11. Rzepak ozimy Uwagi ogólne Według danych GUS powierzchnia uprawy rzepaku ozimego w naszym kraju wynosiła w ostatnich latach 750-850 tys. ha. Szacunki wskazują, że areał uprawy może w przyszłości wzrosnąć do około 1 mln ha. Rzepak jest bardzo ważną rośliną w płodozmianie, zwłaszcza w tych gospodarstwach, w których w strukturze zasiewu dominują zboża. O ewentualnym wzroście powierzchni uprawy zdecydować może zapotrzebowanie na olej rzepakowy zużywany do produkcji biokomponentów (estrów). W roku 2011 zakwalifikowano zaledwie 388 ha plantacji nasiennych dziewięciu odmian rzepaku ozimego wpisanych do krajowego rejestru (najwięcej odmiany Monolit 44 % ogólnej powierzchni, Chagall - 12 %, Poznaniak - 10%) oraz czterech odmian z Wspólnotowego Katalogu Odmian Roślin Rolniczych (CCA). W Polsce rozmnażane są głównie odmiany krajowe, które w roku 2011 zajmowały powierzchnię 299 ha, tj. 77 % całego areału. W roku 2012 do krajowego rejestru wpisano piętnaście nowych odmian, cztery populacyjne i jedenaście mieszańcowych. Wszystkie pochodziły z zagranicznych hodowli. Nowe odmiany rzepaku ozimego, obok dużego plonu nasion, powinny charakteryzować się odpowiednimi cechami jakościowymi. Najlepiej, gdy nasiona zawierają dużo tłuszczu i białka, a mało glukozynolanów i włókna. Rośliny powinny cechować się dobrą zimotrwałością oraz dużą odpornością na wyleganie oraz główne choroby grzybowe. Obecnie w krajowym rejestrze znajdują się 94 odmiany rzepaku ozimego (47 odmian populacyjnych i 47 odmian mieszańcowych). W tej liczbie jest 8 odmian krajowych 86 zagranicznych. Połowę zarejestrowanych odmian stanowią odmiany nowe, wpisane do rejestru w ostatnich pięciu latach. Plonowanie odmian jest wypadkową wielu czynników, zwłaszcza glebowych, agrotechnicznych i pogodowych. Rolnik ma bezpośredni wpływ jedynie na agrotechnikę. Dlatego tak ważny jest np. prawidłowy płodozmian, wybór odpowiedniej odmiany, stosowanie do siewu kwalifikowanego materiału siewnego, przestrzeganie właściwego terminu siewu, terminowe i precyzyjne wykonanie zabiegów. Przy zwiększającym się areale uprawy rzepaku ozimego nasilają się problemy związane m.in. z samosiewami, kompensacją niektórych chwastów czy też częstszym występowaniem chorób i szkodników. Jednoznaczne określenie wymagań glebowych nowych odmian jest w zasadzie niemożliwe ze względu na stosunkowo krótki okres badań i niewielką liczbą doświadczeń rejestrowych. Niemniej, można stwierdzić ogólnie, że odmiany mieszańcowe częściej niż populacyjne plonowały lepiej na glebach gorszych (źródło: LOO COBORU, 2012 r.). Doświadczenia PDOiR w województwie podkarpackim zostały założone w trzech miejscowościach o zróżnicowanych warunkach klimatycznych i glebowych. W Przecławiu i Skołoszowie na glebach dobrych oraz w Nowym Lublińcu na glebach lekkich. Doświadczenia zostały założone i prowadzone według metodyki opracowanej przez COBORU. Badano 24 odmiany rzepaku ozimego na jednym poziomie agrotechniki w czterech powtórzeniach. Nawożenie roślin stosowano uwzględniając lokalne warunki glebowe w oparciu o analizy gleby. Stosowano herbicydy, środki owadobójcze, fungicydy oraz regulatory wzrostu. Powierzchnia pojedynczego poletka do zbioru wynosiła 15 m 2. Plon określano przy 9% wilgotności nasion. Warunki agrotechniczne prowadzenia doświadczeń oraz pochodzenie odmian przedstawiono odpowiednio w tabeli 1 i 2 a wyniki ważniejszych cech gospodarczych w tabelach 3 do 7. Wyniki doświadczenia W Przecławiu z powodu znikomych opadów deszczu w okresie wschodów część nasion nie skiełkowała, co było przyczyną niepełnej obsady roślin na poletkach. Od połowy stycznia zalegała pokrywa śnieżna, która skutecznie chroniła rośliny przed przemarznięciem przy spadkach temperatur do -32,9 0 C. Odmiany rzepaku we wszystkich doświadczeniach przezimowały bardzo dobrze. Niższa obsada roślin na wiosnę oraz niewielkie opady deszczu przyczyniły się do dobrej zdrowotności roślin. Od czerwca wysokie temperatury powyżej 30 0 C przyśpieszyły dojrzewanie łuszczyn. W 2012 roku uzyskano przeciętne plony nasion, około 5 dt wyższe niż 2011 roku i około 6 dt wyższe niż 2010 roku. W analizowanym roku najlepiej plonowały odmiany: Arthoga F 1, Extend F 1, NK Technic F 1. Ta ostatnia nieco słabiej plonowała w Przeclawiu. Dobrze oceniano również plonowanie
odmian: NK Prtrol F 1, NK Diamond i SY Kolumb F 1. Odmina NK Diamond słabsze oceny plonowania uzyskała na glebach słabych w Nowym Lublińcu. Z odmian badanych po raz pierwszy na bardzo dobrym poziomie plonowała odmiana DK Exquisite F 1. Korzystne wyniki plonowania uzyskały również odmiany Rumba F 1 i Pamela. Wyraźnie niższe plony na tle wzorca uzyskały: Adriana, ES Mercury F 1 i Poznaniak F 1, z odmian nowych: Starter, Tactic i ES Beata. Przy średniej wysokości 146 cm w analizowanym roku do najniższych odmian zaliczyć można: Casaor, Alegria i Starter, a do najwyższych: NK Petrol F 1, NK Technic F 1, SY Kolumb F 1 i DK Exquisite F 1. Porażenie przez choroby w całym okresie wegetacji wystąpiło w niewielkim nasileniu. Różnice na poszczególnych odmianach określona jako mało istotne, nie mające wpływu na poziom plonowania.
Tabela 1.Rzepak ozimy. Odmiany badane. Rok zbioru 2012 Lp. Odmiana Rok wpisania do Krajowego Rejestru Odmian w Polsce Rok włączenia do LZO Liczba lat na LZO Kod kraju pochode nia Adres jednostki zachowującej odmianę, a w przypadku odmiany zagranicznej pełnomocnika w Polsce. 1 Extend F 1 2006 2009 5 US Monsanto Polska sp.z.o.o., Trinity Park III, ul. Domaniewska 49, 02-672 Warszawa 2 Cadeli 2007 2010 4 US Monsanto Polska sp.z.o.o., TrinityPark III, ul. Domaniewska 49, 02-672 Warszawa 3 Casoar 2007 US Monsanto Polska sp.z.o.o., Trnity Park III, ul. Domaniewska 49, 02-672 Warszawa 4 Adriana F 1 2008 3 FR Limagrain Central Europe Societe Europeene Sp. Europejska Oddział w Polsce, 62-052 Komorniki, ul. Ks. Piotra Wawrzyniaka 2 5 NK Petrol F 1 2008 2011 3 CH Syngenta Seeds sp. z o.o., ul. Powązkowska 44 c, 01-797 Warszawa 6 Visby F 1 2008 DE Saaten Union Polska sp.z.o.o., ul Straszewska 70, 62-100 Wągrowiec 7 Adam F 1 2009 FR DSV Polska sp.z.o. ul. Straszewska 70, 62-100 Wągrowiec 8 Chagall 2009 2011 3 DE Lantmännen SW Seed sp. z o.o., 52-231 Wrocław, ul. Terenowa 6G 9 ES Mercure F 1 2009 Euralis Saaten sp. z o.o. Oddzial w Polsce, ul. Wiece 12, 60-638 Poznań 10 NK Technik F 1 2009 2012 1 CH Syngenta Seeds sp. z o.o., 01-797 Warszawa, ul. Powązkowska 44 C 11 Poznaniak F 1 2009 Hodowla Roślin Strzelce sp.z.o.o., Grupa IHAR, ul Główna 20, 99-307 Strzelce 12 Arot 2010 DE Saaten Union Polska sp.z.o.o., ul Straszewska 70, 62-100 Wągrowiec 13 Artoga F 1 2010 FR Limagrain Central Europe Societe Europeene Sp. Europejska Oddział w Polsce, 62-052 Komorniki, ul. Ks. Piotra Wawrzyniaka 2 14 ES Alergia 2010 FR Syngenta Seeds sp. z o.o., 01-797 Warszawa, ul. Powązkowska 44 C 15 NK Diamond 2010 FR Syngenta Seeds sp. z o.o., ul. Powązkowska 44 c, 01-797 Warszawa 16 Primus F 1 2010 DE DSV Polska sp.z.o. ul. Straszewska 70, 62-100 Wągrowiec 17 SY Kolumb F 1 2010 CH Syngenta Seeds sp. z o.o., ul. Powązkowska 44 c, 01-797 Warszawa 18 Andie 2011 DE Dieckmann Seeds Polska sp.z o.o., 86-100 Świecie, ul. Mikołaja Reja 4 19 DK Exquisite F 1 2011 DE DSV Polska sp.z.o. ul. Straszewska 70, 62-100 Wągrowiec 20 ES Beata 2011 FR Euralis Saaten sp. z o.o. Oddzial w Polsce, ul. Wiece 12, 60-638 Poznań 21 Pamela 2011 FR Limagrain Central Europe Societe Europeene Sp. Europejska Oddział w Polsce, 62-052 Komorniki, ul. Ks. Piotra Wawrzyniaka 2 22 Rumba F 1 2011 DE DSV Polska sp. z o.o.ul. Straszewska 70, 62-100 Wagrowiec 23 Starter 2011 Hodowla Roślin Strzelce sp. z o.o.., Grupa IHAR, ul Główna 20, 99-307 Strzelce 24 Tactic 2011 CH Syngenta Seeds sp. z o.o., 01-797 Warszawa, ul. Powązkowska 44 C
Tabela 2 Rzepak ozimy. Warunki polowe doświadczeń. Rok zbioru 2012 Miejscowość ZDOO Skołoszów ZDOO Nowy Lubliniec SDOO Przecław Powiat Jarosław Lubaczów Mielec Kompleks rolniczej przydatności gleby pszenny bardzo dobry żytni dobry Pszenny dobry Klasa bonitacyjna gleby II IV III a ph gleby w KCl 5,8 5,8 5,8 Przedplon Pszenica jara Jęczmień jary Pszenica ozima Data siewu (dzień, miesiąc, rok) 30 VIII 2011 25 VIII 2011 24 VIII 2011 Obsada nasion (szt/m 2 ) 50, 60 50, 60 80 Data zbioru (dzień, miesiąc, rok) 17 VII 2012 16 VII 2012 09 VII 2012 Nawożenie mineralne N (kg/ha) 203 180 154 P 2 O 5 (kg/ha) 62 50 150 K 2 O (kg/ha) 90 75 150 S (kg/ha) 75 52 35 Środki ochrony roślin Zaprawa nasienna (nazwa) Cruiser OSR 322 FS Herbicyd Insektycyd (nazwa, dawka/ha) (nazwa, dawka/ha) F 1 odmiana mieszańcowa. - odmiana rekomendowana wstępnie Command 480 EC 0,2 l + Rapsan 500 SC - 1,5 l Proteus 110 OD 0,5 l Patriot 100 EC 0,075 l Proteus 110 OD 0,6 l Decis Mega 50 EW 0,1 l Mospilan 20 SP 0,12 kg Butisan Star 416 SC 3,0 l Patriot 100 EC - 0,08 l Proteus 110 OD - 0,6 l Decis Mega 50 EW - 0,15 l Mospilan 20 S - 0,12 kg Command 480 EC 0,2 l + Raspan 500 SC - 1,5 l 2 x Patriot 100 EC - 0,1 l Proteus 110 OD 0,6 l Horizon 250 EW - 1,0 l Karate Zeon 050 SC - 0,12 l Fungicyd - I zabieg (nazwa, dawka/ha) nie stosowano Horizon 250 EW - 0,75 l nie stosowano Fungicyd - II zabieg (nazwa, dawka/ha) nie stosowano Traper 250 EC - 0,5 l nie stosowano Regulator wzrostu (nazwa, dawka/ha) nie stosowano nie stosowano nie stosowano Desykacja (nazwa, dawka/ha) nie stosowano Reglone 200 SL - 3,0 l Rofosat 360 SL - 2,0 l
Tabela 3 Rzepak ozimy. Warunki ogólne doświadczeń. Rok zbioru 2012 Lp Cecha Skołoszów Nowy Lubliniec Przecław 1 Stan roślin przed zimą (skala 9 0 ) 8,0 8,0 7,5 2 Obsada roślin po zimie (szt./m 2 ) 53 55 29 3 Wysokość łanu liści przed zimą (cm) 26 21 7 4 Ocena stopnia uszkodzenia rozet (skala 9 0 ) 0 0,1 0 5 Przezimowanie (% żywych roślin) 80 100 99 6 Termin kwitnienia początek (dzień, m-c) 27 IV 2012 01 V 2012 28 IV 2012 7 Wysokość roślin (cm) 151 136 152 8 Wysokość łanu przed zbiorem (cm) 131 124 146 9 Ugięcie łanu (%) 13 9 4 10 Termin dojrzałości technicznej (liczba dni) 180 186 180 11 Porażenie przez choroby: czernią krzyżowych (skala 9 0 ) 7,3 7,2 9,0 12 - zgnilizną twardzikową (%) 3,8 3,2 0,0 13 - suchą zgnilizną zapustnych (%) 0,0 0,0 0,0 14 - jasną plamistością (skala 9 0 ) 9,0 9,0 9,0 15 Plon ziarna (dt z ha) 54,0 37,5 37,2 Wyniki średnie wszystkich badanych odmian Skala 9º ; 9 oznacza stan najkorzystniejszy, 1 oznacza stan najmniej korzystny - nie określano z powodu zniszczenia doświadczenia przez grad.
Tabela 4 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian w miejscowościach (% wzorca). Rok zbioru 2012 Lp Odmiana Skołoszów Nowy Lubliniec Przecław Wzorzec, dt z ha 54,0 37,5 37,2 1 Extend F 1 103 112 118 2 Cadeli 93 88 115 3 Casoar 100 103 93 4 Adriana 98 85 96 5 NK Petrol F 1 103 102 105 6 Visby F 1 98 101 93 7 Adam F 1 97 113 91 8 Chagall 97 91 103 9 ES Mercure F 1 95 92 99 10 NK Technik F 1 103 117 97 11 Poznaniak F 1 98 89 68 12 Arot 102 104 96 13 Artoga F 1 105 109 124 14 ES Alegria 99 91 96 15 NK Diamond 108 94 108 16 Primus F 1 100 99 91 17 SY Kolumb F 1 101 105 103 18 Andie 101 100 102 19 DK Exquisite F 1 106 108 120 20 ES Beata 97 97 86 21 Pamela 101 109 105 22 Rumba F 1 105 113 101 23 Starter 101 82 97 24 Tactic 93 95 93 Wzorzec średnia plonowania wszystkich badanych odmia F 1 odmiany mieszańcowe
Tabela 5 Rzepak ozimy. Plon nasion odmian (procent wzorca). Lata zbioru: 2012, 2011, 2010 L p Odmiana Ocena rozet po zimie 2012 2011 2010 2010-2011 2010-2012 Wzorzec dt z ha 8,3 42,9 37,7 36,7 40,3 39,1 1 Extend F 1 8,6 110 101 100 105 104 2 Cadeli 8,4 98 93 96 96 96 3 Casoar 8,4 99 104 95 102 99 4 Adriana 8,5 94 92 95 93 94 5 NK Petrol F 1 8,5 103 97 111 100 103 6 Visby F 1 8,2 98 102 94 99 97 7 Adam F 1 8,3 100 88 113 95 100 8 Chagall 8,4 97 94 106 96 99 9 ES Mercure F 1 8,2 95 101 105 98 100 10 NKTechnik F 1 8,2 105 106 114 106 109 11 Poznaniak F 1 8,0 87 103 93 96 95 12 Arot 8,2 101 93 98 13 Artoga F 1 8,5 112 106 110 14 ES Alegria 8,3 96 93 95 15 NK Diamond 7,9 103 104 103 16 Primus F 1 8,4 97 105 102 17 SY Kolumb F 1 8,6 103 102 102 18 Andie 8,3 101 19 DKExquisite F 1 8,5 111 20 ES Beata 8,2 94 21 Pamela 8,4 105 22 Rumba F 1 8,3 106 23 Starter 8,8 94 24 Tactic 8,3 94 L-ba doświadczeń 3 3 2 2 5 7 Wzorzec średnia plonowania wszystkich badanych odmian. Zimotrwałość wg LOO 2012 COBORU (% wzorca). F 1 odmiana mieszancowa
Tabela 6 Rzepak ozimy. Porażenie odmian przez ważniejsze choroby (odchylenia od wzorca). Lata zbioru: 2012, 2010-2012 Lp. Odmiana Zgnilizna twardzikowa Liczba lat Czerń krzyżowych (skala 9 o ) (%) badań 2012 2010-2012 2012 2010-2012 Wzorzec 3,5 6,4 7,2 6,9 1 Extend F 1 3-1,5 1,5 0,5 0,2 2 Cadeli 3 0,7-1,1 0,5 0,6 3 Casoar 3 0,5-0,6 0,0 0,3 4 Adriana 3 0,0-2,8 0,0-0,1 5 NK Petrol F 1 3 0,5 0,5-0,2-0,2 6 Visby F 1 3 1,5 0,2 0,0-0,2 7 Adam F 1 3-1,0 2,5-0,5-0,1 8 Chagall 3-1,3-2,1 0,3-0,1 9 ES Mercure F 1 3-0,3-0,9-0,5-0,1 10 NKTechnik F 1 3-1,0-0,7 0,0 0,0 11 Poznaniak F 1 3 1,5 2,9-0,5 0.0 12 Arot 2 0,0-1,7-0,2-0,3 13 Artoga F 1 2 0,2-0,8 0,3 0,0 14 ES Alegria 2-1,0 3,5-0,2-0,1 15 NK Diamond 2-1,0-2,7 0,0-0,3 16 Primus F 1 2-0,3-1,1-0,2-0,4 17 SY Kolumb F 1 2 0,0 1,0-0,2-0,3 18 Andie 1 3,0 0,3 19 DKExquisite F 1 1-0,5 0,8 20 ES Beata 1 0,7 0,0 21 Pamela 1-1,0 0,3 22 Rumba F 1 1 0,7 0,5 23 Starter 1 0,7 0,0 24 Tactic 1-1,3-0,5 Liczba doświadczeń 2 5 2 6 Wyniki pochodzą tylko z tych doświadczeń, w których dana choroba wystąpiła. Wzorzec wszystkie badane odmiany. Liczba doświadczeń dla okresu 2010-2012 odnosi się do odmian badanych trzy lata, dla badanych dwa lata jest odpowiednio mniejsza
Liczba lat badań Tabela 7 Rzepak ozimy. Ważniejsze właściwości rolniczo-użytkowe odmian (odchylenia od wzorca). Lata zbioru: 2012, 2010-2012 Wysokość (cm) Dojrzałość techniczna Ugięcie łanu (%) (liczba dni od początku Lp. Odmiana roślin łanu roku) Zawartość w nasionach * tłuszczu % s.m. glukozynolanów μm/g 2012 2010-2012 2012 2010-2012 2012 2010-2012 2012 2010-2012 Wzorzec 146 149 134 131 9 36 182 184 46,2 10,2 1 Extend F 1 3 3 6 5 3-3 0-1 0 45,7 11,6 2 Cadeli 3-2 -1-7 -1 3 0 1 1 47,2 9,4 3 Casoar 3-7 -7-4 -4-1 2 0 0 45,5 13,0 4 Adriana 3 1-3 -1 1 2 2 2 1 47,4 9,0 5 NK Petrol F 1 3 8 8 6 7 2 1-1 0 45,4 8,7 6 Visby F 1 3 3 1 6 5-3 -1-1 -1 45,8 8,3 7 Adam F 1 3 6 3 4 6 2 0 1 1 46,9 8,7 8 Chagall 3 4 1-1 2-3 -1-1 -1 46,7 10,3 9 ES Mercure F 1 3 5 4 5 7-1 -2 3 2 44,7 11,4 10 NKTechnik F 1 3 14 7 7 6 4 0-1 0 45,7 10,3 11 Poznaniak F 1 3 0 0-1 0 2 2-1 -1 45.6 8,5 12 Arot 2-1 -1-4 -1 3 0 3 2 47,6 11,5 13 Artoga F 1 2 4 2 3 2 2 1-1 0 46.5 10,1 14 ES Alegria 2-7 -7-1 -1-5 -4-3 -2 47,6 7,5 15 NK Diamond 2-8 -6-3 -2-4 -3 0 0 47,1 9,7 15 16 Primus F 1 2-3 -5-2 -1-1 -2 1 1 47,1 9,8 17 SY Kolumb F 1 2 12 8 5 1 5 0 0 0 46,3 8,5 18 Andie 1 2 2-1 -1 46,5 11,0 19 DKExquisite F 1 1 10 9-1 1 20 ES Beata 1-5 -7 3 0 45,9 21 Pamela 1-4 -1-2 2 46,7 10,6 22 Rumba F 1 1 0-1 2 0 46,2 9,9 23 Starter 1-9 -10 3-1 24 Tactic 1-5 -10 5 1 47,8 12,1 Liczba doświadczeń 3 8 3 8 3 8 3 8 Zawartość tłuszczu i glukozynolanów wg LOO COBORU 2012