A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986 M arek M ę d ry k ' W O D O C IĄ G I I K A N ALIZACJA W LATACH 1975 1980 W OJEW ÓDZTW O I JEGO MIASTA JAKO TEREN BADAŃ W o jew ó d ztw o m iejskie łódzkie posiada szczególne cechy, nie spoty k ane gdzie indziej. Jest ono w całości u k ształto w aną aglom eracją m iejsko-przem ysłow ą typu m o n ocentrycznego1. Nieom al 22% jego p o - w ierzch ni z a jm u ją m iasta. M ieszk a w nich 91,3% ludności. Jest to najm niejsze w o jew ó d ztw o w Polsce (zajm uje 0,5% pow ierzchni kraju), które jest jednocześnie najgęściej zaludnione. N a 1 km* pow ierzchni przypada tu 740 m ieszkańców. Jest to ponad sześciokrotnie w ięcej od średniej krajow ej. Spośród 499,4 tys. zatru d n io n y ch w gosp o d arce uspołecznionej w o - jew ództw a 488,6 tys. osób (97,8%) p racuje w m iastach. N atom iast spośród 256,7 tys. pracujących w przem yśle, w m iastach znajd u je zatru d - nienie 256,7 tys. osób (99,1%). Z atrudnienie w przem yśle na 1000 m ieszk ańców jest w w ojew ództw ie m iejskim łódzkim n ajw iększe w Polsce i w ynosi ok. 230 osób2. J e s t to więc w ojew ództw o w y so ce zurb an izo w ane i uprzem y sło w io - ne. Jednocześnie jednak istnieją w nim miasta, w k tó ry ch gęstość z a - ludnienia kształtuje się poniżej przeciętnej dla całego obszaru w o je - w ództw a albo nieznacznie od niej odbiega (Stryków 465, K o n stanty - nów 697 i G łow no 787 osób na 1 k m 2)*. O czyw iście na takie p ro p o rcje zdecydow anie w p ły w a zaludnienie i potencjał gospodarczy Łodzi. N iem niej szczególny, w stosunku do in- Mgr, st. asystent w Zakładzie G ospodarki K om unalnej UŁ. 1 Рог,: B. M a i is z, Problematyka przestrzennego zagospodarowania kraju, W arszawa 1977, s. 149 151. * Dane za 1980 r. (Rocznik statystyczny w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego 1981, Łódź 1981). «Ibidem.
nych obszarów kraju, poziom przedstaw io n y ch m ierników w ynika głów - nie z niezm iernie małej, chociażby w obec potrzeb aglom eracji, p o - w ierzchni w ojew ództw a. \ Duża k o n centracja ludności i działalności gospodarczej na niew ielkim terenie stw arza znaczne w ym ogi pod w zglądem in frastru k tu raln e- go w yposażenia w ojew ództw a. Dotyczy to rów nież zaopatrzenia w w o- dą i funkcjonow ania kanalizacji4. W tym zakresie najistotniejszym zadaniem staje się doprow adzenie na niew ielki obszar stosunkow o dużej ilości w ody i odprow adzenie znacznej objętości ścieków o w ysokiej zaw artości zanieczyszczeń. T eren w ojew ództw a jest ubogo w yposażony w źródła wody. T ru d - ności w zaopatrzeniu w w odę pogłębia położenie na w ododziale O dry i W isły, a w ięc na obszarze pozbaw ionym w iększych rzek, na którym w y stęp u je ostry deficyt w ody. P ow oduje to konieczność znacznych jej przerzutów z innych w ojew ództw. Jednocześnie rzeki przepływ ające przez w ojew ództw o m iejskie łódzkie nie mogą zadow alająco służyć j a - ko odbiorniki ścieków. Ze w zględu bow iem na niew ielki przepływ w o - dy o d prow adzenie do nich dużej ilości nieoczyszczonych ścieków p o - w oduje zupełne ich zatrucie5. Dziś m usi się w ięc w y d aw ać p aradoksem założenie osiedli w łó k ienniczych w Lodzi i sąsiadujących z nią m iastach w łaśnie ze w zględu na obfitość w ód pow ierzchniow ych. Z arów no trudności w zaopatrzeniu w wodę, jak i w odprow adzaniu ścieków dotyczą, choć w nieró w n ej mierze, w szystkich miast w o jew ó d z- twa. N ieró w n e w y m ag ania pod tym w zględem w y n ik ają z faktu, iż p o - dobne często wielkością i sposobem kształtow ania się p o d staw o w y ch funkcji w ubiegłym wieku, m iasta te u leg ły znacznem u zróżnicow aniu w trakcie sw ego rozwoju. M iasta będące przedm iotem badań m ożna podzielić na g ru p y w y z- naczone liczbą ich m ieszkańców. M am y tu do czynienia z w y ra źn ą d o - m inacją Łodzi. Pabianice i Zgierz to m iasta dość duże, o charakterze przem ysłow ym. T en fakt i znaczna gęstość zaludnienia w y m u szają k o - nieczność istnienia w nich rozbudow anych, zbiorczych urządzeń w o d o - ciągow o-kanalizacyjnych. Pozostałe miasta, aczkolw iek różniące się m iędzy sobą, m ożna zaliczyć do g ru p y średnich. W y jątk iem jest n ie- 4 U rządzenia te leżą głów nie na obszarze m iast (87,2% sieci w odociągow ej i 99,7% sieci kanalizacyjnej). Patrz ibidem. 5 Por.: Z. D e m b i ń s k i, Problem w tórnego w ykorzystania w o d y w w o jew ó dztwie m iejskim łódzkim, Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1978, nr 4, s. 105; J. Z. J a k o b s c h e, Problemy rozwoju gospodarczego aglomeracji łódzkiej na tle Makroregionu Środkowego, [w:] Strukturalne przeobrażenia w ielkich miast przem ysłow ych, materiały z m iędzynarodowej konlerencji naukowe/, Łódź 1979, s. 94.
wielki, rolniczo-przem ysłow y Stryków. W śró d miast średnich tylko A leksandrów i w m niejszym stopniu O zorków są gęsto zaludnione. Jednakże nie tylko gęstość zaludnienia, ale rów nież działalność gospodarcza, a szczególnie przemysł, d eterm inuje konieczność zapew n ienia zorganizow anego zaopatrzenia w w odę i b u d o w y zbiorczych u rz ą - dzeń kanalizacyjnych. W odochłonność rozm aitych b ranż i gałęzi p rzemysłu jest bardzo zróżnicow ana (por. tab. 1). Zużycie w ody przez przem ysł w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w 1976 r. Zużycie w ody w tys. m* na dobę w % l/'k k i 144,0 42,5 Chem iczny 85,5 25,2 Paliw ow o-energetyczny 34,2 10,1 Spożywczy 17,1 5,0 Pozostało 58,2 17,2 Razem 339,0 100,0 T a b ľ 1 a 1 Ź r ó d ł o : W odoclqql miasta lo d zi. Hltana w o dny, Im eszynopis w Biurze Projektów Budow nictw a Kom unalnego), Łódź 1976. W w ojew ództw ie łódzkim dom inuje przem ysł stosunkow o wodochłonny. N atom iast jego stru k tu ra w poszczególnych m iastach jest znacznie zróżnicowana. Różny jest w obec tego stopień nasilenia zapotrzebow ania na usługi w odociągow o-kanalizacyjne. M ożna założyć, iż znaczna k o n centracja osadnictw a oraz w odochłonnego przem ysłu, działając w tym sam ym kierunku, pow inny być stym ulantam i rozw oju zbiorczych urządzeń w odociągow o-kanalizacyjnych. W obec tego o b serw acja stru k tu ry najbardziej w odochło n n y ch g ru p gałęzi przem ysłu7 w bad anych m iastach (tab. 2) i gęstości zaludnienia pozwoli na u sta le - nie przybliżonej ch a raktery sty k i m iast8 z p unktu widzenia stopnia n iezbędności posiadania tych urządzeń. Z porów nania d an y c h zaw arty c h w tab. 2 i 3 w ynika, że przem ysł lekki (w w ojew ództw ie łódzkim głów nie w łókienniczy) nie jest n a jb a r- dziej w odochłonny. Z najduje w nim zatrudnienie p ra w ie 60% ogólnej i 0 Tego rodzaju klasyfikacja znajduje uzasadnienie oczyw iście w yłącznie w stosunku do m iast badanego w ojew ództw a. 7 Jako m iarę stru ktury przem ysłu przyjęło zatrudnienie, pam iętając iż nie jest to m iara doskonała. Z astosow anie innych m iar utru d n ia brak danych. 8 Przybliżenie w ynika z braku kom pletnych danych o potencjale przem ysłu w poszczególnych m iastach.
T a b e l a 2 M iasto Struktura zatrudnienia" w w ojow ództw io miojskim łódzkim w edług grup gałęzi przem ysłu (1977 r.) ogółom lekki Grupy gałęzi przem ysłu chem i- czny % ludności zatrudnionej w przem yśle uspołecznionym paliwowo-onorgetyczny spożywczy pozostałe Łódź 100,0 50,8 5,5 2,1 4,7 28,9 26,0 A leksandrów 100,0 89,7 3,2 7,1 24,6 Głowno 100,0 16,2 7,8 76,0 26,8 K onstantynów 100,0 86,3 2,0 11,7 16,4 O zorków 100,0 94,1 0,4 0,9 4,0 0,6 26,7 Pabianice 100,0 5,3 7,8 1,0 52,8 33,1 34,7 Stryków 100,0 0,5 21,9 6,8 70,8 22,4 Zgierz 100,0 47,5 34,3 3,7 1,8 12,7 29,0 W ojew ództw o 100,0 57,2 7,4 1,9 5,4 28,1 24,8 a Przeciętne w roku, bez uczniów. Z x ó d ł o : W ojew ó d ztw o m iejsk ie łó d z k ie, Lód i 1981, s. 317 i 319 o raz obliczenia w łasn e na podstaw ie danych z Rocznika statystycznego województwa m iejskiego łódzkiego 1979, Lód i 1979. liczby pracow ników przem ysłu, natom iast zużyw a on nieco ponad 40% w ody pobieranej przez w szystkie zakłady przem ysłow e w ojew ództw a. W a ży więc on znacząco na w ielkości zapotrzebow ania na w odę tylko w tych miastach, w k tó ry ch w y raźnie przew aża nad innymi g rupam i gałęzi przem ysłu, czyli w: O zorkow ie, K onstantynow ie, A lek sandro w ie i w m niejszym stopniu Łodzi. N atom iast w ysoce w odochłonny jest przemysł paliw ow o-energetyczny (w stru k tu rze zatrudnienia stanow i 1,9%, zaś w stru k tu rze zużycia w ody 10,1%) oraz chem iczny (odpowiednio 7,4%, oraz 25,2%). Ta ostatnia g ru p a gałęzi przem ysłu w znacznym stopniu kształtuje zapotrzebow anie na w odę w Zgierzu. Z w y jątk iem K onstantynow a w ym ienione w yżej m iasta c h a ra k te ry - zują się w y so k ą gęstością zaludnienia i w ysokim uprzem ysłow ieniem. Z przedstaw ionych liczb w ynika, iż pod w zględem zapotrzebow ania na w odę w odociągow ą i usługi zbiorczych urządzeń k an alizacyjn y ch takie miasta, jak Pabianice, Zgierz, A leksandrów i O zorków są podobn e do Łodzi. N atom iast w pozostałych potrzeby te mogą być słab iej odczuw alne bądź to ze w zględu na znaczne rozproszenie osadnictw a (K onstantynów i Głowno), bądź też z pow odu w odooszczędnej s tru k tu - ry przem ysłu (Głowno). W S trykow ie oba te czynniki w y stęp u ją ró w - nocześnie z innymi, z k tó ry ch najistotniejsze to mała liczba ludności i słaby potencjał gospodarki, szczególnie przemysłu.
W y p o sażen ie w urządzenia i poziom usług w odociągow o-kanalizacy jn y ch w tych m iastach zostaną p rzedstaw io n e i ocenione w dalszej części opracow ania, ze szczególnym uw zględnieniem zaspokajania potrzeb ludności. W ODOCIĄGI W ojew ództw o m iejskie łódzkie jest zaopatry w a n e w w odę z dw óch rodzajów źródeł. Pierw sze stanow ią ujęcia gruntow e, zlokalizow ane głów nie na terenie w ojew ództw a. K orzystają z nich przede w szystkim m niejsze miasta i przem ysł. Drugim źródłem są ujęcia w ód p ow ierzchniow ych poza terenem w o jew ó d ztw a z Pilicy i zbiornika sulejow s- kiego. Stąd czerpie się w o d ę dla Łodzi. Ujęcia te zasp o k ajają znaczną część łódzkiego zapotrzebow ania na wodę, aczkolw iek i w tym mieście w y k o rz y sty w ane są w ody g ru n to w e (ich ujęcia stanow ią 38,5% zdolności pro d u k cyjn ej w szystkich ujęć w ody dla Łodzi por. tab. 3). W yszczególnienie Zdolność produkcyjna ujęć wody dla w ybranych m iast w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w 1974 r. Zdolność produkcyjna w tys. m* na dobę Rodzaj ujęcia T a b e l a 3 Łódź 572,1 ujęcia kom unalne 497,1 Sulejów I 245,9 w ody pow ierzchniow e Pilicy Tomaszów 134,6 w ody pow ierzchniow e Pilicy pozostałe ujęcia 116,6 w ody podziem ne ujęcia przem ysłow e 75,0 w ody podziem ne Pabianice 98,8 ujęcia kom unalne 54,4 w ody podziem ne ujęcia przem ysłow e 44,4 w ody pow ierzchniow e i podziem ne Zgierz 75,6 ujęcia kom unalne 9,8 w ody podziem ne ujęcia przem ysłow e 65,8 w ody podziem ne oraz w ody pow ierzchniow e Bzury A leksandrów ujęcia kom unalne 17,8 w ody podziem ne K onstantynów 17,0 ujęcia kom unalne 9,2 w ody podziem ne ujęcia przem ysłow e 7,8 w ody podziem ne Ź r ó d ł o : O pracow ani* w łasne na podstaw ie : Wodociągi miasta Lodzi. Bilans w odny, [m aszynopis w Biurze Projektów Budow nictw a K om unalnego], Łódź 1974.
Zdolność p ro d u k cyjn ą ująć w o d y w w y b ra n y ch m iastach w o jew ó d z- tw a przedstaw iono w tab. 3. Z zaw arty c h tam informacji o rodzajach źródeł w ynika, że oprócz Lodzi również w Pabianicach i Zgierzu w y k o - rzystuje sią w ody pow ierzchniow e. M ają one jednak znaczenie m arg i- n aln e z p unktu w idzenia potrzeb ludności. A k tu aln a zdolność pro d u k cyjn a ująć pokry w a zapotrzebow anie na w odą w m iastach, o k tó ry ch inform uje tab. 3. W pozostałych, oprócz O zorkow a, stopień zaspokojenia potrzeb jest nikły. Rozwój g o sp o d a r- ki w odociągow ej bądzie tam (a także w K onstantynow ie) w y m agał rozbudow y ująć i sieci już w najbliższym czasie. Problem ten zostanie rozw iniąty dalej (por. tab. 4 i 5). N atom iast w e w szystkich m iastach w ojew ództw a (łącznie) p rzew i- d y w ano w y stąpienie po 1990 r. deficytu w o d y rządu 500 tys. ms na d o - bą (jest to bez mała tyle, ile w ynosi dzisiejsze zużycie), n aw et w p rz y - padku realizacji planow anego w cześniej na lata 1980 1985 II etapu budow y w odociągu S ulejów Łódź o w ydajności rów nej dotychczas w y k o rzysty w an em u ująciu". Pobór w o d y w w ojew ództw ie m iejskim łódzkim w 1980 r. w edług u żytkow ników ująć przedstaw iał sią nastąpująco: ogółem przem ysł rolnictw o i leśnictw o gospodarka kom unalna 579,4 tys. m1 na dobę (100,0%), 137,5 tys. ms n a dobę (23,7%), 8,5 tyts. ms na dobę (1,5%), 433,4 tys. m3 na dobę (74,8%).10 Z ująć k o m u n aln y ch korzysta jednak w dużej m ierze także przemysł. Jego udział w w y k o rzystaniu w o d y z w odociągów k o m u n aln y ch w y k azuje w ostatnich latach tendencją spadkow ą, jest to jednak sk u t- kiem ogólnego obniżenia zużycia w o d y w przemyśle, nie zaś u n iezależniania sią od gospodarki k om unalnej poprzez rozbudow ą w łasn y ch u ją ć 11. W obec postąpującego w y czerp y w an ia sią złóż w ód podziem - nych (o czym dalej) jest to zjaw isko pozytyw ne. W n iektó ry ch p rz y - padkach (np. w Zgierzu) ludność korzysta zarów no z ująć k o m u n alnych, ja k i przem ysłow ych. Zdolność p ro d u k cyjn a ująć, jak w spom niano wcześniej, zaspokaja ak tu aln e zapotrzebow anie. Potrzeby ludności k ształtu je w szakże p rzede * Wodociągi miasta Łodzi. Bilans w odny, [m aszynopis w Biurze Projektów Budow nictw a K om unalnego], Łódź 1974. 10 O bliczenia w łasne na podstaw ie Rocznika statystycznego w ojew ództw a miejskiego łódzkiego 1QSI. 11 Np. w Łodzi zużycie w ody w przem yśle stanow i 46% zużycia ogółem. Por.: K. K r a s s o w s k i, Infrastruktura techniczna Łodzi, [w:] Strukturalne przeobrażenia..., s. 172.
w szystkim stopień w yposażenia m iast w urządzenia w odociągow e i ich dostępność. W obec tego ak tu aln e możliwości produkcji w ody odpow iadają dzisiejszem u stanow i urządzeń. Lecz nie w e w szystkich m iastach stan ten jest zadow alający. M ierniki zaspokojenia potrzeb ludności k sz ta łtu ją się b ard zo różnie. W celu ilustracji stanu i zmian poziomu zaopatrzenia ludności w w o - dę w odociągow ą przyjęto n astęp u ją ce miary: 1) długość rozdzielczej sieci w odociągow ej w m etrach bieżących na 1 mieszkańca, 2) procent ludności k o rzystającej z urządzeń w odociągow ych, 3) zużycie w ody w odociągow ej w g o sp o d arstw ach dom ow ych na 1 m ieszk ań ca w litrach na dobę. W artości tych w spółczynników zaw arte są w tab. 4. M iasto M iary zaspokojenia zapotrzebow ania ludności na usługi w odociągow e w m iastach w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego Rok D ługość sieci w odociągow ej» w mb na 1 mieszkańca Ludność korzystająca z w odociągów w % ogółu m ieszkańców Zużycie w ody w odociągow ej w gospodarstw ach dom ow ych w 1 na 1 m ieszkańca na dobę 1 2 3 4 5 Łódź 1975 0,76 88,4 177,8 1976 0,79 88,9 188,4 1977 0,81 90,5 202,7 1978 0,82 90,9 209,9 1979 0,83 97,5 214,5 1980 0,85 98,2 247,4 A leksandrów 1975 0,63 38,7 55,3 1976 0,85 42,3 61,6 1977 0,84 44,4 52,9 1978 0,96 49,2 71,5 1979 1,05 62,9 82,7 1980 1,08 63,8 105,5 Głowno 1975 0,45 16,0 24,1 1976 0,48 18,0 25,2 1977 0,47 18,2 28,5 1978 0,48 18,2 36,2 1979 0,47 39,5 44,9 1980 0,46 39,5 44,7 K onstantynów 1975 0,13 18,8 24,1 1976 0,14 22,5 23,8 1977 0,23 42,3 23,0 1978 0,23 44,8 35,3
1 2 3 4 5 1979 0,23 36,4 44,4 1980 0,24 37,0 44,4 Ozorków 1975 0,61 26,4 56,4 1976 0,61 31,9 62,2 1977 0,65 32,2 61,1 1978 0,66 32,4 69,6 1979 0,66 59,5 82,5 1980 0,69 60,0 85,8 Pabianice 1975 0,85 67,3 87,4 1976 0,85 70,5 93,7 1977 0,87 71,8 93,4 1978 0,81 73,3 107,1 1979 0,83 75,3 116,2 1980 0,84 76,7 110,1 Stryków 1975 1976 0,28 2,8 0,8 1977 0,42 6,1 5,8 1978 0,49 6,9 25,5 1979 0,49 25,6 30,1 1980 0,49 25,6 51,0 Zgierz 1975 1,13 73,6 76,7 1976 1,50 75,8 77,3 1977 1,64 76,7 84,4 1978 1,61 77,0 90,4 1979 1,62 90,1 106,0 1980 1,62 91,2 117,8 M iasta ogółem 1975 0,77 81,9 158,1 1976 0,81 82,9 166,8 1977 0,84 84,7 178,6 1978 0,85 85,2 186,3 1979 0,86 92,4 192,1 1980 0,87 93,1 219,5 Tabela 4 (cd ) a Bez podłączeń do budynków. Ź r ó d ł o : O p raco w an ie w łasn e na p o d staw ie d anych z Rocznika s ta ty s t y c z n e g o w o je w ó d z t w a m iejskiego łódzkiego z la t 1976, 1977, 1978, 1979, 1980, 1981. O b serw acja przed staw io n y ch m ierników w skazuje, iż zróżnicow a- nie poziomu usług w odociągow ych w b adanych m iastach jest bardzo znaczne. W artości w spółczynnika długości sieci rozdzielczej p rz y p ad a- jącej na 1 m ieszkańca p ozw alają stwierdzić, że w w iększych m iastach (Łódź, Pabianice, Zgierz) urządzenia były silnie rozbudow ane już przed rokiem 1975. Zm iany są tu niewielkie, ale poziom pozostałych m ierników określa stopień zaspokojenia potrzeb ludności jako relaty w n ie w y - soki w poró w n aniu z innymi miastami. Pabianice i Zgierz pozostają je d - n ak pod tym w zględem daleko poza Łodzią. Jest to sy tu acja n iek o rzy-
stna głów nie z tego względu, że oba te m iasta są podstaw ow ym i ogniwami obszaru m etropolitalnego Lodzi i m ają istotne znaczenie jak o e le - m enty aglom eracji miejskiej. P onadto Zgierz bezpośrednio graniczy z Łodzią (podobnie zresztą, jak K onstantynów ), a Pabianice są od niej ty lk o n iezn aczn ie odd alo ne. Rodzi to przypu szczenie, iż na ro zw ój infrastru k tu ry kom unalnej w tych m iastach w w iększym stopniu w p ły - w ają ostatnio podziały adm in istracyjn e w ojew ództw a jako czynnik n e - gatyw ny, aniżeli polityka kom pleksow ego zagospodarow ania aglom e- racji jako czynnik pozytyw ny. W A leksandrow ie, K onstantynow ie i S trykow ie w spółczynnik d ługości sieci na 1 m ieszkańca wzrósł w b ad anym okresie nieom al d w u - krotnie. Jednakże pozostałe m ierniki jed y n ie w A lek sandro w ie w y k a - zują względnie szybki wzrost. Szybka rozbudow a sieci w Strykow ie w ynika z faktu, iż dopiero w 1976 r. uruchom iono tam zbiorczy w o d o - ciąg. Podobna tendencja w y stępuje w O zorkow ie, ale osiągnięty poziom zaspokojenia potrzeb ludności jest tam niewysoki. A nalogiczna jest sytuacja w K onstantynow ie, Potw ierdza to niski poziom w sp ó ł- czynników udziału ludności k o rzystającej z w odociągów i zużycia w o - dy na 1 mieszkańca. W Głow nie w yraźnie zaznacza się stagnacja rozbudow y sieci w o - dociągow ej, natom iast wzrosły, choć do niew ielkiego poziomu, pozo stałe m ierniki. O b serw acja w y korzystania urządzeń za pom ocą m iar ich d o stęp - ności i zużycia w ody przez m ieszkańców w zasadzie potw ierdza p o w y ż- sze wnioski. Spośród b ad anych miast m ożna w y ra źnie w yodrębnić t a - kie, w k tó ry ch poziom usług jest relaty w n ie w ysoki (Pabianice, Zgierz i oczyw iście Łódź), a ponadto w przypad k u A lek sandro w a szybko się popraw ia. Nie można natom iast pozy ty w n ie ocenić zmian zachodzących w K onstantynow ie i Głownie. M ieszkańcy tych m iast (jeśli pom inąć niewielki Stryków) są w najgorszej sytuacji. M ożna tu zaobserw ow ać popraw ę, lecz nie w stopniu zadow alającym. Stan w odociągów w G łow - nie m oże w pew nym stopniu tłumaczyć dość znaczne oddalenie od stolicy w ojew ództw a. N atom iast K onstantynów, bezpośrednio graniczący z Łodzią, mógłby być lepiej w yposażony w urządzenia wodociągow e. W tym p rzypadku d ecyduje chyba słabość przem ysłu. Sytuację w Strykow ie trudno ocenić, albow iem trud budow y w o d o - ciągów został tam podjęty niedaw no. Tem po zm ian jest tu w ysokie, lecz poziom usług ra ż ą c o niski. Już z tej cząstkow ej analizy m ożna w ysnuć w niosek, iż nie ma te n - dencji do w y ró w n y w ania stanu w yposażenia miast w ojew ództw a łódzkiego (a jednocześnie aglom eracji) w urządzenia w odociągow e. A glom eracja nie staje się w ięc organizm em o w zględnie jednolitym stan -
dardzie życia ludności. Rodzi się w ięc uzasadnione przypuszczenie, iż 0 rozw oju in frastru k tu ry kom unalnej (w tym urządzeń w odociągow ych) poszczególnych miast d ecyduje raczej polityka lokalnych władz i sp ra w - ność ich działania, aniżeli dążenie do kom pleksow ego, przestrzennego zagospodarow ania w ojew ództw a, będącego przecież ag lo m eracją miejsko-przem ysłow ą. Stw ierdzenie to uw iary g o d n ia podobieństw o c h a ra k - tery sty k i gospodarczej w iększości średnich miast. Na przykład K onstan ty n ó w i A leksandrów, w y k azujące podobieństw a gospodarcze (także jeśli chodzi o stru k tu rę przemysłu), radykalnie różnią się poziomem gospodarki w odociągow ej. W p ew n y m stopniu może to być w y tłu m a - czone zróżnicow aną gęstością zaludnienia, a więc i zabudowy. O prócz w cześniej przedstaw ionych m ierników, dla oceny rozwoju urządzeń w odociągow ych może być istotne określenie w yposażenia miast w p odstaw ow e ich elem enty, d ecydujące o zaspokojeniu potrzeb m ieszkańców. Ponieważ b ad ane miasta znacznie różnią się gęstością zaludnienia, oprócz m iar odniesionych do liczby ludności niezbędne staje się sform ułow anie m ierników nasycenia ich obszaru u rząd zeniami wodociągowym i. Ilustrację tego zagadnienia stanow ią: 1) długość rozdzielczej sieci w odociągow ej w km, przypadająca na 1 km 2 pow ierzchni miasta, 2) liczba przyłączeń w odociągow ych do budynków (posesji), odniesiona również do powierzchni, 3) liczba zdrojów ulicznych na 1 km 2 (jest to istotne tam, gdzie b u - dynki nie są bezpośrednio podłączone do sieci). Zestaw pow yższych w spółczynników zaw iera tab. 5. N asycenie obszaru m iast w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego urządzeniam i w odociągow ym i D ługość sieci M iasto Rok w odociągow ej^ Liczba przyłączeń Liczba zdrojów w km na 1 km8 {1 n, 1 km* ulicznych na 1 km* 1 2 3 4 5 Ł ó d F ~ 1975 3^5 61,7 " 6Д 976 3,7 65,0 6,3 1077 3,9 67,8 6,7 1978 4,0-72,1 6,7 1979 4,1 74,7 6,8 1980 4,2 84,1 7,1 A leksandrów 1975 1,8 35,1 43 1976 2,5 39,0 4,0 1977 2,5 41,3 4,0 1978 3,1 97,5 4,0 T a b e l a 5
Tabela 5 (cd.) 1 2 3 4 5 1979 3,4 99,0 4,0 1980 3,5 111,1 4,0 Glu w uo 1975 0,4 8,9 0,3 197Ü 0,4 8,6 0,5 1977 0,4 8,7 0,5 1978 0,4 8,7 0,5 1979 0,4 8,8 0,5 1980 0,4 8,9 0,5 K onstantynów 1975 0,1 3,2 0,2 1976 0,1 3,3 0,2 1977 0,2 3,9 0,2* 1978 0,2 4,0 0,4 1979 0,2 4,1 0,5 1980 0,2 5,3 0,7 O zorków 1975 1,0 11,8 1,8 1976 1,0 17,5 1,8 1977 1,1 18,5 1,9 1978 1,1 19,8 1,9 1979 1,1 20,0 1,9 1980 1,2 20,4 1,8 Pabianice 1975 2,3 47,2 3,2 1976 2,3 51,7 3,1 1977 2,4 54,7 3,3 1978 2,3 57,4 3,2 1979 2,3 59,8 3,4 1980 2,4 62,7 3,5 Stryków 1975 _ 1976 0,1 1,8 0,2 1977 0,2 2,4 0,6 1978 0,2 2,7 0,6 1979 0.2 3,6 0,6 1980 0,2 3,6 0,6 Zgierz 1975 1,8 59,5 1,9 1976 2,4 67,1 1,9 1977 2,7 71,5 1,9 1978 2,7 75,4 1,8 1979 2,8 76,8 1,7 1980 2,8 78,8 1,7 M iasta ogółem 1975 2,3 39,6 3,9 1976 2,4 41,6 4,0 1977 2,5 43,4 4,3 1978 2,6 46,2 4,3 1979 2,6 47,9 4,4 \, 1980 2,7 53,9 4,6 a Bez p o d łą czeń do p o s e s ji. 2 r ó d ł o: Jak w tab. 4.
Analiza d anych dotyczących nasy cenia terenu urządzeniam i w o d o - ciągow ym i potw ierdza w cześniej sform ułow ane wnioski. W Łodzi, P a- bianicach i Zgierzu n astępuje pow olny, system atyczny rozw ój tych urządzeń. Z m niejszanie się (lub stabilizacja) liczby zdrojów ulicznych jest w tych m iastach zrozum iałe w obec ich dobrego w yposażenia (w b u - d y n k ach i m ieszkaniach) oraz nie posiada w iększego znaczenia. Podobny poziom n asy cen ia terenu siecią, przy gorszych w spółczynnikach d o - stępności urządzeń i zużycia w ody przez mieszkańców, św iadczy o g o r- szym technicznym w yposażeniu m ieszkań w Pabianicach i Zgierzu w poró w n aniu z Łodzią. M a to rów nież zw iązek z przeciętną wielkością i zaludnieniem budynków. Potw ierdzony został dynam iczny rozw ój i k o rzystn y stan urządzeń w odociągow ych w A leksandrow ie, w k tó ry m spośród m niejszych miast sy tu acja jest niew ątpliw ie najlepsza. Niski poziom nasy cenia urządzeniam i w odociągow ym i obszaru K onstantynow a, G łow na i S trykow a w iąże się nie tylko ze słabym tem pem ich rozw oju i osiągniętym stanem w yposażenia infrastrukturalnego, ale także (może n aw et silniej) z niską gęstością zaludnienia, a w ięc i zabudowy. N iem niej w K o n stan ty n o w ie m ożna zauw ażyć znaczny, choć n iew ystarczający, postęp. N atom iast w G łow nie w ystępuje stabilizacja w szystkich w spółczynników, a więc stagnacja zam iast rozw oju w o - dociągów. D ostrzegalny jest, jak to już stw ierdzono na podstaw ie d an y c h z tab. 4, postęp w gospodarce w odociągow ej O zorkow a. O cena zaś S trykow a jest u tru d n io n a w yżej sygnalizow anym i względami. C h a ra k te ry sty czny jest fakt, iż w m iastach o najlepszym w y p o s a - żeniu budynków istnieje jednocześnie w iele zdrojów ulicznych, N a to - m iast b ra k u je ich, niekiedy mimo istnienia dość rozbudow anej sieci, tam gdzie b yłyby najbardziej potrzebne. T łum aczy się to w p ew nym stopniu lepszymi w arunkam i dla k orzystania ze studni indyw idualnych w m iastach o niższym zalud n ien iu, luźn iejszej zabudow ie. Liczby zaw arte w tab. 5 p o tw ierd zają przedstaw ioną w cześniej tezę o nierów nom iernym rozw oju w odociągów w poszczególnych m iastach. Można n aw et stwierdzić, iż tam, gdzie sy tu acja jest najgorsza (K onstantynów, Głowno) postęp przebiega najw olniej. J e s t to zjaw isko w y so ce niepokojące, albow iem prowadzi do dalszej stratyfikacji b a d a n y ch miast pod w zględem w y p o sażen ia infrastrukturalnego, zatem pogłębia zróżnicow anie w a ru n k ó w bytu ludności. W aglom eracji m iejsko-przem ysłow ej, k tó ra pow inna być w zględnie jednolitym pod tym w zględem o r- ganizmem, trendy te w y m agają skutecznej korekty.
KANALIZACJA W ojew ództw o m iejskie łóuzkie, num o niew ielkiej pow ierzchni oraz w ysokiego zurbanizow ania i uprzem ysłow ieniu, nie posiad a rozw iniętego s y s t e m u kanalizacyjnego. Zbiorcze urządzenia k an alizacy jn e istnieją w Łodzi, P abianicach i Zgierzu oraz iragm e n ta ry cznie w p ozostałych miastach, z w y jątk iem S try b o w a. i u sytuacja, u ęuąca sk u t- kiem niedoceniania znaczenia och ro n y środow iska, w tym wód, oubija się niekorzystnie na całości g o sp o d ai.u w o u n ej w ojew ództw a. Szczególnie dotyczy to nieoczyszczaina ścieków p rzed ich odprow adzeniem do odbiornik ów. O cenia się, że ścieki odpro w adzane z miast w o jew ó d ztw a u w i e r a j ą ilość zanieczyszczeń ró w n o w ażną pro d u k o w anej" w skupiskach osiedleńczych o liczbie ludności ok. 2,5 m in (w niedalekiej przyszłości 3,5 m in)13. W pływ a to na stan rzek w ojew ództw a w dw ojaki sposób. Po p ierw sze nie są one w stanie p rzyjąć tak znacznej ilości ścieków. W raz z brakiem kanalizacji burzow ej pow oduje to p raw ie с oroczne przypadki w ylew ania rzek. P onadto n a całym obszarze w ojew ó d ztw a ouserw uje się pow olne w y sy ch anie ich źródłow ych odcinków. Szczególnie silnie zjaw isko to w y stępuje w Łodzi, P abianicach i Zgierzu. P rzyczyną jest głów nie zbyt in tensy w n e w y k o rz y sty w anie wod podziem nych. W sk u tek tego n iektóre rzeki tracą sw ój n atu ra ln y ch arakter. S tają się w większym stopniu odbiornikam i ścieków niż n atu ra ln y m i ciekam i wodnymi. Ich zdolność neutralizacji zanieczyszczeń zm niejsza się p raw ie do zera. Po drugie ścieki z m iast w ojew ó d ztw a w zasadzie nie są oczyszczane. W p ły w a to na czystość odbiorników. J ak o ść w ó d takich rzek, ja k Ner, Bzura poniżej Zgierza, D obrzynka poniżej Pabianic, O lechów - ka przy ujściu do Jasieni, Łódka p rzy ujściu do N er u nie ot i pow iada żadnej określonej norm ą klasie czystości14. Są to w łaściw ie k anały ściekow e. Istniejące oczyszczalnie, a w łaściw ie podczyszczalnie ścieków w żadnej m ierze nie zasp o k ajają potrzeb. G ospodarka k om unalna eksploatuje jed y n ie cztery oczyszczalnie ścieków : 1) m echaniczną Smulsko", 2) m echaniczno-biologiczną A rtu ró w ek, W o jew ód ztw o m iejskie łódzkie, Łódź 1981, s. 423. 11 T. Sc; d z i k o w s k i, Z. D e m b i ń s k i, Ochrona w ód powierzchniow ych przed zanieczyszczeniem oraz problem osadów i odpadów w ŁAM, [referat na sesję naukow ą O chrona środow iska człow ieka ], Łódź 1973, s. 113. 14 Dane W ydziału O chrony Środow iska i G ospodarki W odnej Urzędu M iasta Łodzi z 1979 r.
3) m echaniczną Lublinek", 4) m echaniczną przy ul. Dubois w Lodzi15. Istnieją rów nież przem ysłow e podczyszczalnie ścieków, lecz ich liczba nie jest w ystarczająca. D otychczas w y b udow ano je m. in. dla Z a- kładów Przem ysłu B arw ników Boruta" w Zgierzu, Z akładów W łókien Sztucznych A nilana" w Łodzi oraz kilku zakładów przem ysłu lekkiego zg ru p o w an y ch w zlewni rzeki O lechów k i1. O cenia się, że jeszcze p rz y - najm niej 60 zakładów przem ysłow ych pow inno dysponow ać u rządzeniami podczyszczającym i17. Ogólna w y d ajn o ść oczyszczalni ścieków w w ojew ództw ie w ynosi ok. 18 tys. m 3 na dobą, podczas gdy cała ich ilość sięga 500 tys. m s na dobę, a ostatnio naw et tę liczbę p rzek racza18. Z w iększanie ilości przer p ły w ających ścieków obniża skuteczność oczyszczania, która w oczyszczalniach m echanicznych i tak jest najniższa. Stan czystości rzek na obszarze w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego zagraża czystości cieków w odnych zaopatru jących w wodę Konin, Poznań, k anału W a rta Gopło i Noteci, a w skutek zanieczyszczenia Bzury uniem ożliwia w y k o rzystanie jej wód w w ojew ództw ie skierniewickim, płockim i w arszaw sk im 111. Ilość i stru k tu rę ścieków odpro w adzan y ch z w ojew ództw a p rzedstaw ia tab. 6. Ścieki przem ysłow e i kom unalne odprow adzano do w ód pow ierzchniow ych w 1980 r. w min m3 W yszczególnienie W ojew ództw o Łódź O gółem ścieki odprow adzano 191,7 145,2 bezpośrednio z zakładów przem ysłow ych 20,0 4,5 siecią kanalizacji m iejskiej 171,7 140,7 w tym: przem ysłow e 77,6 69,4 Ścieki w ym agające oczyszczenia 191,5 145,2 ścieki oczyszczane 11,8 0,4 ścieki nie oczyszczane 179,7 144,8 odprow adzane bezpośrednio z Zakładów przem ysłow ych 8,0 4,1 odprow adzane siecią kanalizacji m iejskiej 171,7 140,7 Z r ć d l o : Rocznik sta tystyczn y województwa m iejskiego łódzkiego 1941, Łódź 1981. T a b e l a 6 15 Intormacja o stanie i rozwoju gospodarki w zakresie wodociągów i kanalizacji dla w ojew ództw a miejskiego ludzkiego, [m ateriały Z jednoczenia G ospodarki Komunalnej m. Lodzi z 1981 r., m aszynopis], s. 3. 16 Stan zanieczyszczenia wód powierzchniow ych w w ojew ództw ie m iejskim łódzkim, [m ateriały Urzędu M iasta Łodzi z 1979 r., m aszynopis], s. 6. 17 K r a s s o w s k i, op. с it., s. 176. w Rocznik statystyczny w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego 1978, Łódź 1978; ibidem, 1981. 18 Stan zanieczyszczenia..., s. 6 8.
Dane te w skazują na ogrom ne zaniedbania gospodarki ściekowej. 93,7% ścieków w w ojew ództw ie oraz 96,7% w Łodzi odprow adza się do odbiorników bez oczyszczenia. Ponieważ nieomal połowę stanow ią ścieki przem ysłow e, zaw artość w ysoce szkodliw ych substancji jest w nich w y jątk o w o duża. W y raźnie gorzej przedstaw ia się udział ścieków oczyszczonych w ogólnej ich ilości o dprow adzanej siecią m iejską, niż w p rzypadku przem ysłu. Od kilku lat w y stęp u je tendencja do w zrostu stopnia w y - k orzystania kanalizacji k o m unalnej dla odprow adzania ścieków p rzem ysłow ych i stosunku tych ostatnich do ścieków k o m u nalnych w tejże sieci. Ma to pew ien asp ekt p ozytyw ny: m ieszanie ścieków k o m u n alnych z przem ysłow ym i osłabia toksyczne działanie i stężenie substancji chemicznych, zaw arty ch w tych ostatnich. Z arów no jednak p izyczyny tego zjaw iska (przem ysł woli korzystać z urządzeń m iejskich niż b u - dow ać w łasne urządzenia w raz z oczyszczalniami), jak i skutki, w obec nieoczyszczania ścieków z kanalizacji kom unalnej, w y d a ją się raczej negatyw ne. Z punktu w idzenia możliwości zaspokojenia potrzeb ludności, w zro - stu poziomu jej życia i jakości usług kom unalnych, sy tu acja ta p o w o - duje n astęp u jące efekty: 1) praktycznie nie istnieje możliwość w y k o rzystan ia lokalnych źró - deł wód pow ierzchniow ych dla zaopatrzenia ludności w w odę wodocinqow ą (pitną), co pogłębia je j deficyt, 2) z podobnych przyczyn w o d y te nie n adają się do w y k o rzystan ia w rolnictwie, przem yśle i innych działach gospodarki narodow ej, 3) zatrute rzeki silnie oddziałują na n atu ra ln e środow isko człow ieka na obszarze znacznie w iększym od w o jew ó d ztw a m iejskiego łódzkiego. Drugim istotnym elem entem gospodarki ściekow ej, oprócz w yżej zary so w anych problemów, jest zaspokojenie potrzeb ludności w zakresie usłuo kanalizacyjnych. O góln y ich poziom i zróżnicow anie w b a - d anych m iastach jest podobne jak w przypad k u wodociągów. Dla zilustrow ania terto zagadnienia przyjęto n astęp u ją ce m iary: 1) długość sieci k an alizacy jn ej (w m etrach bieżących) przypadająca na 1 m ieszkańca, 2) udział ludności m iast k o rzystającej z kanalizacji zbiorczej w ogólnej liczbie m ieszkańców, 3) n asycenie obszaru miast siecią k analizacyjn ą (w km sieci na 1 k m 2 oowierzchni), 4) liczba podłączeń kanalizacyjn y ch do b u d y n k ó w (posesji), ró w - nież odniesio na do p o w ierzch n i miast. W arto ści ty ch w spółczynników przedstaw iono w tab. 7.
T.ч b о 1 а 7 K analizacja w m iastach w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego Miasto Łódź A leksandrów Głowno K onstantynów O zorków Pabianice Stryków Rok Długość sieci kanalizacyjnej ogólnospław nej w mb n i 1 raioszkańrn" Ludność korzystająca z kanalizacji zbiorcze j w % ogółu m ieszkańców Liczba podłączeń kanalizacyjnych Długość sieci kanalizacyjnej do budynków w km na 1 km*o na l km* 2 3 4 5 6 1975 0,82 83,9 3,1 38,3 1976 0,86 84,3 3,2 38,0 1977 0,92 84,8 3,5 38,5 1978 0,94 85,3 3,6 39,2 1979 0,94 91,5 3,6 40,0 1980 0,97 92,2 3,8 40,7 1975 0,51 30,8 1,5 12,2 1976 0,51 33,2 1,5 13,1 1977 0,50 35,6 1,5 14,0 1978 0,47 37,2 1,5 11,1 1079 0,46 51,0 1,5 19,0 1980 0,46 51,6 1,5 19,6 1975 0,63 14,7 0,5 5,4 1976 0,63 16,3 0,5 5,5 1977 0,62 16,4 0,5 5,6 1978 0,62 16,4 0,5 5,6 1979 ' 0,71 33,0 0,6 5,6 1980 0,88 33,6 0,7 5,7 1975 0,38 16,9 0,3 3,4 1976 0,38 20,7 0,3 3,4 1977 0,45 40,9 0,3 4,0 1978 0,44 42,5 0,3 4,1 1979 0,47 31,9 0,3 4,1 1980 0,46 31,8 0,3 4,1 1975 0,71 28,5 1,2 11,3 1976 0,71 27,7 1,2 11,6 1977 0,70 28,9 1,2 12,1 1978 0,75 29,0 1,3 12,5 1979 0,67 53,2 1,1 11,7 1980 0,70 53,2 1,2 12,0 1975 0,96 59,3 2,6 36,2 1976 0,95 59,4 2,6 36,4 19 77 1,00 59,6 2,7 36,6 1978 0,99 61,1 2,7 37,4 1979 0,99 72,1 2,8 38,1 1980 1,01 73,7 2,9 39,0 1975 1980 _
T abela 7 (cd.) 1 2 3 4 5 6 Zgierz 1975 0,99 71,2 1,6 36,6 1976 0,99 72,5 1,6 37,6 1977 1,03 73,0 1,7 38,4 1978 1,02 74,0 1,7 39,9 1979 1,00 87,1 1,7 42,3 1980 1,10 88,5 1,9 43,5 M iasta ogółem 1975 0,82 77,4 2,4 31,7 1976 0,85 78,0 2,5 31,6 1977 0,90 78,8 2,7 32,0 1978 0,92 79,3 2,8 32,6 1979 0,92 86,5 2,8 33,5 1980 0,95 87,3 2,9 34,2 ------. _ ------r o Bez p o d łu c ifń do b udynków. Ź r ó d ł o : Ju k w tub. 4. W w ojew ództw ie m iejskim łódzkim d aje się zauw ażyć pow olna te n - dencja w zrostow a w szystkich p rezen to w anych m ierników. N a zm iany te w pływ a decydująco rozwój kanalizacji w Łodzi, Pabianicach i Zgierzu, charak tery zujący się podobnym i trendam i i nieznacznym i różnicami bezw zględnej wielkości prezento w anych m ierników. W pozostałych m iastach można natom iast zauw ażyć w y ra źne zróżnicowanie. W A leksandrow ie, przy stabilizacji długości sieci, postęp w y k azuje jej w ykorzystanie, mierzone zarów no udziałem ludności z niej k o rz y - stającej, jak i liczbą podłączonych do niej nieruchom ości. M ożna więc przypuszczać, że k analizacja została w tym mieście w y b u d o w ana z uw zględnieniem rosnących potrzeb. Potw ierdza ten w niosek dość w y - sokie nasycenie tere n u m iasta siecią. Również osiągnięty stopień dostępności urządzeń jest w yższy, aniżeli w pozostałych, m ałych m iastach wrojew ództw a. G łow no i K onstan ty n ó w re p rezentu ją zbliżony poziom w yposażenia w urządzenia kanalizacyjne. Podobne są tu rów nież ten d encje w zrostu poszczególnych w spółczynników. Jednakże poziom usług jest w ty ch m iastach najniższy w w ojew ództw ie (w yłączając Stryków, k tó ry nie posiada zbiorczej kanalizacji). T utaj w łaśnie zadania w zakresie ro z- budow y urządzeń k analizacyjn y ch (a tak że w odociągów, co u d o k u m en - tow ano wcześniej) są najw iększe i najtrudniejsze. Zgodnie z postulatem w zględnej jednolitości in frastrukturalnego zagospodarow ania aglom e- racji, tu także pow inny się skupić wysiłki w ładz i środki inw estycyjne. Specyficzna sytuacja ukształtow ała się w O zorkow ie. Przy stabilizacji długości sieci i liczby podłączeń do budynków, n astęp u je w y ra ź - ny w zrost udziału m ieszkańców k o rzystający ch z kanalizacji. Bez d o d at-
kow ych b ad ań m ożna jedynie przypuszczać, że jest to częściowo efektem wyiniciny starej substancji m ieszkaniow ej na nową. Z jaw isko takie może bow iem w ystępow ać, g dy w m iejscu w yburzonych, niewielkich budynków mi /! ilnych w zrasta budow nictw o wielorodzinne. Taki sk u - tek można rów nież osiągnąć poprzez zw iększanie liczby ulicznych w p u - stów k analizacyjn y ch (użytkujących je m ieszkańców zalicza się do k o - rzystających z kanalizacji). Jest to jednak możliwe tylko w tedy, gdy w pobliżu posesji przebiega kanał. N atom iast bezwzględna w artość p rzed staw io n y ch m ierników jest w tym mieście relaty w n ie korzystna. Niew ielkie, ró żnokierunkow e w ahan ia o b serw o w anych miar w m a- łych m iastach w y d a ją się mieć n astęp u ją ce źródła: 1) etapo.1 rozbudow a urządzeń dużym i m odułam i (takich w ahań nie stw ierdzono przy b ad aniu w odociągów, koszt budow y sieci k a n a - lizacyjnej jest jed n ak w y raźnie wyższy, niż w odociągow ej20), 2) zw iązany z pow yższym o kresow o szybszy przyrost liczby m ieszk ańców niż w ielkości urządzeń, 3) o k reso w e ad m in istracy jn e zm iany granic miast, a w ięc i ich p ow ierzchni. N atom iast znaczne różnice w bezw zględnym poziomie w spółczynników nasycenia terenu miast urządzeniam i kanalizacyjnym i (np. pom iędzy A leksandrow em a G łow nem lub K onstantynow em ) w dużej mierze w ynikają z innej gęstości zaludnienia, a w ięc i intensyw ności zabudowy, W ODOCIĄGI I KANALIZACJA JAKO ZESPÓŁ URZĄDZEŃ Pośrednią m iarą w yposażenia miast w wodociągi i kanalizację, a więc także technicznego w yposażenia budynków i mieszkań, m oże być w zajem n y stosunek tych urządzeń. P o ró w n an ie liczby ludności k o rzystającej z w odociągów i kanalizacji oraz liczby podłączeń obu rodzajów urządzeń do budynków zaw iera tab. 8. W ysoki przeciętny stosunek liczby ludności k o rzystającej z k a n a lizacji do liczby m ieszkańców k o rzystających z w odociągów jest zjaw i- skiem pozytyw nym. Św iadczy on o kom pleksow ości rozbudow y urządzeń zbiorczych (sieci) oraz, w pew nej mierze, o dobrym technicznym w yposażeniu mieszkań. N ieznaczne różnice pom iędzy Łodzią, Pabianicami i Zgierzem a po- 40 Przeciętny koszt budow y I km sieci w odociągow ej w ynosił na początku lat siedem dziesiątych 1,5 min zł, zaś sieci kanalizacyjnej 2,3 min zł (K. K r a s s o w s k i, Podstawowe problemy gospodarki komunalnej miasta Łodzi, Przegląd Ekonomiczno- -Społeczny M ktsld Łodzi" 1974, nr 1, s. 132),
T a b e l a 8 K om pleksow ość w yposażenia m iast w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego w urządzenia w odociągow o-kanalizacyjne w 1980 r. M iasto Lkw Pkw*1 Lodź. 0,94 0,67 A leksandrów 0,81 0,17 Głowno 0,86 0,64 K onstantynów 0,85 0,78 O zorków 0,88 0,59 Pabianice 0,96 0,62 Stryków X x Zgierz 0,97 0,55 M iasta ogółem 0,94 0,63 л ' B toiunok liczb y ludnoácl k o rz y s ta ją c e j z k a n a liz a c ji do Iiczby ludności koizyslnjącej z w odociągów. b l*k w» lo n in e k liczb y p o d łączeń k n n.illz.icy jn y ih do b udynków do liczby podłączeń w odociągow ych, Ź r ó d ł o : O pracow anie w łasne na podstaw ie danych z tab. 4. 5 i 7. zostałym i m iastam i są n iekorzystne dla tych ostatnich. Potw ierdza ten stan stosunek podłączeń k analizacyjnych do w odociągow ych. N atom iast znaczne różnice pom iędzy poziomem w spółczynników Lkw Pkw w y n ik ają z faktu, iż do ludności k o rzystającej ze zbiorczych urządzeń zalicza sią także m ieszkańców u żytk u jących uliczne zdroje w odociągow e i w p u sty kanalizacyjne. Niski poziom w spółczynnika Pk«oznacza więc, iż ludność korzysta w praw dzie z w o d y dostarczonej do budynków, ale urządzenia k analizacyjn e u żytk u je poza budynkiem. Jest. to rozw iązanie dość niedogodne i w zasadzie prow izoryczne, z tego wiąc wzglądu obniża oceną rozw oju kanalizacji, szczególnie w A leksandrow ie. P, rów ny tutaj 0,17 jest czterokrotnie niższy od przeciętnego dla w szystkich miast w ojew ództw a. W pozostałych m iastach sytuacją pod tym w zglądem m ożna ocenić jako korzystną. Podobnie jest w Łodzi, której w yposażenie w u rz ą d z e - nia w odociągow o-kanalizacyjne w y k azuje w śród b ad anych miast n a j- lepszy poziom. NIEKTÓRE PROBLEMY DALSZEGO ROZW OJU J a k w ynika z w cześniejszych rozważań, ak tu aln a zdolność p ro d u k - cyjn a ująć w ody zaspokaja zapotrzebow anie m iast w ojew ództw a T rze-
ba się jednak liczyć z jego w zrostem w n astępnych latach. Już w roku 1990 może się zaznaczyć w y raźny niedobór w o d y 21. Trudności rów now ażenia bilansu w odnego w ojew ództw a pogłębia konieczność ograniczenia poboru w ód podziemnych. Szczególnie d o ty - czy to poziomu czw artorzędow ego i górnokredow ego. Ich dotychczasowa, zbyt intensyw na eksploatacja ma dw ie przyczyny. Po pierw sze znaczną część ujęć w ód gruntow ych w ykorzystuje przemysł, nie licząc się ze skutkam i w yczerpyw ania złóż. Na przykład w w yniku nadm iernej eksploatacji czw artorzędow ych złóż w ód g ru n - tow ych na terenie Z akładów W łókien Sztucznych,,Anilana" utw orzył się w tym rejonie lej d ep resy jn y o pow ierzchni ok. 8,3 km 2. Równie n ieracjonalne w y k o rzysty w anie przez inne zakłady ujęć z poziomu g ó r- n okredow ego spow odow ało pow stanie leja d epresy jn ego o powierzchni 21,6 km-. W obu p rzypadkach depresja w centrum leja dochodziła do 42 m 22. W Łodzi nadm ierna eksploatacja wód podziem nych (przekraczająca o 236% dopuszczalne ich wydobycie) doprow adziła do o p ad - nięcia zw ierciadła w ody w całym poziomie górn o k red o w y m poniżej rzędnej, chroniącej praw idłow y jej dopływ, szkodliw ego opadnięcia zw ierciadła w ody w poziomie czw artorzędow ym w rejonach in tensy w - nej eksploatacji oraz zm niejszenia w ydajności lub pozbaw ienia wody niektórych studzien23. O statnio obserw u je się pew ną popraw ę tej s y - tuacji, głów nie dzięki zm niejszeniu poboru w ody przez przemysł. Po drugie do dziś sterow anie poborem w ody dla w odociągów k o - m unalnych przebiega w ten sposób, że w zależności od zapotrzebow a- nia pracują: 1) ujęcia g ru n to w e z m aksym alną w ydajnością, 2) w odociąg Sulejów Łódź w m iarę możliwości rów nom iernie (7. pow odu dużej w rażliw ości klaro w n ik ó w na zm iany obciążenia), 3) w odociąg Pilica Łódź ze zm ienną w ydajnością, dostosow aną do zapotrzebow ania24. Na taką stru k tu rę w y k o rzystania ujęć w pływ a dobra jakość wód podziemnych. Innymi słow y im w yższy jest stosunek ilości wody g ru n to w ej do pow ierzchniow ej w w odociągu, tym lepszą osiąga się jakość w o d y w odociągowej. Silnie zniszczone złoża wód podziem nych w y m agają odbudowy. 11 Por.: Wodociągi miasta Łodzi... K om pleksow y program ochrony środowiska ŁAM, [m aszynopis w Biurze Projektow ania i Program ow ania Rozwoju Łodzi), Łódź 1973, s. 56. is Z. D e m b i ń s k i, Ważniejsze problemy ochrony środowiska w województwie miejskim łódzkim, Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1976, nr 3 s 134 135. K. K r a s s o w s k i, Elementy techniczne gospodarki miejskiej, [maszynopis] Łódź 1981, s. 279 280
Oprócz ograniczenia w ydobycia w ody przez przem ysł (niechętny temu, poniew aż w oda z w odociągów k o m u nalnych kosztuje drożej i jej zużycie jest limitowane), możliwa jest zm iana stru k tu ry w y k o rzystan ia wód gruntow ych. Chodzi głów nie o zm niejszenie intensyw ności eksploatacji złóż czw artorzędow ych i g ó rn o k red o w y ch a zw iększenie w ydobycia z poziomu dolnokredow ego. P onadto rów now agę złóż górn o k redow y ch m ożna stopniow o przyw racać, tłocząc do nich nadw yżki w ody z w o d o - ciągu m iejskiego (np. w nocy). Pozwoliłoby to na utw orzenie w rejonie Łodzi zbiornika w ód podziemnyc h o pojem ności ok. 80 min m 3. M oże on w przyszłości stanow ić cenne źródło w ody dobrej jakości26. Z aspokojenie przyszłych potrzeb będzie jednak w ym agać przede w szystkim zw iększenia stopnia w ykorzystania wód powierzchniow ych. D otychczas zakładano, że w najbliższej przyszłości będzie to możliwe dzięki: 1) zakończeniu 11 etapu budow y w odociągu Sulejów Łódź, 2) rozbudowie i m odernizacji w odociągu T om aszów Łódź2". Budowę II etapu w odociągu Sulejów ŁóJź planow ano na lata 1980 1985. Miało to przynieść Łodzi dostaw y 245,9 tys. m 3 w ody na dobę, co oznaczałoby podw ojenie jej poboru ze Zbiornika S ulejow skieg o. Realizacji tej inw estycji nie podjęto, głów nie w skutek zm niejszenia zapotrzebow ania na w odę ze strony przemysłu. W odociąg T om aszów Łódź, doprow adzający w odę z Pilicy, jest eksploatow any od 1955 r. Jeg o zużycie osiągnęło znaczny stopień. P o- jaw iła się konieczność m odernizacji w iększości urządzeń i rem ontu uszkodzonego jazu na Pilicy. N asilająca się oporność hydrauliczna r u - rociągów spow odow ała spadek ich przepustow ości o 36%. W obec tego w ystąpiła potrzeba budow y trzeciej,,nitki" rurociągu R okiciny Łódź, a także stacji uzdatniania w ody w Rokicinach*8. Ujęcia wód podziem nych w Pabianicach, Zgierzu, A leksandrow ie i K onstantynow ie w ejdą w obręb obsługi tzw. w odociągu centraln ego29 (wraz z Łodzią), pozostałe m iasta w ojew ództw a będą korzystać z lokalnych ujęć w ó d gruntow ych. N atom iast potrzeby w o d n e rolnictw a ma zaspokajać zw iększona liczba zbiorników re te n c y jn y c h 3n. Jest to uzależnione od czystości rzek w w ojew ództw ie m iejskim łódzkim. *5 D e m b i ń s k i, W ażniejsze problemy..., s. 135. 111 Por.: K. K r a s s o w s k i, Łódzkie wodociągi i kanalizacja 150-lecie działalności), Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1975, nr 2, s. 150. 17 K om pleksow y program kształtowania środowiska człowieka w w o jew ództw ie miejskim łódzkim, (m aszynopis w Urzędzie M iasta Łodzi], Łódź 1979, s. 45. *s łnlormacja o sianie..., s. 4 i 5. г» W ojew ództw o m iejskie łódzkie, s. 422. 10 W ojew ód ztw o miejskie łódzkie w X le c iu 1971 1980 i kierunki dalszego rozwoju, Łódź 1980, s. 29
Zakłada się, że w 1985 r. ze zbiorczych w odociągów korzystać b ę - dzie ok. 92% m ieszkańców miast (w Łodzi 95% )31. W ym aga to znacznej rozbudow y sieci i zw iększenia liczby podłączeń do budynków. Skala tych zadań jest najw iększa w Łodzi. P lanuje się tu m. in. budow ę n o - w ych m agistral w odociągow ych, stacji uzdatniania w ody na Teofilowie i chlorow ni w ód z u jęć podziem nych32. Zm ierza się rów nież do ograniczenia zużycia w ody przez przemysł. M oże on na przykład w w iększym stopniu w prow adzać wodooszczędne technologie p rodukcji33. Będzie także w w iększym stopniu korzystał z w odociągów miejskich. T aka tendencja już się zaznacza34. Popraw a gospodarki ściekow ej w w ojew ództw ie w ym aga w ielkiego wysiłku. Tu bow iem zaniedbania są najw iększe. Podstaw ow ym k ieru n - kiem działań pow inno być oczyszczenie rzek w w ojew ództw ie w takim stopniu, a b y m ogły zachow ać biologiczny przepływ wody, tzn. aby stały się znów n atu raln y m i ciekam i wodnymi. Zastosow ane środki mogą mieć dw ojaki charakter, Po pierw sze w krótkim okresie m ożna uspraw nić gospodarkę ściekow ą poprzez drobne inw estycje oraz w y k o rzystan ie instrum entów ekonom icznych i p raw n y ch (np. kontrolę źródeł zanieczyszczeń i e w e n - tualne stosow anie sankcji). Jednakże wobec skali potrzeb efekty tych działań mogą mieć jedynie m arginalne znaczenie. Po drugie konieczna jest długofalowa, zorganizow ana polityka gospodarcza, w tym szczególnie inw estycyjna. Jej zakres w inien w y - nikać nie tylko z ak tu aln ego stanu gospodarki ściekowej, ale również z p ersp ek ty w rozw oju w ojew ództw a i miast. P rzew idyw ane podw ojenie zużycia w ody w roku 2000 spow oduje podobny w zrost ilości ścieków i zaw arty ch w nich zanieczyszczeń. Rozwiązać trzeba zatem dw a p r o - blemy: stw orzenia możliwości ich odprow adzania i w łaściw ego o czyszczania oraz zaspokojenia potrzeb ludności w zakresie korzystania z urządzeń kanalizacyjnych. K ierunki rozw iązań są następujące: 1) całkow ite n asycenie siecią k analizacyjn ą terenów zurb anizow a- ny. li, przy czym dla centralnej strefy w ojew ództw a zakłada się w spólny system odprow adzania ścieków bytow o-gospodarczych i przem ysłowych, 2) budow a grupow ej oczyszczalni ścieków (GOS) wraz z kolektora- 31 Ibidem, s. 28. 32 Inioimacja o stanie..., s. 5. 33 Z. D m b i ń s к i, Perspektywiczne zapotrzebowanie na w odę w Łodzi, Przegląd Ekonom iczno-społeczny M i.ista Łodzi" 1980, nr 6, s. 126. 34 K r a s s o w s k i Łódzkie w o d o c ią g i.., s 150
nu d o prow adzającym i je z Lodzi, Pabianic, Zgierza, A leksandrow a, K onstan ty n o w a a także Rzgowa, 3) budow a oczyszczalni ścieków dla pozostałych m iast w ojew ództwa, 4} budowa lo kalnych urządzeń do oczyszczania ścieków w w iększych ośrodkach w iejskich o skoncentro w anej zabudow ie35, 5) praw idłow a polityka lokalizacji n o w y ch zakładów przem ysłow ych i w ybór w odooszczędnych gałęzi przem ysłu oraz technologii, 6) regulacja n iektó ry ch odcinków rzek, um ożliw iająca przyjęcie przez nie w iększej ilości ścieków. P odstaw ow ym zadaniem jest budow a GOS, k tó ra w raz ze zw iązaną z nią siecią kanalizacyjną, obok likw idacji u jem n y ch skutków nieoczyszczania ścieków, n aru szających stan środow iska naturalnego, "Stworzy w arunki dalszego rozw oju gospodarczego w ojew ództw a. Będzie ponadto tańsza od indyw idualnych urządzeń oczyszczających w poszczególnych m iastach3. O stateczny efekt zapew ni kom p lekso w a realizacja: 1) GOS o w ydajności 617 tys. m 3 na dobę, 2) układu kolek to ró w ściekow ych o łącznej długości 6b km, 3) regulacji rzek N e ru i Bzury wraz z k anałam i przerzutow ym i (łączna długość 111 km) i p o m p o w n ią37. Zalety tego rozwiązania, oprócz relaty w n ie niskich łącznych kosztów (o czym w spom niano wyżej), są następujące: uw olnienie rzeki Bzuly od zanieczyszczeń ze Zgierza i A lek sandro w a; ochrona N eru przed ś( lekami z Pabianic, Rzgowa i K onstantynow a; m niejszy w y m agany stopień oczyszczenia ścieków niż w p rzypadku budow y urządzeń lokalnych i łatw iejsza eksploatacja. O czyszczone ścieki m ogą być w y k o rzystane do naw odnienia terenów rolniczych w dolinie N e ru i Bzury. W p ły n ie to dodatnio na stan sto su n k ó w w odnych na terenach szczególnie deficyto w y ch w m akroregionie (w ojew ództw o skierniew ickie)38. Budowa GOS jest istotna dla o ch ro n y rzek przed ściekam i p rzemysłowymi. K orzystanie przez przem ysł z m iejskiej sieci k analizacyjnej wyklucza konieczność budow y lokalnych, zakładow y ch oczyszczalni. Poniew aż ich lokalizacja w y m aga ustalenia stref ochronnych, na terenach zurbanizow anych po prostu b rakow ało b y dla nich miejsca. P onadto wobec m ałych p rzepływ ów w o d y w poszczególnych rzekach, konieczny byłby w ysoki, technicznie nieosiągalny, stopień neutralizacji ścieków przem ysłow ych. Część ścieków p rzem ysłow ych będzie jednak 35 W o je w ó dztw o miejskie łódzkie, s. 423. 3I) K r a s s o w s k i, Infrastruktura techniczna..., s. 176 177. 37 K r a s s o w s k i, Łódzkie wodociągi..., s. 152 153. M D e m b i ń s k i, W ażniejsze problemy..., s. 138-139 oraz J a k o b s c h e, op Cii., s. 95.