STRUKTURY RYNKU I ICH REGULACJE Wykład 1 i 2: Rynek i struktury rynku. Konkurencja doskonała i konkurencja monopolistyczna Prowadzący zajęcia: dr inŝ. Edyta Ropuszyńska Surma Politechnika Wrocławska Wydział Informatyki i Zarządzania Instytut Organizacji i Zarządzania E-mail: edyta.ropuszynska-surma@pwr.wroc.pl Wrocław
Plan wykładu 1. Miejsce rynku w procesie gospodarowania 2. Rynek 3. Struktury rynku (w ujęciu przedmiotowym i podmiotowym) 4. Fazy rozwojowe rynku 5. Wskaźniki koncentracji 6. Konkurencja doskonała 7. Konkurencja monopolistyczna
Składniki procesów gospodarowania Działalność gospodarcza Stosunki ekonomiczne Strefa realna Procesy materialnorzeczowe Sfera regulacyjna Procesy informacyjno - decyzyjne Źródło: Wrzosek, 1997, s. 17
Miejsce rynku w procesach gospodarowania P r o c es y g o s p o d a r o w a n ia P o z a r y n k o w a s fer a r eg u la c ji R y n ek R ea ln a s fer a g o s p o d a r o w a n ia Źródło: Wrzosek, 1997, s. 18
Definicje rynku według wyróŝnionych nurtów w ekonomii NURTY EKONOMII KRYTERIA Ekonomia ortodoksyjna Ekonomia neoinstytucjonalna Szkoła austriacka Kluczowe pojęcia uŝyte do zdefiniowania rynku relacje, podmioty rynku, maksymalizacja zysku, model człowieka homo oeconomicus transakcje instytucje spontaniczny porządek (ład), przedsiębiorczość, strumień wiedzy, konkurencja Definicja rynku Zbiór relacji zachodzących między podmiotami, które dąŝą do zawarcia pomyślnej (tj. maksymalizującej własną funkcję uŝyteczności) transakcji kupna sprzedaŝy Zbiór instytucji, których działalność oparta jest na przedsiębiorczości i promuje przedsiębiorczość, oraz transakcje zachodzące między tymi instytucjami. Proces twórczy, jest spontanicznie samoorganizującym się systemem, w wyniku nierównowagi występującej na rynku. Siłami sprawczymi procesu rynkowego są wiedza oraz konkurencja. Przedstawiciele D. Begg, R. Dornbusch, V. J. Vanberg, O. E. Williamson L. von Mises, F. Hayek, D. R. Kamerschen, M. Rothbart, R. B. Mc Kenzie, C. Nardinelli. I. Kirzner, L. Lachman Źródło: Opracowanie własne, Rozprawa doktorska Ekonomiczno-organizacyjne uwarunkowania procesu transformacji rynku energii elektrycznej, 2002.
Struktura podmiotowa podmioty rynku Gospodarstwa domowe (konsumenci), Przedsiębiorstwa produkcyjne (przemysłowe przedsiębiorstwa produkcyjne, gospodarstwa rolne), Przedsiębiorstwa usługowe (handlowe, transportowe, ubezpieczeniowe itd.), Banki i inni pośrednicy finansowi państwo
Struktura przedmiotowa To zbiór relacji między podmiotami rynku (podaŝą i popytem przy danych cenach)
Struktury rynku postępowanie podmiotów na rynku efekty działania na rynku Struktury rynku postępowanie podmiotów rynku efekty działania na rynku Struktura podmiotowa Struktura przedmiotowa Strategie i działania podejmowane przez podmioty rynku z uwzględnieniem konkurentów lub bez uwzględniania postępowań konkurentów Zmiany adaptacyjne (oddziaływanie i reagowanie) Zmiany innowacyjne Wielkość sprzedaŝy Przychody Zyski RozbieŜności między efektami (planowanymi i osiąganymi
Nabywcy Sprzedawcy Wielu małych Kilku średnich Jeden duŝy POLIPOL OLIGOPSON MONOPSON Wielu małych Kilku średnich OLIGOPOL OLIGOPOL BILATERALNY MONOPSON OGRANICZONY Jeden duŝy MONOPOL MONOPOL OGRANICZONY MONOPOL BILATERALNY
Wskaźniki koncentracji na rynku Wskaźnik koncentracji (CR): trzech firm o największym udziale w rynku (CR 3 ), Wskaźnik koncentracji czterech firm o największym udziale w rynku (CR 4 ), Wskaźnik Herfindahla Hirschmana (HHI) Ekwiwalentna liczba firm Indeks Lernera (IL) Forma rynku Polipol Szeroki oligopol Wąski Oligopol Współczynnik koncentracji Wk<40% 40%<Wk<60% Wk>60%
Współczynnik koncentracji (CR) Przedstawia odsetek sprzedaŝy kilku największych przedsiębiorstw działających na rynku CR(N). CR(N) moŝna przedstawić jako: CR( N ) = N x i i= 1 gdzie x oznacza procentowy udział przedsiębiorstwa w produkcji lub sprzedaŝy na rynku, a N to liczba przedsiębiorstw.
Współczynnik koncentracji (CR) Współczynnik koncentracji CR: CR(1) > 90 efektywny monopol koncentracja produkcji jednej firmy ponad 90%, CR(4) > 60 ścisły oligopol, 40 CR(4) 60 luźny oligopol, CR(4) < 40 rynek konkurencyjny.
Indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI) Jest sumą kwadratów procentowych udziałów w rynku wszystkich N firm: HHI = N i= 1 2 x i gdzie x oznacza procentowy udział przedsiębiorstwa HHI przyjmuje wartości z przedziału od 10000 dla czystego monopolu (jego udział w rynku wynosi 100%) do 0 dla rynku z nieskończenie wieloma bardzo małymi przedsiębiorstwami (ich udziały w rynku dąŝą do zera). MoŜliwe wartości z przedziału <0,1>
Indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI) Wskaźnik HHI - właściwości: uwzględnia on udziały wszystkich firm w rynku, im bardziej nierównomierny jest podział rynku między poszczególne przedsiębiorstwa, tym większa jest wartość wskaźnika, im więcej podmiotów działa na rynku, tym mniejsza jest wartość wskaźnika.
Indeks Herfindahla-Hirschmana (HHI) Nie ma zgody co do wielkości granicznej tego wskaźnika. MoŜna podać róŝne przykłady granicznych wielkości: poziom 1000 zalecany przez Departament Sprawiedliwości (DOJ), poziom 1800 rekomendowany przez Federalną Komisje Regulacji Energii (FERC), poziom 2000 zalecany przez Australijski Komitet Konkurencji i Konsumenta (ACCC).
Ekwiwalentna liczba firm 1 n HHI = HHI Im jest on większy tym więcej przedsiębiorstw o zbliŝonej wielkości dostarcza produkty, tym samym struktura rynku jest zbliŝona do konkurencji doskonałej. W przypadku, gdy wskaźnik zbliŝa się do dwójki na rynku występuje duopol, gdy zaś osiąga wartość bliską 1 moŝna przypuszczać, Ŝe na rynku występuje monopol
Indeks Lernera (IL) Wzór do wyznaczenia tego indeksu ma postać: IL = P( q) MC( q) P( q) = 1 ε Zawiera się w przedziale (0, 1) Rynku doskonale konkurencyjnego IL = 0 ( P(q) MC(q)=0, gdyŝ P=C(q)) Monopol - indeks IL jest bliski jedności.
Przykładowe wskaźniki liberalizacji sektora
Cechy faz rozwojowych rynku Wyszczególnienie Faza I Faza II Faza III Faza IV Liczba sprzedawców mała/monopol szybko rosnąca wolno rosnąca duŝa/malejąca Wielkość sprzedaŝy mała Rosnąca progresywnie Rosnąca degresywnie Malejąca Zdolności wytwórcze małe Rosnące Modernizowane DuŜe/nadmierne Główny instrument konkurencji produkt Produkt Usprawnienie produktu/cena Cena/promocja Poziom kosztów wysoki Malejący progresywnie (efekty skali) Malejący degresywnie wysoki Poziom zysku Niski/strata Rosnący progresywnie Malejący przyrost/spadek Niski/strata
Konkurencja doskonała
Konkurencja doskonała Konkurencja doskonała (in. konkurencja wolna) jest to model teoretyczny opisujący jedną z form konkurencji na rynku. To taki rynek, na którym sprzedający i kupujący wiedzą, Ŝe ich działania nie wpływają wysokość ceny rynkowej. Rynek, na którym panuje konkurencja doskonała zapewnia optymalną alokację zasobów w sensie Pareta. KaŜdy ze sprzedawców prowadzący działalność na rynku tego rodzaju, wie Ŝe jest nieistotną cząstką całego rynku.
Konkurencja doskonała CECHY CHARAKTERYSTYCZNE DuŜa ilość przedsiębiorców działających na rynku (powyŝej 20). Brak barier wejścia i wyjścia z rynku. Występowanie produktów homogenicznych (doskonałych substytutów). Zarówno kupujący jak i sprzedający są biorcami ceny; cena ustalana na rynku. Nabywcy mają pełna informacje na temat produktów. Brak interwencji państwa wyłącznie mechanizm rynkowy ma wpływ na relacje między kupującymi, a sprzedającymi. Zerowe koszty transakcji (MR=P) podmioty nie ponoszą dodatkowych kosztów związanych z zawarciem umowy kupna sprzedaŝy. Podmioty rynkowe postępują zawsze racjonalnie Konsumenci maksymalizują uŝyteczność całkowitą. Producenci maksymalizują wynik finansowy.
Targowisko. Konkurencja doskonała PRZYKŁADY Rynki płodów rolnych. Giełda papierów wartościowych.
Konkurencja doskonała KRÓTKI OKRES Przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której cena zrównuje się z kosztem krańcowym (pod warunkiem Ŝe jest to bardziej opłacalne niŝ zamknięcie firmy). Opłaca się produkować powyŝej punktu A (przedsiębiorstwo zostanie zamknięte tylko kiedy cena P4 nie pokrywa nawet krótkookresowych kosztów zmiennych). Firma kontynuuje produkcje w kaŝdym przypadku powyŝej ceny P1 (czyli ceny zamknięcia). Między punktami A i C przedsiębiorstwo będzie ponosić straty.
Konkurencja doskonała DŁUGI OKRES K cp K c A K c B p x y'' Punkty równowagi K zp K cpa K c K zpa nowy p 2 stary y' p 3 p 1 K cpb K zpb y A1 y B1 y B2 y A, y B 100y B1 100y B2 x,y 10y A 1 + 100y B1 Rys. 1.
Konkurencja doskonała DŁUGI OKRES K cp K zp K c K cb p x y'' y' y''' p 3 p 5 y'''' p 6 p 4 K zpb K cpb y B4 y B5 y 120y B4 100y B3 120y B5 120y B3 X,Y y B6 y B3 ny B6 Rys. 2.
Konkurencja doskonała DŁUGI OKRES JeŜeli cena średnia przy optymalnym poziomie produkcji jest większa od kosztu przeciętnego pojawia się zysk ekonomiczny. Typowe przedsiębiorstwo wytwarza taką wielkość produkcji, przy której długookresowy koszt przeciętny jest najniŝszy( przedsiębiorstwo osiąga tylko zysk normalny). Konkurencja między podmiotami gospodarczymi będzie prowadziła do tego, Ŝe z rynku będą stopniowo wypierane te podmioty, które gospodarując mają wyŝsze przeciętne koszty całkowite od innych. Optymalna wielkość przedsiębiorstwa to jest taka, przy której dany produkt moŝna wytworzyć najtaniej, czyli o najmniejszych przeciętnych kosztach całkowitych. Na rynku w dłuŝszym okresie czasu ukształtuje się taka cena równowagi rynkowej, która będzie równa minimum przeciętnych kosztów całkowitych w przedsiębiorstwach o optymalnej wielkości. W dłuŝszym okresie czasu ilość przedsiębiorstw, które mogą się utrzymać na danym rynku zaleŝy od wielkości popytu przy długookresowej cenie równowagi oraz od optymalnej wielkości produkcji pojedynczego oferenta przy tej cenie. Im łączny popyt jest większy a indywidualna podaŝ jest mniejsza, tym więcej przedsiębiorstw powinno funkcjonować na tym rynku.
Konkurencja monopolistyczna model duŝej grupy (large group model). Twórcą pracy o teorii konkurencji monopolistycznej jest E. H. Chamberlin (1899-1967). W swojej pracy na ten temat, próbuje zrekonstruować teorię wartości. Pisze: Konkurencja monopolistyczna (...) stanowi wyzwanie dla tradycyjnego punktu widzenia ekonomii, w której konurencja i monopol są alternatywami, a poszczególne ceny sa do wyjaśnienia w kategoriach jednej albo drugiej z nich.
Konkurencja monopolistyczna ZauwaŜył, Ŝe przez długi czas teoria ekonomiczna utoŝsamiała w sposób luźny wolne przedsiębiorstwo z konkurencją, ale gdy zbadał faktyczny wynik typowy dla systemu wolnego przedsiębiorstwa, to znalazł w nim nie czystą konkurencję, lecz konkurencję monopolistyczną. Utrzymywał, Ŝe w wielu przypadkach byłoby niemoŝliwe ustanowienie rynków doskonałej konkurencji, i nawet kwestionował przydatność takich rynków. Na przykład, nadmierna standaryzacja produktów, która moŝe być ich wynikiem, niekoniecznie jest poŝądana. RóŜnice smaku, pragnień, dochodów i lokalizacji nabywców, jak teŝ uŝytku, jaki nabywcy chcieliby zrobić z towarów, wszystko to wskazuje na potrzebę róŝnorodności. Takie problemy, w jego odczuciu, dyktują zastąpienie koncepcji konkurencyjnego ideału ideałem zawierającym zarówno monopol, jak i konkurencję.
duŝa liczba uczestników rynku liczba producentów na rynku jest na tyle duŝa, Ŝe nie odczuwają oni związków pomiędzy podejmowanymi przez siebie decyzjami ilościowo-cenowymi. ZróŜnicowanie produktu producenci wytwarzają dobra, które mają tyle cech wspólnych, Ŝe moŝna je uznać za bliskie substytuty. JednakŜe kaŝdy z producentów nadaje swojemu produktowi cechy odróŝniające go od wyrobów innych producentów. Elementami wyróŝniającymi mogą być przykładowo: opakowanie, forma promocji rynkowej, zakres usług związanych ze sprzedaŝą, lokalizacja, godziny otwarcia. Zatem zróŝnicowanie produktu stanowi bodziec do podejmowania działań promocyjnych i marketingowych, co się wiąŝe z dodatkowymi kosztami. MoŜliwość kształtowania ceny przez producenta konkurent monopolistyczny jest cenotwórcą. Poprzez nadanie swojemu produktowi cech odróŝniających go od innych produktów oferowanych na rynku producent uzyskuje określona siłę monopolową wyraŝającą się moŝliwością kształtowania ceny.
Ceny czynników i technika produkcji są dane Wejście do grupy i wyjście z niej jest wolne Bariery wejścia na rynek i wyjścia z rynku do pokonania w długim okresie W długim okresie nie ma przeszkód dla producentów zewnętrznych w wejściu na rynek. W konsekwencji w punkcie równowagi długookresowej konkurenci monopolistyczni uzyskują zerowy poziom zysku ekonomicznego, tzw. Zysk normalny (podobnie jak producenci działający w konkurencji doskonałej). DuŜe wydatki na reklamę Aby nie zejść do roli cenobiorców, konkurenci monopolistyczni muszą róŝnicować swoje produkty. Promocja własnej marki w warunkach silnej konkurencji ze strony innych producentów oferujących zbliŝony produkt wymaga wysokich wydatków na reklamę.
Celem firmy jest maksymalizacja zysku zarówno w krótkim, jak i w długim okresie Doskonała informacja o rynku Firma podejmuje decyzje tak, jakby znała krzywą popytu własnego produktu oraz krzywe kosztów Długi okres składa się z wielu identycznych i niezaleŝnych krótkich okresów; wynika z tego, Ŝe maksymalizacja zysku w krótkim okresie prowadzi do maksymalizacji zysku w długim okresie. Krzywe kosztów i popytu są jednakowe dla wszystkich uczestników grupy, a więc preferencje konsumentów są równo rozłoŝone między poszczególne produkty oraz zróŝnicowanie produktu nie prowadzi do róŝnicowania kosztów. ZałoŜenie to zostało przyjęte, aby na jednym rysunku moŝna było pokazać równowagę firmy i całej grupy.
Konkurencja monopolistyczna charakteryzuje się względnie duŝą liczbą producentów wytwarzających produkty tego samego typu, ale posiadające swoiste, indywidualne cechy, co pozwala producentom odrębnie ustalić ceny swych wyrobów. Zakłada ona, nie tylko zróŝnicowanie produktów, ale równieŝ ograniczone moŝliwości osiągania korzyści skali.
Firmy konkurują ze sobą takimi instrumentami, jak: jakość opakowanie reklama promocja znak firmowy zmiana wizerunku wyrobu itp.
ZałoŜenia modelu Chamberlina: w danej gałęzi produkcji działa tak duŝo firm, Ŝe kaŝda z nich moŝe uprawiać własną politykę bez obawy przed działaniem odwetowym ze strony pozostałych rywali; produkty tych firm są zróŝnicowane, a nie homogeniczne, nabywcy zaś przejawiają preferencję w stosunku do wyrobów firmowych określonych sprzedawców; dostęp do danej gałęzi produkcji jest swobodny, a nowi producenci są w stanie podjąć produkcję bliskich substytutów istniejących juŝ produktów; krzywe popytu kosztów wszystkich działających w danej gałęzi firm są takie same.
Krzywa popytu ulega przesunięciu wskutek zmian: Cech wyróŝniających produkt; strategii sprzedaŝy produktu realizowanej przez firmę; Cen i cech substytutów wprowadzanych przez konkurentów z grupy; W zakresie usług i strategii sprzedaŝy konkurentów; Gustów i dochodów konsumentów; Cen i strategii sprzedaŝy wprowadzanych przez producentów z innych grup Wskutek zróŝnicowania produktów producent nie jest cenobiorcą i ma pewną siłę rynkową monopolu, ale jednocześnie napotyka silną konkurencję w ramach własnej grupy produktowej. Konsumenci wykazują pewną lojalnośc w stosunku do preferowanej marki, a producenci ponosza koszty działalności reklamowej i promocyjnej.
Konkurencja monopolistyczna funkcja popytu P Krzywa d* przedstawia rzeczywistą sprzedaŝ firmy przy róŝnych poziomach cen przy uwzględnieniu reakcji u konkurentów. Krzywa ta jest nazywana krzywą rzeczywistej sprzedaŝy. ObniŜce ceny wprowadzonej przez daną firmę towarzyszą obniŝki wprowadzone przez pozostałe firmy. Krzywa d* pokazuje skutki zmian ceny konkurentów na wielkość sprzedaŝy danej firmy oraz udział danej firmy w rynku i dlatego teŝ jest nazywana krzywą udziału w rynku. Ma ona tę samą elastyczność cenową, co rynkowa krzywa popytu przy kaŝdym poziomie ceny. d* d Krzywa d* ma większe nachylenie niŝ niŝ krzywa d, poniewaŝ sprzedaŝ rzeczywista po obniŝce ceny P jest mniejsza od oczekiwanej, co jest spowodowane obniŝkami wprowadzonmi przez pozostałe firmy. 0 q Ruch wzdłuŝ krzywej d* pokazuje zmiany w rzeczywistej sprzedaŝy firm wskutek wprowadzanych przez nie jednoczesnych i niekoniecznie identycznych zmian ceny, przy nie zmienionych udziałach w rynku. Przesunięcie krzywej d* jest wynikiem wejścia nowych firm na rynek lub wyjściem z rynku firm dotychczas funkcjonujących i pokazuje zmiany udziału firmy w zaspokajaniu popytu rynkowego
P MR MC MC P* d d* MR 0 q* q
BIBLIOGRAFIA Begg D., Fisher S; Dornbusch R.; Mikroekonomia; Wydawnictow Ekonomiczna, Warszawa 2007 Smuelson, William F. Ekonomia menadŝerska
Dziękuję za uwagę