Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 1 dr inż. Paweł Kużdowicz dr inż. Dorota Kużdowicz Podstawy rachunku kosztów (Skrypt do przedmiotu 1 ) Literatura podstawowa Czubakowska K., Gabrusewicz W., Nowak E., Podstawy rachunkowości zarządczej, PWE, Warszawa 2006. Nowak E., Piechota R., Wierzbiński M., Rachunek kosztów w zarządzaniu przedsiębiorstwem, PWE, Warszawa 2004. Warnecke H. J., Bullinger H.J., Hichert R., Voegle A., Rachunek kosztów dla inżynierów, WNT, Warszawa 1995 Literatura uzupełniająca Hoitsch H.-J., Lingnau V., Kosten- und Erlösrechnung. Eine controllingorientierte Einführung. 5. Auflage. Springer, Berlin 2002, 2004, 2005. Kiziukiewicz T., Zarządcze aspekty rachunkowości, PWE, Warszawa 2003. Schmidt A., Kostenrechnung - Grundlagen der Vollkosten-, Deckungsbeitrags- und Plankostenrechnung sowie des Kostenmanagements. 4. Auflage. Kohlhammer, Stuttgart 2005 Spis treści 1 Wprowadzenie... 2 1.1 Podstawowe pojęcia... 2 1.2 Klasyfikacja kosztów... 3 1.3 Charakterystyka wybranych kategorii kosztów... 4 2 Ewidencja i rozliczanie kosztów... 8 2.1 Rachunek kosztów w układzie rodzajowym... 9 2.2 Rachunek kosztów według miejsc powstawania... 9 2.3 Rachunek nośników kosztów... 16 3 Systemy rachunku kosztów... 20 3.1 Metody wyodrębniania kosztów stałych i zmiennych... 21 3.2 Rachunek kosztów pełnych i zmiennych... 24 4 Podstawy rachunku kosztów planowanych... 27 4.1 Warunki ramowe planowania kosztów... 27 4.2 Przykład planowania kosztów... 29 5 Kontrola kosztów analiza odchyleń plan - wykonanie... 31 5.1 Analiza odchyleń w sztywnym rachunku kosztów planowanych... 31 5.2 Analiza odchyleń w elastycznym rachunku kosztów planowanych... 32 1 Podstawą zaliczenia jest zasadniczo opanowanie materiału omówionego podczas wykładu oraz ćwiczeń. Wyżej wymienione pozycje literaturowe służą ugruntowaniu wiedzy w ramach samodzielnej pracy oraz przygotowaniu do egzaminu.
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 2 1 Wprowadzenie 1.1 Podstawowe pojęcia Wydatek (niem. Auszahlung): Każde zmniejszenie stanu środków pieniężnych, bez względu na cel ich poniesienia Nakłady (niem. Aufwand): Ogół zewidencjonowanego zużycia czynników produkcji: pracy, kapitału i materiałów (zużycie wartościowe) w jednym okresie obrachunkowym. Koszt: Wyrażone w jednostkach pieniężnych celowe zużycie czynników produkcji niezbędne dla wytworzenia wyrobu. Zużycie czynników produkcji do których zalicza się między innymi pracę ludzką, materiały, energię, usługi obce oraz rzeczowy majątek trwały mierzone jest za pomocą naturalnych jednostek pomiaru (kilogramów, sztuk, godzin pracy itd.). Zastosowanie finansowego miernika wyceny umożliwia sprowadzenie, często nieporównywalnych ze sobą wielkości zużycia do wspólnego mianownika. Celowość zużycia oznacza, że związane jest ono z normalną działalnością przedsiębiorstwa (np. wytwarzaniem wyrobów). Związek pomiędzy pojęciem nakładów i kosztów przedstawia następujący schemat 2 : Nakład całkowity Nakład neutralny Nakład celowy Koszt podstawowy Koszty dodatkowe Koszty całkowite Nakładem neutralnym, który nie jest kosztem, jest zużycie wartościowe, które nie jest bezpośrednio związane z produkcją wyrobów i świadczeniem usług przez przedsiębiorstwo (np. straty nadzwyczajne). Kosztami, które nie są nakładami (kosztami dodatkowymi) są: koszty kalkulacyjne nie związane z żadnym nakładem (np. kalkulacyjne wynagrodzenie przedsiębiorcy); 2 por. Serfling K., Controlling w przykładach, TNOiK, Toruń 1999 oraz Warnecke H. J., Rachunek kosztów dla inżynierów, WNT, Warszawa 1993.
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 3 koszty kalkulacyjne, odzwierciedlające równomierny rozdział nieregularnego zużycia wartościowego (np. kalkulacyjne ryzyko: jak np. świadczenia gwarancyjne, braki lub straty magazynowe); koszty kalkulacyjne przewyższające nakłady (np. odpisy kalkulacyjne). Kosztom, które równocześnie są nakładami (koszty podstawowe = nakłady celowe) odpowiada zużycie wartościowe niezbędne do produkcji wyrobów i świadczenia usług (np. surowce, odpisy amortyzacyjne, płace bezpośrednie, usługi obce). 1.2 Klasyfikacja kosztów Kryteria podziału kosztów: rodzaje nakładów podział kosztów według ich pochodzenia albo według rodzaju zastosowanych czynników produkcyjnych (koszty osobowe, rzeczowe, kapitałowe, usługi obce, podatki, opłaty i składki); funkcje zakładowe - koncentracja uwagi na organizacyjnym podziale przedsiębiorstwa na stanowiska kosztów czyli miejsca powstawania kosztów (koszty zaopatrzenia i magazynowania, produkcji, sprzedaży, administracji); rodzaj rozliczeń - dotyczy sposobu rozliczania kosztów na obiekty kalkulacyjne (koszty bezpośrednie i ogólne); reakcja kosztów na zmianę wartości rozmiaru działalności (koszty zmienne, koszty stałe); pochodzenie nakładów - dotyczy wykorzystania dóbr pozyskiwanych z zewnątrz (koszty pierwotne niem. Primärkosten) oraz dóbr, które zostały wytworzone wewnątrz przedsiębiorstwa (koszty wtórne niem. sekundäre Kosten). Przykłady kosztów wtórnych: koszty technicznego przygotowania produkcji; koszty utrzymania ruchu jako skutek usług świadczonych przez wewnątrzzakładowe miejsce powstawania kosztów utrzymania ruchu. skuteczność płatnicza kosztów dotyczy faktu, iż nie wszystkie koszty automatycznie powodują wydatki (koszty o charakterze wydatków i koszty nie będące wydatkami). Przykład kosztów nie będących wydatkami: odpisy amortyzacyjne
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 4 1.3 Charakterystyka wybranych kategorii kosztów 1.3.1 Koszty bezpośrednie i ogólne Kosztami bezpośrednimi (niem. Einzelkosten) określa się wszystkie koszty przypadające na dany nośnik kosztów lub wyników (obiekt kalkulacyjny) niem. Kosten- Ergebnisträger, tzn. które można mu bezpośrednio przyporządkować. Założenie: bezpośredni związek funkcjonalny pomiędzy ilością użytego / zużytego czynnika produkcji a obiektem kalkulacyjnym (produktem). Koszty bezpośrednie Produkt Materiały podstawowe (niem. Fertigungsstoffe) stanowią istotę danego wyrobu, tzn. bez nich nie mógłby powstać produkt gotowy. Ujmowane są jako koszty bezpośrednie. surowce, półfabrykaty Płace bezpośrednie (niem. Fertigungslöhne) Przykład Dane Wartość jednostkowa Struktura produktu materiałów WG Ilość Cena PP1 1 M1 40 zł M1 1 M2 30 zł PP2 2 M2 1 Polecenie Wyznacz koszt materiałów bezpośrednich dla 100 szt. wyrobu gotowego Rozwiązanie Koszt materiałów bezpośrednich Ilość Cena Wartość M1 100 40 zł 4 000 zł M2 200 30 zł 6 000 zł Razem 10 000 zł na szt. 100 zł
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 5 Przykład Dane Struktura produktu Procesy Stawki rh WG Ilość MPK tp (h) to (h) [zł/h] PP1 1 WG Z3 0,5 0,5 Z1 23,5 PP2 2 PP1 Z1 1,6 0,1 Z2 27,0 Z2 0,2 1,3 Z3 30,0 PP2 Z2 0,2 0,9 Z1 0,5 0,6 Polecenie Wyznacz koszt płac bezpośrednich dla 100 szt. wyrobu gotowego Rozwiązanie MPK tp (h) to (h) l.sztuk Ilość [h] kr/h wartość WG Z3 0,5 0,5 100 50,5 30,0 1 515 zł PP1 Z1 1,6 0,1 100 11,6 23,5 273 zł Z2 0,2 1,3 100 130,2 27,0 3 515 zł PP2 Z2 0,2 0,9 200 180,2 27,0 4 865 zł Z1 0,5 0,6 200 120,5 23,5 2 832 zł Razem 13 000 zł na szt. 130 zł Kosztami ogólnymi (niem. Gemeinkosten) są koszty przypadające wspólnie na wiele produktów. Nie można ich bezpośrednio przyporządkować do jednego obiektu kalkulacyjnego. Można je przypisać do miejsc powstawania kosztów, a następnie pośrednio do produktów za pomocą odpowiednich wielkości odniesienia (kluczy rozliczeniowych). Założenie: pośredni związek funkcjonalny pomiędzy ilością użytego / zużytego czynnika produkcji a obiektem kalkulacyjnym.? Koszty ogólne Produkt? wielkość wpływająca na koszt (wielkość odniesienia)
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 6 Materiały pomocnicze (niem. Hilfsstoffe) stanowią część składową wyrobów ale spełniają tylko funkcje pomocnicze. Ze względu na ich małe udziały wartościowe rozliczane są jako koszty ogólne. gwoździe, śruby, nakrętki, kleje, lakiery, nity, elektrody spawalnicze, opakowanie Materiały eksploatacyjne (niem. Betriebsstoffe) nie wchodzą w skład wyrobu lecz są pośrednio lub bezpośrednio zużywane podczas jego wytwarzania. Ujmowane są wyłącznie jako koszty ogólne. woda, materiały opałowe, gaz, smary, paliwo, chłodziwo. wynagrodzenia pracowników etatowych (stanowisk nierobotniczych) koszty lokalowe (czynsze), amortyzacja, zużycie energii, utrzymanie budynków. (więcej w rozdziale 2.2) 1.3.2 Koszty zmienne, stałe i mieszane Koszty całkowite (niem. Gesamtkosten) powstające w rezultacie działalności gospodarczej można podzielić na koszty niezależne od wielkości rozmiaru działalności niem. Beschäftigung (zależne od czasu) oraz koszty zależne od wielkości rozmiaru działalności. Jak można mierzyć rozmiar działalności (produkcji)? (np. rzeczywisty czas pracy, planowany czas pracy; liczba wyprodukowanych wyrobów) Koszty stałe, niezależne od wielkości rozmiaru działalności (niem. Beschäftigung) przyjmują stałą wartość w określonym przedziale czasu. Koszty te, będąc kosztami utrzymania gotowości do pracy (niem. Betriebsbereitschaft), są zależne od czasu np. odpisy amortyzacyjne, koszty najmu lokali Koszty zmienne zmieniają się odpowiednio do zmian wielkości rozmiaru działalności. Zależność między wielkością rozmiaru działalności a kosztami zmiennymi może mieć charakter liniowy, progresywny lub degresywny. Liniowy: Płace bezpośrednie przy stałej stawce godzinowej Progresywny: energia elektryczna, jeżeli liczba wytworzonych elementów obrotowych na zmianę zależy od liczby obrotów, przy czym zużycie prądu na obrót rośnie progresywnie wraz ze wzrostem liczby obrotów (podobnie jak zależność zużycia benzyny samochodu osobowego od prędkości) Degresywny: Płace bezpośrednie na zmianę przy akordowej stawce godzinowej (w rzeczywistości powstaje funkcja schodkowa ) W praktyce najczęściej stosuje się tylko zależności liniowe.
Kużdowicz P., Kużdowicz D., Skrypt do przedmiotu Podstawy rachunku kosztów 7 kz kz kz X X X Koszty mieszane (niem. Mischkosten) zawierają elementy kosztów stałych i zmiennych. Zmiany kosztów mieszanych nie są proporcjonalne do zmian rozmiaru działalności Dużo ogólnych kosztów rzeczowych w produkcji ma charakter mieszany. o o o zużycie energii elektrycznej przy braku podziału pomiędzy prądem zużywanym na zasilanie urządzeń i oświetlenie koszty narzędziowe (zużycie w zależności od czasu i produktywnego wykorzystania) koszty utrzymania ruchu dla maszyn (konserwacje okresowe - profilaktyka) oraz zależne od częstości naprawy w razie awarii