Rzepa Probl Hig T i wsp. Epidemiol Wstydliwa 0, choroba 9(): 9- a orientacja seksualna badania wstępne 9 Wstydliwa choroba a orientacja seksualna badania wstępne Shameful disease and sexual orientation preliminary study Teresa Rzepa /, Oliwia Jakubowicz /, Sylwia Skopińska /, Ryszard Żaba / / Szkoła Wyższa Psychologii Społecznej, Wydział Zamiejscowy w Poznaniu / Katedra i Klinika Dermatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu / Wydział Humanistyczny, Uniwersytet Szczeciński w Szczecinie Cel pracy. Zbadanie wybranych aspektów postawy chorych na kiłę wobec tak wysoko z uwagi na poziom wstydliwości ocenianej choroby. Materiał i metoda. Badania przeprowadzono metodą wywiadu medycznego, rozszerzonego o listę pytań dotyczących kwestii psychospołecznych, m.in. obaw i emocji doznawanych w związku z zachorowaniem na kiłę oraz reakcji osób z najbliższego otoczenia na wiadomość o chorobie. Badaniami objęto osoby, w tym mężczyzn i kobiety, hospitalizowanych w Klinice Dermatologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w okresie od września 0 do połowy maja 0 roku. Wyniki. Średnia wieku kobiet to lat, mężczyzn. Wśród kobiet nie odnotowano osób o orientacji homoseksualnej. Dwie z nich były w ciąży ( i tydzień w dniu badania). Natomiast wśród mężczyzn było 0 homoseksualistów i biseksualistów, a 9 wskazało na orientację heteroseksualną. Z uwagi na fakt, iż zbadana grupa nie jest liczna, poniższa prezentacja ma charakter opisowy, sygnalizujący samo zjawisko, bez generalizowania i wyciągania szczegółowych wniosków. Słowa kluczowe: wstyd, wstydliwe choroby, kiła, orientacja seksualna Aim. To investigate selected aspects of attitudes patients with syphilis towards the disease assessed very often as shameful. Material & Method. The study was conducted by medical inquiry method, expanded by the list of questions on psychosocial issues, including concerns and emotions in connection with the incidents of syphilis and the reactions of those closest to the patient towards the disease. The study involved people, including men and women, hospitalized in the Department of Dermatology, Poznan University of Medical Science, between September 0 and mid-may 0. Results. The average female age was years, male. Among women, there were no homosexuals. Two of them were pregnant ( and weeks on the day of study). However, among men there were 0 homosexuals and bisexuals, and 9 indicated a heterosexual orientation. Given the fact that the investigated group was not large, the following presentation is descriptive, indicating the phenomenon, without generalizing and drawing detailed conclusions. Key words: shame, shameful disease, syphilis, sexual orientation Probl Hig Epidemiol 0, 9(): 9- www.phie.pl Nadesłano:.0.0 Zakwalifikowano do druku:.07.0 Adres do korespondencji / Address for correspondence Prof. dr hab. n. med. Ryszard Żaba Katedra i Klinika Dermatologii Uniwersytetu Medycznego im. Karola Marcinkowskiego w Poznaniu, ul. Przybyszewskiego 9, 0- Poznań tel. 8978, fax 897, e-mail: zaba@dermatologia.pl Wprowadzenie i cel pracy Tak w potocznym, jak i w naukowym znaczeniu, wstyd odnosi się do odkrywania siebie poprzez wystawianie na widok publiczny niedostatków lub ułomności fizycznych, czy też szczególnie wrażliwych i podatnych na zranienie aspektów Ja. Wstydu doświadcza się także wówczas, gdy nastąpi ujawnienie intymnych, ukrywanych i z reguły niepochlebnych informacji o sobie czy rodzinie, o wydarzeniach powiązanych z własnymi błędami i porażkami czy ze złym, hańbiącym postępowaniem. W psychologii podkreśla się złożoność emocji wstydu, uruchamiającej zazwyczaj wyrzuty sumienia, a przez to trudno odróżnialnej od poczucia winy i ściśle z nim powiązanej [-]. Długotrwale doświadczane, utrwalone uczucie wstydu towarzyszy każdej formie piętna (stygmatu), bowiem u jego źródeł leżą te same atrybuty, zazwyczaj dotkliwie dyskredytujące daną osobę i dotyczące (m.in.) wyglądu fizycznego, rasy, narodowości, wyznania, cech osobowości, niepełnosprawności, orientacji seksualnej []. Do szczególnie stygmatyzujących, wstydliwych i budzących lęk społeczny dość zgodnie zalicza się niektóre choroby, zwłaszcza powiązane stereotypowo
0 Probl Hig Epidemiol 0, 9(): 9- z negatywnie ocenianą genezą schorzenia, jego umiejscowieniem i objawami oraz możliwością zarażenia innych ludzi. Do tej kategorii zalicza się większość chorób skóry dających szpecące i widoczne objawy oraz choroby zlokalizowane i rozwijające się w miejscach intymnych, zwłaszcza zaś przenoszone drogą płciową. Najczęściej ich geneza wiąże się z brakiem lub niedostatecznym przestrzeganiem zasad higieny, prowadzeniem niezdrowego lub rozpustnego trybu życia czy z podejmowaniem ryzykownych zachowań seksualnych. W większości przypadków, objawy tych chorób są widoczne i przykre dla zmysłów obserwatora, a możliwość zarażenia utrzymuje się na wysokim poziomie []. W celu przekonania się o słuszności powyższych stwierdzeń, w 0 roku przeprowadzono badania, których celem było ustalenie listy najbardziej wstydliwych chorób. Najpierw zwrócono się z prośbą do kilku lekarzy o przygotowanie i zweryfikowanie zestawu takich chorób. Ostateczna lista obejmowała chorób, które zostały ocenione (za pomocą skali od 0 do, tj. od najniższego do najwyższego poziomu wstydliwości) przez osób. Analiza wyników wykazała, że do grupy dziesięciu najbardziej wstydliwych chorób zaliczono te, które przedstawiono na rycinie. Grzybica pochwy/prącia,9 Wszawica łonowa,7 Opryszczka narządów płciowych, Kiła, Alkoholizm, Choroby odbytu, Grzybica paznokci, Choroby skóry twarzy, Rzeżączka, Narkomania,0 0 0,,, Ryc.. Choroby uznawane za najbardziej wstydliwe (źródło: badania własne) Fig.. Diseases regarded as most shameful (source: author s study) Ze względu na bezpośrednią możliwość dotarcia (hospitalizacja) do osób chorych na kiłę, postanowiono skoncentrować się na zbadaniu wybranych aspektów ich postawy wobec tak wysoko z uwagi na poziom wstydliwości ocenianej choroby []. Kiła charakteryzuje się bogatą symptomatologią kliniczną oraz wieloletnim przebiegiem, z przeplatającymi się okresami objawowymi i bezobjawowymi []. Zgodnie z przyjętymi kryteriami klinicznymi oraz immunologicznymi, kiłę dzieli się na wczesną, obejmującą pierwsze dwa lata zakażenia oraz trwającą dłużej i bardzo groźną w skutkach kiłę późną [7]. Bardzo wysoka zapadalność na kiłę (nawet kilkaset przypadków na sto tysięcy osób) była typowa dla okresu po II Wojnie Światowej. Po zastosowaniu peni- cyliny i ostrych reguł postępowania wobec zarażonych pacjentów, zachorowalność na kiłę uległa znacznej redukcji. Niestety, w ostatnich latach na całym świecie odnotowuje się wyraźny wzrost liczby zachorowań na tę chorobę. Prawdopodobnie ma to związek ze zwiększoną migracją ludności oraz zdecydowanie częściej podejmowanymi ryzykownymi zachowaniami seksualnymi [7-9]. Charakter i przewlekły przebieg schorzenia sprawiają, że kiła stanowi poważny problem medyczny oraz psychospołeczny [8,0-]. Z perspektywy psychospołecznej, zagrożenie ze strony kiły polega głównie na tym, że jej objawy są najczęściej niewidoczne i trudno rozpoznawalne przez innych ludzi. Tymczasem chory z reguły wie zarówno o ich występowaniu, jak i o tym, że od niego zależy decyzja o ujawnieniu lub zatajeniu informacji na temat kiły i konieczności jej leczenia [,-7]. Jednakże chory, wychowany w określonych warunkach społeczno-kulturowych, jest świadomy nie tylko możliwości naznaczenia go przez otoczenie (np. rozpustnik, syfilityk ), lecz również odwrócenia się od niego innych ludzi, a nawet wykluczenia go z grupy społecznej lub zawodowej [,-,8-9]. Lęk przed zdemaskowaniem i jego konsekwencjami potęguje się i przeplata ze wstydem [,0], który stanowi dodatkowy czynnik hamujący zarażonego przed udaniem się do lekarza i poinformowaniem najbliższych osób o własnej chorobie. To przemawia na rzecz podjęcia decyzji o zatajeniu prawdy i wyborze stosownej roli [], co poważnie zwiększa niebezpieczeństwo zarażenia innych [-]. Oczywiście, wyjściem z tej pułapki byłaby abstynencja seksualna, aczkolwiek niemal niemożliwa bez kłopotliwych wyjaśnień, zwłaszcza gdy chory na kiłę pozostaje w związku partnerskim. Z kolei poinformowanie osób najbliższych i wybór szczerej roli [] mogą się okazać trafne ze względu na otrzymanie zrozumienia i wsparcia, ale równie dobrze mogą okazać się błędne. Wszak trudna do zaakceptowania informacja o stygmatyzowanej chorobie może się spotkać z negatywną reakcją otoczenia. Poza tym dość szybko chory przestanie sprawować kontrolę nad rozprzestrzenianiem się informacji o kile, gdyż nie jest w stanie przewidzieć kto z kim się spotyka i jakie dane o nim przekazuje. Po jakimś czasie jego otoczenie podzieli się na osoby, które znają prawdę i na prawdy tej pozbawione. W konsekwencji, trudny do rozstrzygnięcia konflikt i związane z nim negatywne stany emocjonalne prowokują chorego albo do ujawniania informacji w oczekiwaniu na zrozumienie ze strony innych, albo do jej zatajania. Pierwszy sposób pozwala radzić sobie ze wstydem i poczuciem winy choćby ze względu na uruchomienie takich mechanizmów obronnych, jak wygadanie się, projekcja i poszukiwanie wsparcia. Natomiast drugi sposób potęguje negatywne emocje
Rzepa T i wsp. Wstydliwa choroba a orientacja seksualna badania wstępne i uruchamia swoistą spiralę wstydu [0, -]. Zależności te przedstawiono na rycinie. Decyzje podejmowane z powodu napiętnowania wstydliwą chorobą Decyzja (każdorazowo ze względu na siebie, na innych i na rodzaj sytuacji, zwłaszcza - intymnych) o pełnieniu stosownej roli tj. osoby bez piętna choroby Nieradzenie sobie ze wstydem Zatajenie informacji Decyzja (każdorazowo ze względu na siebie, na innych i na rodzaj sytuacji, zwłaszcza - intymnych) o pełnieniu szczerej roli tj. osoby napiętnowanej chorobą Radzenie sobie ze wstydem Ujawnienie informacji Ryc.. Schemat wyboru sposobu przekazywania informacji nt. wstydliwej choroby (źródło: opracowanie własne) Fig.. Diagram of modes of relating information about the disease (source: author s study) Ponieważ w odniesieniu do badanej grupy chorych na kiłę istniała możliwość ustalenia (w trakcie wywiadu medycznego) danych nt. ich orientacji seksualnej, więc postanowiono zbadać, czy kryterium orientacji seksualnej różnicuje pacjentów ze względu na obawy i emocje związane z zachorowaniem oraz ze względu na wybór stosownej bądź szczerej roli wobec najbliższego otoczenia, a tym samym na radzenie sobie ze wstydem. Założono, że chorzy na kiłę o orientacji heteroseksualnej będą częściej:. obawiali się ocen i reakcji społecznych;. doznawali wstydu;. podejmowali decyzję o wyborze stosownej roli. Natomiast chorzy na kiłę o orientacji homoseksualnej będą częściej:. obawiali się własnych przykrych przeżyć;. doznawali smutku;. podejmowali decyzję o wyborze szczerej roli. Podstawą tych założeń było przekonanie, iż osoby homoseksualne mają już ukształtowane wzorce zachowania, powiązane z wcześniejszymi decyzjami i strategiami dotyczącymi pokonywania wstydu i ujawniania informacji o własnej orientacji seksualnej [-7]. Zatem w ich przypadku chodzi o powielenie już wypracowanego wzorca zachowań [8-9], podczas gdy u pacjentów heteroseksualnych dopiero o jego kształtowanie na drodze nabywania nowych doświadczeń, wynikających z zachorowania na wstydliwą chorobę. Materiał i metody Badania przeprowadzono metodą wywiadu medycznego, rozszerzonego o listę pytań dotyczących kwestii psychospołecznych, m.in. obaw i emocji doznawanych w związku z zachorowaniem na kiłę oraz reakcji osób z najbliższego otoczenia na wiadomość o chorobie. Odpowiedź na to pytanie pozwalała wnioskować o wyborze przez chorego stosownej (zafałszowanej) bądź szczerej roli. Badaniami objęto wszystkich (tj., w tym mężczyzn i kobiety) pacjentów chorych na kiłę, przyjętych do Kliniki Dermatologii Uniwersytetu Medycznego w Poznaniu, w okresie od września 0 do połowy maja 0 roku. Średnia wieku kobiet to lat, mężczyzn. Wśród kobiet nie odnotowano osób o orientacji homoseksualnej. Dwie z nich były w ciąży ( i tydzień w dniu badania). Natomiast wśród mężczyzn było 0 homoseksualistów i biseksualistów, a 9 wskazało na orientację heteroseksualną. Jak wynika z analizy miejsca zamieszkania (tab. I), większość chorych o orientacji homoseksualnej mieszkała na wsi lub w miasteczku, zaś większość chorych o orientacji heteroseksualnej w dużym lub średnim mieście. Tabela I. Miejsce zamieszkania a orientacja seksualna pacjentów Table I. Place of residence vs. patients sexual orientation Miejsce zamieszkania/orientacja Heteroseksualni Homoseksualni Biseksualni Duże miasto (powyżej 0 tys.) Miasto średniej wielkości (do 0 tys.) 0 Małe miasto (do 0 tys.) Wieś 0 Razem 0 Źródło: badania własne Ze względu na niewielką reprezentację osób o orientacji biseksualnej, postanowiono je pominąć podczas analizy wyników. Skoncentrowano się na danych dotyczących hetero- i homoseksualistów z pełną świadomością, iż zbadana grupa nie jest liczna. Dlatego poniższa prezentacja ma charakter opisowy, sygnalizujący samo zjawisko, bez generalizowania i wyciągania szczegółowych wniosków. Wyniki O koncentracji na własnej chorobie oraz o wiedzy na temat jej negatywnej oceny społecznej świadczy odpowiedź na pytanie o choroby zaliczane do kategorii wstydliwych. Pacjenci o orientacji heteroseksualnej albo wskazali na choroby przenoszone drogą płciową, albo na swą niewiedzę w tym zakresie. Natomiast homoseksualiści wykazali się zróżnicowanymi poglądami (ryc. ). Jeśli chodzi o niepokoje związane z własną chorobą, to większość osób o orientacji heteroseksualnej obawiała się ocen i reakcji ze strony otoczenia społecznego, tj. plotek, bycia ciężarem dla bliskich i kłopotów finansowych z powodu utraty pracy. Natomiast mężczyźni obawiali się głównie samotno-
Probl Hig Epidemiol 0, 9(): 9- widoczne kalectwo choroby przenoszone drogą płciową choroby skóry twarzy choroba alkoholowa nie znam takich chorób 9 7 0 8 0 Ryc.. Wstydliwe choroby a orientacja seksualna Fig.. Shameful diseases vs. sexual orientation ści, cierpienia i bólu emocjonalnego z powodu opuszczenia ich przez osoby bliskie. Pacjenci z obu grup zgłosili też obawy związane z nawrotem choroby oraz z możliwą niedołężnością doznaną z tego powodu. Po pacjentów z obu grup uznało, że nie doświadcza szczególnych obaw w związku z zachorowaniem na kiłę (ryc. ). 0 8 0 8 obawy związane z chorobą (nawrót, niedołężność) obawy związane z reakcjami otoczenia (plotki, kłopoty finansowe, bycie ciężarem) Ryc.. Obawy związane z zachorowaniem na kiłę a orientacja seksualna Fig.. Fears of syphilis infection vs. sexual orientation 9 obawy związane z własnymi przeżyciami (samotność, cierpienie) brak szczególnych obaw Co do uczuć i emocji przeżywanych w związku z chorobą, to większość pacjentów z obu badanych grup wskazała na poczucie winy i wstyd, choć tę opcję wybrało nieco więcej chorych o orientacji heteroseksualnej. Z kolei nieco więcej chorych o orientacji homoseksualnej wskazało na smutek jak na emocję powiązaną z chorobą (ryc. ). Pacjenci z obu grup doznali w większości życzliwych reakcji (współczucia, zrozumienia i wsparcia) ze strony osób najbliższych; z tym, że osoby o orientacji heteroseksualnej przyznały się do wyboru roli stosownej, tj. do zatajania informacji o chorobie. Warto podkreślić, że są to osoby na badanych oraz że nikt spośród homoseksualistów nie wskazał na tę możliwość (ryc. ). 0 smutek poczucie wstyd winy Ryc.. Uczucia przeżywane w związku z chorobą a orientacja seksualna Fig.. Disease-related emotions vs. sexual orientation 7 0 7 współczucie wsparcie trudno nie informuję powiedzieć nikogo Ryc.. Reakcje otoczenia społecznego na wiadomość o kile Fig.. Social reactions towards the news about syphilis Dyskusja i wnioski Warto podkreślić, iż połowa hospitalizowanych z powodu kiły wskazała na orientację bi- lub homoseksualną. Jeśli analizować skład grupy badanych mężczyzn, to we wskazanym okresie hospitalizowano 9 pacjentów heteroseksualnych, 0 homoseksualnych i biseksualnych. Jak się okazuje, takie proporcje wśród chorych na syfilis są typowe niemal na całym świecie. Przykładowo, w USA (w 007 roku) wśród tys. przypadków zachorowania na kiłę odnotowano % homoseksualistów [0], a ich średni udział w tej kategorii chorób za lata 99-00 wyniósł % []. W publikacjach bazujących na danych statystycznych z USA, Peru, Wielkiej Brytanii, Hiszpanii, Irlandii, Szwecji i innych krajów podaje się, że związek zachorowań na syfilis z populacją homoseksualnych mężczyzn wykazuje rosnący trend, mimo że ta choroba jest przez nich spostrzegana jako zarazem rzadka i brudna []. Oblicza się, iż kiła pierwotna i wtórna występuje w tej populacji razy częściej niż wśród mężczyzn heteroseksualnych, a dokładniej: na 00 tys. mężczyzn o orientacji homoseksualnej przypada od 9 do 7 zachorowań na kiłę, podczas gdy w odniesieniu do mężczyzn o orientacji heteroseksualnej są to przypadki [].
Rzepa T i wsp. Wstydliwa choroba a orientacja seksualna badania wstępne Na podstawie skromnych liczebnie badań własnych stwierdzono, że mężczyźni o orientacji homoseksualnej traktują kiłę jako jedną z kilku chorób zaliczanych do kategorii wstydliwych, podczas gdy osoby o orientacji heteroseksualnej niemal jednogłośnie traktują tę chorobę jako najbardziej wstydliwą. Może to świadczyć o ich koncentracji na zachorowaniu jak na poważnym problemie o zasięgu szerszym niż osobisty, m.in. ze względu na uświadamianą możliwość stwarzania zagrożenia dla innych osób oraz dotkliwych konsekwencji społecznych dla siebie. Dlatego też te osoby najbardziej obawiają się reakcji otoczenia społecznego na wiadomość o chorobie oraz o jej nawrocie, przewidując konieczność konfrontacji z plotkami oraz z zarzutami i oskarżeniami ze strony najbliższych. Takie myśli i przewidywania wzbudzają silne poczucie winy i wstydu jako najbardziej charakterystycznych emocji w tej grupie pacjentów, którzy borykając się z doświadczanym konfliktem wewnętrznym czasami decydują się nawet na zatajenie informacji o własnej chorobie, co stwarza poważne ryzyko zarażenia [, 8, -, 7, ]. Natomiast chorzy na kiłę o orientacji homoseksualnej najbardziej obawiają się osamotnienia i opuszczenia ich przez partnerów oraz nawrotu choroby, kojarzącego się z ponownym wystąpieniem takich samych negatywnych przeżyć. Pacjenci z tej grupy równie często jak osoby heteroseksualne doświadczają poczucia winy i wstydu z powodu zachorowania, lecz nieco częściej doznają smutku. Jednak doświadczanie takich emocji nie wiąże się z decyzją o zatajeniu informacji o chorobie. Najprawdopodobniej dzieje się tak dlatego, że chorzy o orientacji homoseksualnej mają już wypracowany wzór zachowania, polegający na ujawnianiu swej orientacji i pokonywaniu wstydu [ 9], zatem przekazywanie podobnych komunikatów nie stanowi dla nich takiego problemu, jak dla osób o orientacji heteroseksualnej [,,, 9-0]. Na koniec trzeba jednak podkreślić, że niezależnie od orientacji seksualnej, badani chorzy na kiłę spotkali się przeważnie ze wsparciem i współczuciem ze strony osób najbliższych, co dowodzi zrozumienia dla ich trudnej sytuacji i pozytywnie rokuje w odniesieniu do ich stanu psychicznego oraz konfrontacji z poczuciem winy i wstydem. Piśmiennictwo / References. Kurtz E. Wstyd i poczucie winy. Instytut Psychologii Zdrowia i Trzeźwości, Warszawa 988.. Dodziuk A. Wstyd. Instytut Psychologii Zdrowia, Warszawa 999.. Dryden W. Jak pokonać wstyd. JK, Łódź 008.. Goffman E. Piętno. Rozważania o zranionej tożsamości. GWP, Gdańsk 00.. Rzepa T, Żaba R, Jakubowicz O i wsp. Kiła i jej konsekwencje jako zapomniany problem zdrowia publicznego. Polityka Społeczna 0, XXXIX (), : 9-.. Chodynicka B, Serwin BA, Klepacki J. Kiła. [w:] Choroby przenoszone drogą płciową. Mroczkowski TF (red). Czelej, Lublin 00: -. 7. Burgdorf WHC, Plewig G, Wolff HH i wsp. Choroby przenoszone drogą płciową. Kiła. [w:] Braun-Falco Dermatologia. Gliński W (red). Czelej, Lublin 00: 8. 8. Rzepa T, Żaba R. Radzenie sobie ze stresującym piętnem choroby przenoszonej drogą płciową. Post Psychiatr Neurol 009, 8 (): -8. 9. Rzepa T, Żaba R. Wielka piątka a doświadczenie choroby przenoszonej drogą płciową. [w:] Psychologiczne i środowiskowe konteksty zachowań człowieka. Rzepa T (red). Print Group, Szczecin 009: 7-. 0. Rzepa T, Żaba R. Wizerunek siebie a spostrzeganie świata społecznego u chorych na kiłę (doniesienie z badań). [w:] Kultury, subkultury i światy społeczne w badaniach jakościowych. Leoński J, Fiternicka-Gorzko M (red). Volumina Daniel Krzanowski, Szczecin 00: 89-00.. Rzepa T, Żaba R. Piętno choroby przenoszonej drogą płciową a funkcjonowanie społeczne. Studia Sociologica 00, 0: -.. Crocker J, Cornwell B, Major B. The stigma of overweight: affective consequences of attributional ambiguity. J Pers Soc Psychol 99, : 0-80.. Bloom JR, Kessler L. Emotional support following cancer: A test of the stigma and social activity hypotheses. J Health Soc Behav 99, : 8-.. Leary M. Wywieranie wrażenia na innych. O sztuce autoprezentacji. GWP, Gdańsk 000.. Hebl MR, Tickle J, Heatherton TF. Kłopotliwe momenty w interakcjach między jednostkami niestygmatyzowanymi i stygmatyzowanymi. [w:] Społeczna psychologia piętna. Heatherton TF, Kleck RE, Hebl MR, Hull JG (red). PWN, Warszawa 008: -80.. Blascovich J, Mendes WB, Hunter SB i wsp. Piętno, zagrożenie a interakcje społeczne. [w:] Społeczna psychologia piętna. Heatherton TF, Kleck RE, Hebl MR, Hull JG (red). PWN, Warszawa 008: 8-0. 7. Cunningham SD, Tschann J, Gurvey JE, et al. Attitudes about sexual disclosure and perceptions of stigma and shame. Sex Transm Infect 00, 78: -8. 8. Crocker J, Major B. Social sigma and self-esteem: The selfprotective properties of stigma. Psychol Rev 989, 9: 08 0. 9. Lewis M. Shame and stigma. [w:] Shame: interpersonal behavior, psychopathology, and culture. Gilbert P, Andrews B (ed). Oxford University Press, NY 999: 0. 0. Bradshaw J. Toksyczny wstyd. Jak uzdrowić wstyd, który cię zniewala. Akuracik, Warszawa 997.
Probl Hig Epidemiol 0, 9(): 9-. Liu H, Detels R, Li X. Stigma, delayed treatment, and spousal notification among male patients with sexually transmitted diseases in China. Sex Transm Dis 00, 9: -.. Lichtenstein B, Neal TM, Brodsky SL. The stigma of sexually transmitted infections: Knowledge, attitudes, and an educationally-based intervention. Health Educ Monogr 008, (): 8-.. Dickerson SS, Gruenewald TL, Kemeny ME. When the social self is threatened: Shame, physiology, and health. J Pers 00, 7: 9-.. Harris CR, Darby RS. Shame in physician-patient interactions: Patient perspectives. Basic Appl Soc Psych 009, : -.. Kaufman G, Raphael L. Coming out of shame: Transforming gay and lesbians lives. Doubleday, New York 99.. Halperin DM, Traub V. Gay shame. University of Chicago Press, Chicago 00. 7. Davies P. The role of disclosure in coming out. [w:] Modern homosexualities. Plummer K (ed). Routledge, London 99: 7 8. 8. Bandura A. Teoria społecznego uczenia się. PWN, Warszawa.007. 9. http://argentwall.blogspot.com/009/0/homosexualityand-shame-how-shame-turns.html (9.0.0). 0. http://www.cnsnews.com/public/content/article. aspx?rsrcid=97 (7.0.0).. Heffelfinger JD, Swint EB, Berman SM, et al. Trends in primary and secondary syphilis among men who have sex with men in the United States. Am J Public Health 007, 97(): 07-08.. Lambert NL, Imrie J, Fisher MJ, et al. Making sense of syphilis: beliefs, behaviours and disclosure among gay men recently diagnosed with infectious syphilis and the implications for prevention. Sex Health 00, (): -.. www.cdc.gov.nchhstp/newsroom/msmpressrelease.html (9.0.0).