształtowania się nowej planetarnej fazy rozwoju cywilizacji ludzkiej. Wprowadzenie w życie idei zrównoważonego rozwoju i globalnej regulacji (global governance) stanowić będzie nawet o możliwości przeżycia ludzkości i całej biosfery [E. Kośmicki, 2006, s. 3-25]. 2. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako wyzwanie dla współczesności Pytanie o konieczne przesłanki, aby określone społeczeństwa mogły trwale istnieć, nie jest bynajmniej nowe. Pytanie takie pojawiło się po raz pierwszy w ramach dyskusji o tzw. funkcjonalnych rekwizytach, bez których nie może istnieć w sposób trwały żadne społeczeństwo ludzkie [D. F. Aberle et. al., 1950, s. 100-111]. Później T. Parsons wymieniał cztery podstawowe funkcje, które muszą być spełnione w społeczeństwie: przystosowanie społeczeństwa do istniejącego środowiska naturalnego, urzeczywistnienie podstawowych celów społecznych, integracja poszczególnych części społeczeństwa i niezawodne przezwyciężanie występujących napięć 1 Prof. dr hab. Eugeniusz Kosmicki jest pracownikiem Akademii Rolniczej im. A. Cieszkowskiego w Poznaniu.

Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea,,stanu stacjonarnego 17 społecznych. Mówiąc ogólnie:,,albo społeczeństwo stworzy konstytucję swoich warunków dla trwałego funkcjonowania, albo też ich nie stworzy, a wtedy jednak takie społeczeństwo się nie utrzyma [H. Esser, 1993, s. 361]. Wraz z rozwojem dyskusji ekologicznej pojawiła się po raz pierwszy w ogólnym sformułowaniu koncepcja,,trwałego i zrównoważonego rozwoju przedstawiona w tzw. Raporcie Brundtland Światowej Komisji Środowiska i Rozwoju ONZ w 1987 r. Definiuje się ją ogólnie w sposób następujący: Trwały rozwój służy zaspokojeniu potrzeb bieżących bez ponoszenia ryzyka, że przyszłe pokolenia nie będą mogły zaspokajać swoich potrzeb [World Commision on Environment and Development, 1987, s. 12]. W Raporcie Brundtland cele ekonomiczne i ekologiczne powiązane są z celami społecznymi, a więc sprawiedliwym podziałem zasobów naturalnych, albo mówiąc nieco ostrożniej, ze sprawiedliwymi szansami podziału zasobów. Koncepcja zrównoważonego rozwoju została szeroko spopularyzowana na,,szczycie Ziemi w Rio de Janeiro w 1992 roku. Od tego czasu pojęcie to stało się bardzo popularne w świadomości ekologicznej, a nawet przeniknęło szeroko do polityki i gospodarki. Koncepcja zrównoważonego rozwoju w Raporcie Brundtland wywołała szereg dyskusji teoretycznych i praktycznych. Prowadziła ona do przekonania, że:,,na końcu procesu trwałości będą działania na zmienionych zasadniczo wartościach i stylach działania. Z dzisiejszego punktu widzenia oznacza to prawie rewolucyjne zmiany dominujących wyobrażeń o rozwoju. Droga do niego jest niejasna i musi być poszukiwana i odnaleziona [S. Dangschat, 1997, s. 191]. W ciągu ostatnich lat upowszechniły się charakterystyczne, zaproponowane przez H. Daly'ego reguły zarządzania [H. E. Daly, 1991] dla zrównoważonego rozwoju: 1. stopa wykorzystania odnawialnych zasobów nie powinna przekraczać ich stopy regeneracji; 2. stopa wykorzystania nieodnawialnych surowców nie powinna przewyższać odbudowy odnawialnych surowców; 3. stopa emisji szkodliwych substancji nie powinna przewyższać naturalnej pojemności w zakresie absorpcji szkodliwych substancji. Większość prac o,,zrównoważonym rozwoju lub,,zrównoważonej gospodarce (sustainable economy) nawiązuje wyraźnie do idei H. Daly'ego. Jednakie wymienione tutaj reguły zarządzania nie odnoszą się do gospodarki, która nadal oparta jest na nietrwałości rozwoju, ale raczej na zachowaniach trwałych i stanach przyrody. Natomiast pod adresem gospodarki można skierować przynajmniej trzy podstawowe strategie działania prowadzące do trwałości : strategię ograniczeń, strategię wydajności i strategię zgodności [E. Kosmicki, 2000, s. 95 i n.]. W ujęciu najbardziej ogólnym strategie te dotyczą strumieni materii i energii pomiędzy przyrodą a społeczeństwem ludzkim. Koncepcja zrównoważonego rozwoju jako jedyna jak się wydaje w sposób kompleksowy podejmuje problem długotrwałej zdolności współczesnej gospodarki do rozwoju przy spełnieniu kryterium międzypokoleniowej sprawiedliwości. Według opinii B. Fiedora, genezy koncepcji zrównoważonego rozwoju należy szukać w: krytyce dominujących teorii wzrostu i dobrobytu, w tym neoklasycznej teorii wzrostu, próbie stworzenia nowej idei moralnej i filozoficznej, jak i historycznej krytyce dotychczasowych trendów w produkcji i konsumpcji oraz do-

18 Eugeniusz Kosmicki minujących polityk makroekonomicznych i sektorowych [B. Fiedor (red.), S. Czaja, A. Graczyk, Z. Jakubczyk, 2002, s. 225]. W koncepcji trwałego rozwoju gospodarka, środowisko i społeczeństwo rozumiane są jako zintegrowany kompleks rozwojowy. W bardziej złożonych definicjach wskazuje się na złożoność tego procesu [B. Fiedor (red.), S. Czaja, A. Graczyk, Z. Jakubczyk, 2002, s. 247]: 1. rozwój (wzrost) jest trwały, jeśli nie zmniejsza się żaden element składowy wektora celów społecznych i ekonomicznych związanych z procesem rozwoju gospodarczego; 2. trwały rozwój oznacza maksymalizowanie (lub raczej optymalizowanie) w długim okresie korzyści netto z rozwoju ekonomicznego, przy jednoczesnym zachowaniu użyteczności i jakości zasobów naturalnych; 3. trwałość zachowana jest tylko wtedy, gdy konsumpcja dóbr i usług będzie jednocześnie ograniczona do poziomu, który jest akceptowany z ekologicznego punktu widzenia, m.in. zachowania właściwej jakości środowiska dla przyszłych pokoleń i dostępnych dla współczesnych ludzi. Inaczej mówiąc, koncepcja trwałego rozwoju może być rozumiana jako: trwała forma gospodarowania, względnie ludzkiego współżycia, przy pomocy wyważonego podejścia do ekonomicznych, ekologicznych i społecznych kryteriów stabilizacyjnych i rozwojowych w celu»zabezpieczenia dalszego sensownego życia dla odpowiedniej liczby pokoleń«na podstawie wewnątrz- i międzypokoleniowej sprawiedliwości, przy zastosowaniu techniki zgodnej z wymogami ekologicznymi i społecznymi [H. Zabel, rok???]. Analiza współczesnego życia gospodarczego skłania do wniosku, że dominujący rozwój gospodarczy nie ma charakteru trwałego i zrównoważonego. Wskazuje na to m.in. analiza metabolizmu społecznego, czy gwałtowny proces niszczenia różnorodności biologicznej. Ogromny zakres ubóstwa we współczesnym świecie jest też bardzo oczywistym wskaźnikiem. Stwierdza to m.in. J. Stiglitz, gdy pyta: Jak możemy przeciwstawiać się temu, że na całym świecie 1,2 miliarda ludzi posiada dochód mniejszy niż dolar dziennie, a dalsze 2,8 miliarda mniej niż dwa dolary dziennie [J. Stiglitz, 2002, s. 39]? Pojawia się tutaj podstawowe pytanie: W jakim zakresie możliwa jest eksploatacja przyrody przez człowieka? Dotyczy to nie tylko zasobów nieodnawialnych, ale także przyrody żywej. Twierdzi się często, że wielkość zawłaszczania produkcji pierwotnej netto fotosyntezy przez człowieka może być dobrym wskaźnikiem dla określenia wielkości systemu społeczno-ekonomicznego w porównaniu do biosfery. Produkcja pierwotna netto (PPN) obejmuje produkcję energii przez rośliny zielone po potrąceniu ich potrzeb własnych. Globalne zawłaszczenie PPN dochodzi według obliczeń P. M. Vitouska i D. H. Wrighta już w latach osiemdziesiątych od 25% (cała biosfera) do 39% (ekosystemy lądowe), co oznacza, że człowiek kontroluje nieproporcjonalnie dużą część zasobów biomasy ziemi [P. M.Vitousek et al., 1986, Vol. 36., No.?]. W ujęciu niektórych autorów obecny poziom eksploatacji przyrody żywej niezgodny jest już z wymogami trwałości w czasie, gdyż zawłaszczanie PPN powinno wynosić co najwyżej 20% [H. Haberl, 1997, s. 197]. Wynika stąd wniosek, że antropogeniczna ingerencja w naturalnych przepływach energii

Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea,,stanu stacjonarnego 19 i materii jest już nadmierna i niezgodna z wymogami,,trwałego i zrównoważonego rozwoju. Trzeba jednak pamiętać, że gdyby wszystkie kraje na Ziemi pragnęły osiągnąć obecny standard życia bogatych krajów, to byłoby potrzebnych pięć planet jako źródła zasobów naturalnych i gromadzenia odpadów w służbie wzrostu gospodarczego [W. Sachs, 2003, s. 73]. W rzeczywistości jednak problematyka trwałości wiąże się także z faktem, że 20% ludności świata zużywa aż 80% globalnych zasobów. Reasumując, można stwierdzić, że degradacja ekologiczna oraz związana z nią sytuacja ekonomiczna i społeczna, wynikają z dwóch odmiennych uwarunkowań. Z jednej strony sukces i przewaga ekonomiczna, a z drugiej strony marginalizacja społeczna i brak możliwości oddziaływania ekonomicznego. W pierwszym przypadku, transnarodowe koncerny i konsumenci bogatego świata dysponują tak dużą wiedzą ekonomiczną, a często i polityczną, że mogą mobilizować ogromną ilość zasobów, nawet w warunkach ogromnych dystansów przestrzennych, powodując niszczenie środowiska wraz z nierównowagą w przyrodzie, a także szybkie zmniejszanie się istniejących zasobów naturalnych. Z drugiej strony degradują biedni ludzie, bez siły nabywczej, swoją własną przestrzeń życiową, gdyż utracili oni swoje tradycyjne prawa lub zostali wydziedziczeni ze wszelkich praw, pragnąc zachować życie dla siebie i swoich najbliższych. W ujęciu A. Dobsona, utrzymująca się nadal nietrwałość współczesnego rozwoju społecznego wynika z szeregu przyczyn, które są charakterystyczne dla krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo, a takie rozwijających się. Są to przyczyny: ontologiczne, epistemologiczne, społeczne, ekonomiczne i instytucjonalne [A. Dobson, 2000]. Jednakże dla krajów uprzemysłowionych wyzwanie zrównoważonego rozwoju polega na tym, aby zmniejszyć strumień przepływu zasobów bez uszczuplenia istniejącego dobrobytu i sprawiedliwości społecznej. Natomiast w przypadku krajów rozwijających się konieczne pozostaje zwiększenie zużycia zasobów, jednakże o wiele niższą stopę niż to uczyniły kraje uprzemysłowione w czasie swojej historii gospodarczej, a jednocześnie powiązać dobrobyt społeczny z większą równością. Wymaga to zmiany dotychczasowej gospodarki na znacznie bardziej lekką pod względem wykorzystania zasobów (produkcja powinna być rozłączona od strumienia zasobów, a jakość życia od wielkości produkcji dóbr, przy jednoczesnym powiązaniu strumieni materii przyrodniczej i antropogenicznej gospodarka okrężna). Zrównoważony rozwój trzeba jednak rozważać w trzech podstawowych wymiarach: ekologicznym, ekonomicznym i społeczno-kulturowym. Przy tym, wymienione poniżej, cele zrównoważonego rozwoju powinny zapewnić godne życie ludziom, które może się odbywać jedynie przy zachowaniu istniejących granic środowiskowych [Nachhaltige Entwicklung in Deutschland, 2002; H. Rogall, 2002, s. 190; H. Rogall, 2004, s. 31]: 1. Cele ekologiczne: ochrona atmosfery ziemskiej, ochrona funkcjonowania przyrody (łącznie z zużyciem powierzchni i ochroną gatunków),

20 Eugeniusz Kosmicki ochrona zasobów (zużycie zasobów < stopa regeneracji, wyjątek zasoby niewyczerpalne), ochrona ludzkiego zdrowia (łącznie w zakresie hałasu i substancji szkodliwych), mobilność w granicach przestrzeni przyrodniczej. 2. Cele ekonomiczne: pełne zatrudnienie przy możliwej do akceptacji jakości pracy, odpowiednie dochody i gospodarczy rozwój w granicach przestrzeni przyrodniczej, równowaga w stosunkach międzynarodowych i praca rozwojowa, stabilność cenowa, zrównoważony budżet państwa przy wystarczającym wyposażeniu w dobra merytoryczne (kolektywne). 3. Cele społeczno- kulturowe: bezpieczeństwo społeczne, demokracja i państwo prawne, bezpieczeństwo wewnętrzne i bezpieczeństwo zewnętrzne (pokój), integracja społeczna i sprawiedliwe szanse życiowe (łącznie z równouprawnieniem płci), jakość życia i jakość zdrowia. Odmienne problemy tworzy jednak urzeczywistnienie zrównoważonego rozwoju w krajach rozwijających się. W tym miejscu nie sposób w pełni rozważyć tej złożonej problematyki. Wskażę jedynie na podstawowe problemy. Wydaje się, że do najważniejszych problemów należą tutaj: uczciwy handel i odpowiednie normy ochronne, stworzenie warunków ramowych dla międzynarodowych rynków finansowych, wiążące międzynarodowo standardy ekologiczne i społeczne, zapobieganie powstawaniu konfliktów poprzez działania na rzecz pokoju i bezpieczeństwa, globalne wprowadzenie praw człowieka, wzmocnienie współpracy na rzecz rozwoju, a także unikanie skrajnych rozwiązań etatystycznych i neoliberalnych. Duże znaczenie uzyskała ostatnio dyskusja o celach milenijnych do roku 2015 [R. Loske, R. Peltzer, 1998]. Pojawia się tutaj podstawowe pytanie: Jaki jest stan realizacji zasady zrównoważonego i trwałego rozwoju w gospodarce i polityce? Odpowiedź na to pytanie wydaje się oddawać następująca opinia: Chociaż przyjęto szereg konwencji międzynarodowych w latach dziewięćdziesiątych, to jednak dla trwałego rozwoju konieczna staje się radykalna zmiana, która zasady trwałości wprowadziłaby w centrum całej polityki. Taka zmiana jednak nie nastąpiła. Tej stagnacji nie przezwyciężył także Światowy Szczyt w Johannesburgu w 2002 [Globale Trends, 2003, s. 58]. Liczni krytycy tej niekorzystnej sytuacji uważają raczej, że najważniejszym sukcesem w Johannesburgu było odrzucenie amerykańskiej próby podporządkowania międzynarodowych konwencji środowiskowych regułom wolnego handlu Światowej Organizacji Handlu (WTO). W praktyce oznaczałoby to odrzucenie wzorca trwałego i zrównoważonego rozwoju. Takie międzynarodowe organizacje, jak: WTO, MFW czy

Koncepcja zrównoważonego rozwoju a idea,,stanu stacjonarnego 21 Bank Światowy, pomimo werbalnych deklaracji na rzecz zrównoważonego rozwoju, nie podejmowały jednak w praktyce szerszych działań przeciwko polityce nietrwałości. Natomiast organizacje reprezentujące mocną zasadę trwałości, np. UNEP, byty zbyt słabe, aby podejmować odpowiednie działania. Podobna sytuacja występuje zresztą także w Unii Europejskiej. Stąd też wydaje się słuszna opinia, że: Unia Europejska jak też jej państwa narodowe są jeszcze bardzo oddalone od obejmującej wszystkie zakresy spójnej polityki trwałego i zrównoważonego rozwoju. Wiele zakresów jej polityki nie jest nie tylko ze sobą powiązane, ale jest nawet sprzeczne. l tak dąży się do polityki liberalizacji rynku bez uwzględnienia ekologicznych oddziaływań [H. Rogall, 2004, s. 31; Ibidem, s. 30]. Stąd też obecnie pomimo wielu globalnych działań, a nawet cząstkowych sukcesów realizacja zrównoważonego rozwoju jako narzędzia global governance i integracji europejskiej znajduje się nadal w kryzysie [Ibidem, s. 30]. Pełna realizacja koncepcji trwałego i zrównoważonego rozwoju wiązałaby się z powstaniem zupełnie odmiennego społeczeństwa, którą opisuje się jako stacjonarną gospodarkę i,,stacjonarne społeczeństwo. Jest przy tym charakterystyczne, że prekursorem rozwiązań o warunkach rozwoju,,stacjonarnej gospodarki i społeczeństwa był już klasyk angielskiej ekonomii politycznej J. S. Mill. Koncepcja ta stanowi także ważną ideę jednakże w odmiennej formie we współczesnej dyskusji w ramach ekonomii ekologicznej i nowej ekonomii środowiska. 3. Problem stanu stacjonarnego gospodarki i społeczeństwa Najważniejsze osiągnięcie J. S. Milla polega na dokładnej analizie postulowanego przez A. Smitha stosunku pomiędzy indywidualnym zachowaniem a dobrem ogółu. W ujęciu J. S. Milla przedmiotem ekonomii jest bogactwo. Stąd też stwierdzał: Ekonomiści nauczają o naturze bogactwa, badają ją oraz prawa wytwarzania i rozdziału, włączając w to bezpośrednie lub bardziej oddalone działanie wszystkich przyczyn [J. S. Mill, 1965, s. 13] 2. Uważał on, że wytwarzanie bogactwa, a więc zdobywanie środków ludzkiego utrzymania i przyjemności z surowców globu ziemskiego, nie jest oczywiście rzeczą dowolną. Zauważył on, że: Niektóre z nich są przyrodnicze, zależne od właściwości materii i od rozmiaru wiedzy o tych właściwościach posiadanych w danym miejscu [Ibidem, s. 44]. J. S. Mill był surowym sędzią natury ludzkiej, gdy stwierdził, że:,,ubóstwo, jak większość nieszczęść społecznych istnieje, ponieważ ludzie idą za swoimi brutalnymi instynktami bez należytego zastanowienia (...) Cywilizacja we wszystkich swych aspektach jest walką ze zwierzęcymi instynktami. Oderwała od przyrody znaczną część ludzkości do tego stopnia, że z wielu jej najbardziej naturalnych skłonności pozostał zaledwie ślad lub tylko wspomnienie [Ibidem, s. 238]. Jest też charakterystyczne, że J. S. Mill wysoko 2 Należy tutaj dodać, że wymienione dzieło J. S. Milla zostało napisane w ciągu niespełna dwóch lat (opublikowane po raz pierwszy w 1848 r.) i pozostało w swoich siedmiu, kolejnych wydaniach standardowym dziełem w dziedzinie ekonomii do końca XIX wieku.