U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986

Transkrypt

1 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986 K sa w ery K rassow ski' R O Z W Ó J INFRASTRUKTURY K O M U N ALNEJ WSTĘP G ospodarka kom unalna i m ieszkaniow a zajm uje się zaspokajaniem inaterialno-bytow ych potrzeb ludności, k tó re są w ynikiem jej^ życia w w iększych skupiskach (miasta i zurbanizow ane wsie). Do zakresu jej d ziałania zaliczam y: budow ę i eksploatację b udynków mieszkalnych, urządzenia techniczno-sanitarne (zaopatrzenie w wodę, usuw anie nieczystości, k an alizację, łaźnie), transport miejski (ulice, place, m osty i w iadukty oraz ich ośw ietlenie, kom unikację miejską), energ ety k ę lokalną (zaopatrzenie w gaz, energię elektryczną i cieplną), zieleń m iejską, - gospodarkę terenam i m iejskim i1. W y n ik a z tego, że spośród sześciu p o d staw o w y ch m aterialnych p o - trzeb człow ieka (pożywienie, odzież, m ieszkanie, u trzym anie higieny i czystości, ogrzew anie i ośw ietlenie oraz transport) gosp o d ark a k o m u - nalna zaspokaja cztery ostatnie. O prócz świadczeń dla ludności obsługuje ona także zakłady i instytucje. G ospodarka kom unalna i m ieszkaniow a jest głów nym elem entem gospodarki terenow ej. Rozwój urządzeń k o m u n aln y ch zw iązany jest z urbanizacją, w zrostem poziomu życia ludności i postępem technicznym. Nie w e w szystkich m iastach Polski w y stęp o w ała bezpośrednia zależność m iędzy ich rozbudow ą, w zrostem liczby ludności a ro z w o - jem in frastruktury kom unalnej. N ajbardziej ch a rak tery sty c zn y m p rz y - k ład em bra k u teg o zw iązku jest Łódź. Dor. dr inż., K ierow nik Zakładu G ospodarki K om unalnej UŁ. 1 Md/u encyklopedia ekonomiczna, VV.irsz.iwa 1974, s. 242,

2 Burzliwy rozw ój Lodzi (por. tab. 1) w ynikał z potrzeb rozw ijającego się przem ysłu b aw ełn ianego2. Z 1244 ha, k tó re zajm ow ała Łódź w roku 1820, 1/3 obszaru pow ierzchni zajm ow ały lasy miejskie. Rozwój przestrzenno-ludnośclow y Łodzi T a b e l a 1 Rok Pow ierzchnia w ha Ludność w tys, osób G ęslość zaludnienia w osobach/ha ,0 0,7 0, ,2 253,0 113, ,4 423,0 127, ,2 341,8 58, ,7 672,1 108, ,0 502,5 26, ,0 625,0 29, ,0 762,0 35, ,0 832,1 39,2 a Łącznie z latam i m iejskim i. Ź r ó d ł o ; ł.id i ro zw ó l m iasta w P o lsce Ludo w e/, W «r m w «1970, i.!3 R o czn ik s ta ty sty c zn y m iatla Łodzi , Łńdż 1965, в. 38. Potrzeby kom u n aln e przem ysłu ro zw iązyw ane były przez w łaścicieli fabryk w e w łasnym zakresie. N ie byli oni zainteresow ani w p o - praw ie w aru n k ó w m ieszkaniow ych i san itarn y ch m ieszkańców szybko rozbudow ującego się miasta. G łów nym ich celem była chęć zw iększenia w łasnego potencjału produkcyjnego. Dlatego początkiem działania urządzeń k o m u n aln y ch w Łodzi był dopiero przełom XIX i XX w. Dziś sp raw n e urządzenia k o m u n aln e stały się nieodłącznym e le - m entem gospodarki miast oraz, coraz częściej zurbanizow anych, wsi. Polepszają one w aru n k i życia ludności. W łaściw ie rozw inięte m iejskie urządzenia kom unalne u łatw iają zakładom p racy produkcję i p o p ra - w iają w aru n k i higieniczno-sanitarne pracow ników. Stają się one w ażnym czynnikiem w rozw oju dużych skupisk ludności, kształtujących przestrzeń i w p ły w ający ch na ekonom ikę miast. POJĘCIE I CECHY INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ Istotnym czynnikiem oddziałującym na organizację m iasta oraz jego rozwój p rzestrzenny jest infrastruktura. W sensie planistycznym infrastruktura umożliwia zagospodarow anie terenu. W yposaża go w zespół urządzeń technicznych i socjalno-kul- * H. S. D i n t e r, Dzieje w ielkiej kariery, Łódź 1965, s. 2.

3 turalnych. Dzielimy ją na infrastrukturę techniczną i społeczną. Do in frastruktury technicznej należą urządzenia: transp o rtu i łączności, produkcji i rozdziału energii elektrycznej, gazu, ciepłej w ody i pary wodnej, gospodarki w odnej i ochrony środowiska, kanalizacji, oczyszczania ścieków i odpadów przem ysłow ych, m elioracji i irygacji rolniczych*. Mimo odm iennego charakteru i techniki św iadczenia usług, istnieją cechy wspólne, łączące poszczególne funkcje infrastruktury. P odstaw ow ą cechą jest jej u sługow y (służebny) charakter. N astępne dwie cechy w y stępują w ścisłym pow iązaniu ze sobą i dotyczą in frastruktury kom unalnej. Techniczna niepodzielność (bryłowatość) urządzeń o rozm iarach często p rzekraczających zapotrzebow anie na usługi i produkty, pociąga za sobą w ysokie jed n o razo w e n ak ład y inw estycyjne. O bciążenie to, zwłaszcza w początkow ej fazie budow y infrastruktury, jest tak w ysokie, że doprow adza niejed n o k ro tn ie do ograniczeń rozw oju miasta. Postęp cyw ilizacji pow o d u je w zrost potrzeb społecznych. D latego też budow a urządzeń n astaw io n a jest na ich d łu - gą w ytrzym ałość czasową. Jest to cecha długowieczności. W y stę p u je również w ysoki stopień współzależności in frastru k tu ry przejaw iający się w formie kom plem entarności (tj. dopełnianiu się urządzeń sieciowych) oraz substytucyjności (np. zamienności nośników energii). K onsekw encją w ym ienionych p o d staw o w y ch cech in frastruktury k o - m unalnej jest m. in. w ysoka kapitałochłonność, im m anentny zw iązek 7. terenem oraz czasow a (dobowa, godzinowa) nierów nom ierność zapotrzebowania na poszczególne usługi kom unalne. Ze w zględu na zasięg oddziaływ ania urządzeń in frastru k tu ry te c h - nicznej w y stęp u ją one jako: ogólnokra jowe lub regionalne, lo k a ln e (m iejskie lub osiedlowe). Działalność zw iązana z infrastru k tu rą o zasięgu ogólnokrajow ym lub regionalnym jest k iero w an a centralnie. Rozbudowa i eksploatacja in frastru k tu ry lokalnej jest w zasadzie elem entem zadań w ładz te r e - now ych. U rządzenia in frastru k tu ry technicznej o zasięgu m iejskim w iążą się z nospodarką kom unalną zarów no w jej daw n y m jję c iu podm iotowym, ink i_ aktualnym ujęciu przedm iotow ym 4. M ożna w ięc stwierdzić, iż M S a d o w y, Znaczenie infrastruktury gospodarczej w rozwoju społeczno-ekonomicznym, fw :l Gosnodarka komunalna i mieszkaniowa i jej rola w społeczno-ekonom icznym rozwoju kraju, M onografio i O pracow ania SGPiS" 1974, nr 30, s. 153, 4 7, D z i e m b o w s k i, Ekonomika przedsiębiorstwa komunalnego, W arszaw a 1971 s. 27.

4 infrastrukturą kom u n aln ą są urządzenia infrastruktury technicznej o zasięgu lokalnym, w chodzące w zakres działania gospodarki kom unalnej. Do in frastruktury kom unalnej należą więc: kom unikacja m iejska (drogi i transp o rt miejski), urządzenia techniczno-sanitarne (wodociągi, studnie publiczne, kanalizacja, m elioracje miejskie, oczyszczanie miast, usługi łaziennicze i pogrzebow e), energ ety k a kom unalna (w ytw arzanie ciepła w lokalnych kotłow - niach i jego rozprow adzanie), zieleń m iejska (parki, zieleńce, lasy kom unalne, ogrody działkowe, cm entarze itp.). PIERWSZE URZĄDZENIA KOMUNALNE NA SWIECIE Rozwój in frastru k tu ry k om unalnej zw iązany jest z: w zrostem zamożności społeczeństw a i zw iększeniem jego w y - magań, rozrastaniem się skupisk ludzkich, postępem technicznym i technologicznym w produkcji p rzem y - słow ej, przejm ow aniem przez sam orząd miejski organizacji usług u ła t- w iających życie ludności w w ielkich skupiskach. G łów nym i czynnikam i rozw oju in frastru k tu ry kom unalnej są zatem: stopień rozw oju miast, poziom techniki, c h a rakter społecznego system u gospodarowania*. W m iarę rozw oju i rozpow szechniania się pojazdów kołow ych rosło zapotrzebow anie na coraz lepsze s z l a k i k o m u n i k a c y j n e. P o - w odow ało to stopniow e przekształcanie się ledw o przetarty ch ścieżek w coraz lepiej b udow ane trakty. T ak w y ty czone i częściowo um ocnione trakty istniały już ok r. p.n.e. w Chinach. Drogi lądow e były wów czas uzupełnieniem dróg w odnych. W starożytnym Babilonie, w okresie panow ania króla Sanheriba, istniała pierw sza w y k ład ana kam ieniam i Święta Droga". Za czasów T ra ja n a ( r. n.e.) użytk o w ano w Im perium Rzym skim ok. 80 tys. km dróg. N aw ierzchnie dróg w y k o n a n e były z kilku w a rstw kamieni, ułożonych n a zapraw ie żw irow o-w apiennej. Słynna Via Appia, daw na naw ierzchnia kam ienna, służy Rzym ow i do dzisiaj. W raz z ogólnym upadkiem gospodarki i cyw ilizacji w Europie 5 A. G i n s b e r t - G o b e r t, Polityka komunalna, W arszaw a 1977, s. 9.

5 (IV XVI w.) nastąpił zanik sieci drogowej. Dopiero następ n e okresy przyniosły popraw ę. W odtw arzaniu i rozbudow ie tej sieci przodow ała Francja. Zastosow ano tam, rów nież po raz pierwszy, naw ierzchnie tłuczniow e (T rasaguet 1764 r.). W 1819 r. M ac A dam zastosow ał n a - wierzchnię smołową, a w roku 1849 A. M erian naw ierzchnię asfaltową. Pierwsza au to strad a pow stała w e W łoszech w 1924 r. na trasie Me diolan V arese. O dpow iednio rozw inięta sieć dróg ułatw ia transport. Służy ona p rzemieszczaniu dóbr m aterialnych, osób i wiadomości. Celem k o m u n i - k a c j i jest szybkie p o k o n y w anie odległości. N a świecie rozwój k o - m unikacji przechodził wiele etapów. N ajw ażniejsze z nich zostały zap o czątk o w an e zastosow aniem trakcji m echanicznej (samochód), e le k - trycznej oraz użyciem różnych środków transp o rtu masowego. Początek m otoryzacji nastąpił wraz ze skonstruow aniem przez F ra n - cuza Cugnota w latach pierw szego pojazdu drogow ego z napędem parow ym. Rezultatem dalszych prac była parow a dorożka" zbudow ana w 1802 r. przez Anglika Trevithicka, a w 1804 r. drogowa lokom otyw a" w y k o n ana przez A m ery k anin a Evansa. W roku 1852 uruchom iony został w N ow ym Jo rk u pierw szy tram - w aj szynowy. T ram w aj elektryczny pojawił się dopiero w 1881 r. i był skonstru o w an y przez niem iecką firmę Siem ens-halske. Z elektryfikow ane linie tram w ajo w e zastosow ano po raz pierw szy w Berlinie. R ów nolegle z tram w ajam i elektrycznym i, w N iem czech w y b u d o w ano pierw sze tro - lejbusy. Samochód z silnikiem parow ym, obsługiw ał w roku 1831 pierw szą na świecie linię kom unikacji autobusow ej m iędzy G loucester i Cheltenhom (odległość ok. 15 km). W p ro w adzenie sam ochodu z silnikiem benzynow ym i jego upow szechnienie zmusiło do przebudow y miejskich układów kom unikacyjnych. W Londynie uruchom iono w roku 1863 pierw szą m iejską podziem ną kolej M etropolitan R ailw ay" stąd p o - chodzi nazw a m etro. Pierwszą linię kolei podziem nej o napędzie elektrycznym uruchom iono w 1890 r, w Londynie w głębokim wykopie. K lasyczne m etro istnieje obecnie w 35 m iastach na świecie, natom iast kolej podziem ną buduje się w ok. 50 miastach. W zw iązku z rozwojem m otoryzacji oprócz spadku liczby p rzew o - zów w kom unikacji zbiorowej, następuje rów nież zm iana zakresu stosow ania poszczególnych środków kom unikacji. W pierw szym okresie podstaw ow ym środkiem przewozu pasażerów w m iastach był tram w aj. Po II w ojnie św iatow ej w w iększości miast k ra jó w w ysoko rozw iniętych, * F. M. F ę l d h a u s, M a szyny w dziejach ludzkości, W arszaw a 1958, s, 164.

6 poza m etrem " głów nym środkiem przew ozow ym stał się autobus. Po kryzysie en erg ety cznym z lat siedem dziesiątych w wielu m iastach św iata pow raca się jed n ak do kom unikacji tram w ajow ej i trolejbusowej. N ow ym i środkam i tran sp o rtu zbiorow ego mogą być: koleje jednoszynowe, pojazdy na poduszce pow ietrznej i m agnetycznej, pojazdy z silnikiem liniow ym oraz autom atyczne system y kontenerow e" przeznaczone do transportu kabin pasażerskich7. W o d a jest w arunkiem utrzym ania w łaściw ego stanu sanitarnego w mieście. Pierw otnie ludzie czerpali w odę z potoków i rzek. Po w y - nalezieniu narzędzi m etalow ych kopano studnie i sięgano już do wód podziemnych. W starożytności budow ano wodociągi g raw itacyjn e (słynne akw edukty rzymskie). Rzym w 97 r. n.e. posiadał wodociągi d o sta r- czające 200 tys. m s w ody dziennie dla miliona mieszkańców. W Europie budow ę urządzeń w odociągow ych ponow iono w XIII w. Były to przew ażnie wodociągi g ra w ita cyjn e lub czerpiące w odę z rzek, za pom ocą kół w odnych". W odę ze studzien publicznych rozprow adzano rurociągam i d re w n ianymi. Do b u d o w y tych rurociągów w y k o rzysty w ano pnie drzew. Z astosow anie w XVIT w. ru r żeliwnych um ożliwiło budow ę w odociągów ciśnieniowych, g w a rantu jących doprow adzenie w ody do mieszkań. W y n a - lezienie m aszyny parow ej w XVIII w. pozwoliło na zastosow anie pomp wodnych. Do uzdatniania w o d y zastosow ano urządzenia do filtrowania (po raz p ie rw s z y w 1866 r.) i dezyn fekcji (1893 r.). Uzupełnieniem w odociągów są urządzenia k a n a l i z a c y j n e, którym i ścieki odprow adzało się poza teren zabudow any. B udow ano je w czasach staro żytn y ch (np. słynne k anały Rzymu Cloaca Maxima"). N iektóre urządzenia k analizacyjn e starożytnego Rzymu p rzetrw ały do chwili obecnej i są nadal użytkow ane. Średniow iecze cechuje pod tym względem znaczny reqres. W E uropie intensyw ny rozw ój kanalizacji roznoczął się w w ieku XVITT. P ierw szy jej p ro jek t opracow ał Lindley w roku 1843 dla miasta Ham burna. Pozostałości pierw szych urządzeń do o c z y s z c z a n i a m i a s t pochodzą sprzed 6500 lat z dorzecza rzeki Tndus.Były to dom ow e zsypy na odpady oraz zbiorniki na zmiotki uliczne. Pierw szą regularn ą m iejską służbę oczyszczania zorganizow ano w P aryżu w roku Początki m echanizacji oczyszczania miast datują się z w ieku XVTTT. W 1750 r. P ierre O u terg in e sk o n stru o w ał i zadem onstrow ał przed k r ó - lem francuskim pierw szą polew arkę uliczną. Ze w zględu na w z rastająca cenę ziemi oraz trudności w u zy sk aniu tere n ó w pod w y sy p isk a w p o - 7 Verkher der Zukunil, Möglichkeilen und Aussichten, Schriftenre ihe, VDA' 1971, nr 6.

7 bliżu miast, w 1873 r. zostały porljęte w M an chesterze pierw sze próby spalania odpadów. Na k o n ty n en cie europejskim pierw szą spalarnią w y - budow ano w 1893 r. w H am burgu. W roku 1843 W ithw orth zbudow ał w Londynie pierw szą zam iatarkę samobieżną. W 1920 r. został sk o n stru o w any przez K ruppa sam ochód z w budow anym do nadw ozia podajnikiem ślimakowym. W roku 1926 firma Keller und K nappich z Augsburga w ykonała sam ochód bezpylny typu Kuka". Również w N iem czech w 1923 r. zapro jek to w ano pojem - nik do odpadów typu SMR. Już z czasów faraonów egipskich d atują się początki c e n t r a l n e - g o o g r z e w a n i a. N ajd aw n iejszą m etodą było kierow anie pod p odłogę ogrzanego powietrza. O d ogrzanej podłogi ciepło prom ieniow ało na całe pomieszczenie. W n astęp n y ch okresach ciepłe pow ietrze d o p ro - w adzano do pomieszczeń, specjalnie w ybudow anym i kanałam i. W XIII w. pom ieszczenia ogrzew ano za pom ocą kam ieni nagrzanych uprzednio w ognisku. Dużym w ydarzeniem było użycie do ogrzew ania p ary wodnej. Pierw szy kocioł p aro w y w ynalazł w 1680 r. D. Papin. Dalszy rozwój kotłów p aro w y ch wiąże się z pow staniem silników p a - rowych, do budow y których w znacznym stopniu przyczyniły się prace J. W atta (1769 r.). W 1790 r. po raz pierw szy użyto p ary do ogrzew ania zakładu produkcyjnego. W roku 1819 zastosow ano parę do ogrzew ania całego w ielopiętrow ego budynku. W roku 1877 zbudow ano w USA ogtzew anie zdalaczynne, zasilające p arą w ysokiego ciśnienia instalacje ogrzew cze kilkuset budynków. Z i e l e ń m i e j s k a jest niezbędna dla w iększych skupisk ludzkich. Do XIX w. zieleń urządzano ze względów estety cznych i re p re - zentacyjnych. Już w starożytności zakładano ogrody. W Egipcie ogrody ozdobne urządzano w okół św iątyń i pałaców dos to jn ik ó w już 3 tys. lat p.n.e. W średniow ieczu duży w pływ na rozw ój ogrodnictw a w yw arli M a u - row ie oraz zakony chrześcijańskie (utrzym yw ały tradycje ogrodów antycznych). O g ro d y stanow iły dom inującą część zieleni miejskiej aż do XIX w. K olejnym i etapam i w kształtow aniu się form zieleni były ogrody renesanso w e (XV i XVI w.), barokow e (XVII-XVIII w.), sentym entalne, k lasycystyczne i romantyczne. 8 W. M a a s s, M. R e f e r o W s к a, W yposażenie terenów publicznych miasta, W arszaw a 1079, s. 99. Szerzej problem atykę tę om aw iajq: E. J a n k o w s k i, Dzieje ogrodnictwa, t. I K raków 1938; E. C i o t e k, Ogrody polskie, Budownictwo i Architektura, W arszaw a 1954.

8 O becnie obserw u jem y zmianę form y i przeznaczenia terenów zieleni. D aw ne ogrody ozdobne służące nielicznej grupie, coraz częściej przeznaczane są dla ogółu społeczeństwa. Przykładem tego są pow - szechnie zakładane parki kultury i w ypoczynku. T eren y zieleni zostały podporządkow ane now ym zasadom kom pozycji przestrzennej, dostosow anej do w ym agań w spółczesnego człowieka. ROZW ÓJ INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ W POLSCE W roku ,2% miast posiadało wodociągi, 83,7% kanalizację. W kom unikację zbiorow ą w yposażonych było 27,6% w szystkich miast Polski. Szczególnie duży przyrost sieci w odno-kanalizacyjnej nastąpił w latach sześćdziesiątych. Inform ację o w yposażeniu miast w p o d staw ow e urządzenia kom unalne zaw iera tab. 2. T a b e l a 2 Wyposaż" nic m iast w podstaw ow e urządzenia kom unalne (w %) Miasl.i t - '»> I /łłl I Ц Yа ogołcm. w odociągi kanalizację kom unikacji;. m iejską 1930» ,0 50,7 6, ,7 4.1,7 5, «52, ,6 I ,0 63,0 16, ,5 77,1 20, ,7 84,0 27,6 a W o b ecnych grnnicrtch. 7. r ó d ł o: Roczniki sta tystycxn e GUS dotyczące w ym ienionych bit. O początkach rozw oju d r ó g k o ł o w y c h w Polsce w iem y b a r- dzo niewiele. Praw dopodobnie rozbudowa dróg na większą skalę n a - stąpiła za p an o w an ia Stanisław a A ugusta. Przełom w budow nictw ie drogow ym nastąpił z chw ilą zastosow ania przez M ac Adam a n aw ie rzchni tłuczniowej do um ocnienia dróg. Przystąpiono w ów czas in ten sy w - niej do budow y dróg o naw ierzchni tw ardej. Budowano je zwłaszcza na terenach posiadających m ało szlaków o naw ierzchni ulepszonej. W m iastach duży postęp w budow nictw ie drogow ym obserw ow ano w latach siedem dziesiątych naszego wieku. W ostatnim dziesięcioleciu

9 nastąpił w zrost długości ulic o naw ierzchni ulepszonej z 20 do ponad 30 tys. kin. W 1980 r. ok. 60% ulic w m iastach Polski w yposażonych było w naw ierzchnię ulepszoną. T r a m w a j e są n ajstarszym m echanicznym środkiem kom unikacji m iejskiej na świecie. W Polsce po raz pierw szy om nibusy k o nne u k azały się w roku 1822 w W arszaw ie na trasie do Bielan i M łocin1. W 1866 r. uruchom iono pierw szą linię tram w aju konnego. T ram w aje elektry czn e otrzym ały najw cześniej (1895 r.j Gdańsk, Bielsko-Biała i Elbląg. Sieć tram w ajo w a rozbudow yw ała się w Polsce n ieró w n o m iernie. Po roku 1945 otrzym ała ją jed y n ie C zęstochow a (w 1959 r.). O d 1960 r. system atycznie ograniczano ilość tras tram w ajow ych. O becnie ponad 30 miast Polski posiada tram w aje eksp lo ato w ane przez 14 pizedsiębiorstw kom unikacji miejskiej. T ram w aje w rejonach: g ó rn o - śląskim i łódzkim spełniają funkcję kom unikacji regionalnej. O statnio w m iastach polskich, podobnie jak i w zagranicznych, n a stępuje re n e - sans kom unikacji tram w ajow ej. U zupełnieniem tram w ajó w m iały być trolejbusy, k tó re w prow adzono w Polsce po raz pierw szy w roku 1930 w Poznaniu. W 1966 r. istniało 1 m iast z kom unikacją trolejbusow ą o łącznej długości tras 120 km. Później kom unikację trolejbusow ą uznano za nieekonom iczną i u tru d - niającą ruch miejski. N astępow ała system atyczna elim inacja tras tro - lejbusów i zm niejszenie ich taboru. W 1980 r. kom unikację tro lejb u - sow ą m iały tylko Lublin i Trójmiasto. A ktualnie p lanuje się re a k ty w o - w anie kom unikacji trolejbusow ej w W arszaw ie. U zupełnieniem tram w a jó w w kom unikacji zbiorow ej są autobusy. Pierw sze autobusy na ziem iach polskich pojaw iły się w okresie m iędzyw ojennym (w W arszaw ie w 1920 r.). N ajw iększy rozw ój kom unikacji autobusow ej nastąpił w PRL. Linie au to b u so w e w p ro w adzo n o na m iejsce likw idow anych linii tram w ajo w y ch oraz do skom unikow ania now o budujących się osiedli i dzielnic m ieszkaniow ych i przem ysłowyc h. A utobusy m iejskie k u rsu ją już w większości miast liczących ponad 25 tys. mieszkańców. Usługi k o m u n ik acy jn e w m iastach Polski system atycznie rosną. Szczególnie duży p rzyrost miał m iejsce w latach siedem dziesiątych. W pływ na to m iało u tw o rzen ie w roku 1975 now ych w ojew ództw. R ów - nież w tym okresie nastąpił duży przyrost taboru i usług, głów nie a u to - busowych, oraz zmieniła się jego stru k tu ra (por. tab. 3). Budowę w o d o c i ą g ó w w Polsce rozpoczęto w tym sam ym o k resie co w innych p ań stw ach E uropy (XIII w.). W XVI w. ok. 30 miast polskich już je posiadało (w tym W a rszaw a od 1598 r.). Ówcze- 10 T. L i j e w s k i, Geogralia transportu Polski, W arszaw a 1977, s. 157.

10 Rozwój usług kom unikacji kom unalnej w Polsce w latach T a b e l a 3 W yszczególnienie Jednostka m iary Liczba przedsiębiorstw i zakładów szt Liczba obsługiw anych m iast i osiedli szt Liczba obsługiw anej ludności min osób 7,3 9,2 11,4 15,5 Przeciętny stan taboru szt ) Jednostkow e przew ozy liczba osób na m iejsce pasażerów na clobc; 1,08 1,15 1,26 Ź r ó d ł o : K oinuiu kacja styczn y 1ЧН0, WuiSZuWtl 1J8J, kom u n a ln a w s. 26. liczbach, Wdis/awa 18U0, s. 9 10, i M ały rocznik ilaly - sne wodociągi były urządzeniam i graw itacyjnym i. W odę ujm ow aną z rzek dostarczano system em g raw itacy jn y m do miast. Pierw sze urządzenia k a n a l i z a c y j n e pojaw iły się w XIV i XV w. W XV11I w. W arszaw a m iała row y kryte, k anały drew n iane i m urow ane, o d p row adzające ścieki bezpośrednio do Wisły. P rojekt kanalizacji dla W arszaw y opraco w an o w 1876 r. a jej budow ę rozpoczęto w ro k u Zasadniczy rozwój urządzeń w odociągow o-kanalizacyjnych n a stą - pił dopiero po Ii w ojnie św iatowej. Szczególnie duże rozm iary przyjął z chw ilą w yposażenia w nie now ych m iast w latach W roku 1980 tylko małe m iasta nie posiadały urządzeń w odociągow ych i k a n a - lizacyjnych. Rozwój ujęć w ody i stacji uzdatniania w płynął na znaczny wzrost jednostkow ego zużycia w ody oraz zw iększenie się ilości o d p ro - w adzanych ścieków. Pierw szy w naszym k ra ju akt praw ny, norm ujący spraw y u s u w a - n i a ś m i e c i pow stał w K rakow ie w roku W W arszaw ie w 1540 r utw orzono tzw. policję sanitarną, pierw szą tego typu organizację w Polsce, k tórej zadaniem było pilnow anie usuw ania nieczystości11. W ostatnich latach XIX w. zakupiono dla W a rszaw y 60 beczkow o- zów, za pom ocą k tó ry ch w yw ożono fekalia na tereny podmiejskie. W 1926 r. sprow adzono natom iast pierw szą partię 10 francuskich polew ark o -zam iatarek sam ochodow ych m arki de Dion Bouton. Je d n o - cześnie po raz pierw szy zastosow ano do w yw ozu odpadów stałych ta - 11 H. J a n c z e w s k i, Geneza i rozwój inżynierii miejskiej, W arszaw a 1971, s 193.

11 bor sam ochodow y. Przed II w o jn ą św iatow ą zaledw ie 36 m iast polskich dysponow ało m echanicznym taborem do oczyszczania m iast12. P raktycznie do 1955 r. p rzew ażającym środkiem działania p rzed - siębiorstw i zakładów oczyszczania była p raca ręczna i tabor konny. D opiero w roku 1955 w Łodzi uruchom iono W y tw ó rn ię U rządzeń K o- m unalnych W UKO", która rozpoczęła pro d u k cję sam ochodów asenizacyjnych. W 1958 r. p ro d u k o w ano już tu sam ochodow e polew arki i zm yw arki. O becnie w zasadzie w szystkie polskie m iasta posiadają zorganizow any wyw óz nieczystości stałych i płynnych. W Polsce pierw sze o g r z e w a n i e zdalaczynne zastosow ano w 1910 r. w K obierzynie pod Krakow em. Do ogrzew ania budynków użyto p ary pod w ysokim ciśnieniem z m iejscow ej elektrow ni. W okresie m iędzyw ojennym w ybudow ano w Polsce kilkadziesiąt urządzeń do ogrzew ania zdalaczynnego. M iędzy innym i w 1929 r. zastosow ano także ogrzew anie w W arszaw skiej Spółdzielni M ieszkaniow ej. W m iastach Polski eksploatow ano w 1979 r km sieci cieplnych. P odstaw ow e zapotrzebow anie zasp o k ajają elektrociepłow nie (58% p o - trzeb w 1980 r.). Prognoza rozw oju ciepłow nictw a w Polsce przew iduje zm ianę źródeł ciepła dla potrzeb b y to w o-kom unalnych miast. Z i e l e ń m i e j s k a w Polsce, podobnie jak i n a świecie, odgryw a dużą rolę. Pierw sze parki publiczne p ow stały na przełom ie XVIII i XIX w.13 Do najstarszych park ó w polskich m ożem y zaliczyć O gród Saski w W arszaw ie (1727 r.), park m iejski w Kaliszu (1798 r.) i założony pod koniec XV11I w. ogród m iejski w Łęczycy. Po II w ojnie św iatow ej zrealizow ano wiele inw estycji z tego zakresu. M iędzy innym i założono Park K ultury i W y p o czy n k u w K atow icach (600 ha). W 1980 r. ogólna pow ierzchnia zieleni m iejskiej w Polsce w ynosiła 53,0 tys. ha. INFRASTRUKTURA KOMUNALNA LODZI Rozwój kom unikacji N ieplanow a gospodarka terenam i w XIX w. w płynęła na n iep raw i- dłow e kształtow anie się ów czesnej sieci ulicznej. W iele ulic kończyło się ślepo, brak było arterii przelotow ych przez m iasto itd. Pomimo r e - g ularnej sieci i prostopadle przecinających się ulic, jedynym i arteriam i 1! L. W. B i e g o 1 o i s o n, Przedsiębiorstwa kom unalne w y w o zu i utylizacji odpadów dom owych, W arszaw a 1Э35, s J. P o k o r s k i, A. S i w i e c, Kształtowanie terenów zieleni, W arszaw a 1977, s. 85.

12 przelotow ym i przez Łódź były ulice: N ow om iejska Piotrkow ska wzdłuż osi północ-południe oraz Średnia K o nstantynow ska (obecnie ul. N o - w otki O brońców Stalingradu) wzdłuż osi wschód-zachód. Brak o b w o d - nicy oraz ukośnie przebiegających ulic pow odow ał, że wszystkie p o łączenia m iędzydzielnicow e przebiegać m usiały ulicą Piotrkowską. Szerokość ulic w ynosiła od 12 do 24 m. W y jątk iem był 400 m etrow y odcinek prom enady (obecnie A leje Kościuszki) z d w u k ieru n k o w ą jezdnią, o szerokości ok. 35 m. W układzie k o m u n ik acyjn y m brakow ało także odpow iednio szerokich ulicznych skrzyżow ań, placów m iejskich i pasaży pieszych. W roku 1914 naw ierzchnię drogow ą posiadało tylko 50,3% dróg miejskich. N aw ierzchnią ulepszoną miał jed y n ie kilo m etro - w y od cin ek (0,3%)u. W iększo ść ulic nie była ośw ietlona. W okresie m iędzyw ojennym n astęp u je w tym zakresie pew na poprawa. O dsetek jezdni ulicznych o naw ierzchni ulepszonej w zrasta do 6,1%. Łódź w 1938 r. m iała jednak jeden z najniższych w skaźników powierzchni dróg m iejskich na m ieszkańca oraz najniższą średnią szero - kość ulic. Po wojnie, na skutek poszerzenia granic miasta, n astępuje praw ie 2,5-krotny w zrost pow ierzchni i długości dróg miejskich. T ym sam ym zw iększa się odsetek pow ierzchni dróg nieurządzonych (z 30,3% w 1939 r. do 69% w 1946 r.). Zm iany w stanie dróg m iejskich w latach są bardzo znaczne (por. tab. 4). Poza dynam icznym p rz y ro - stem długości i pow ierzchni jezdni nastąpił 10-krotny w zrost udziału jezdni o naw ierzchni ulepszonej (z 6,1% w 1939 r. do 59,1% w 1980 r.). T a b e l a 4 Ulice Lodzi w latach W yszczególnienie Jednostka m iary Długość jezdni km , , , ,0 Pow ierzchnia jezdni tys. m* 3 318, , , , ,0 Udział jezdni o naw ierzchni ulepszonej % 6,1 3,9 13,6 36,5 59,1 Ź r ó d ł o : M a ły r o c zn ik s ta ty s ty c z n y m iasta Ł odzi , Łódź 1959j R o czn ik s ta ty s ty c z n y m iasta t.odzi 1971, Lódż 1971 j Rocznik sta ty styczn y m iasta ło d z i 1981, Łódź 1981, s. 43. Znaczne p rzyro sty jezdni o naw ierzchni ulepszonej nie zm ieniły w zasadniczy sposób stanu łódzkich ulic. W zro st m otoryzacji i ruchli- H A. G i n s b c r l - G o b e r t, Łódź Studium Monograliczne, Łódź 1962, s. 53.

13 wości m ieszkańców uzasadnia dalszą rozbudow ę u k ład u k o m u n ik acyjnego. Rozpoczęcie b u dow y łódzkiej kom unikacji zbiorow ej nastąpiło w 1897 r. Podpisano w ów czas um ow ę m iędzy m agistratem łódzkim a przem ysłow cam i o utw orzeniu i eksploatacji sieci tram w ajo w ej w Łodzi. Już w grudniu 1898 r. uruchom iono pierw sze linie tram w a jo w e15. Począw szy od 1901 r. rozpoczęto w rejonie łódzkim eksploatację tra m - w a jo w y ch linii podm iejskich (Łódź Pabianice i Zgierz). O d roku 1910 do w ybuchu I w ojny św iatow ej Łódź przezyw a dobrą koniunkturę. N astąpił w tedy w zrost liczby podróżnych, taboru i w y k o n y w a n y ch wozokilom etrów. Ponow ny rozw ój kom unikacji w Łodzi przypada na lata dwudzieste. W roku 1938 eksploatow ano 50,2 km tras tram w ajo w y ch (W arszaw a 120, K raków 23,2, Poznań 31,2). W roku 1948 doszło do połączenia dw óch niezależnych przedsiębiorstw kom u n ik acyjn y ch (linie: m iejskie i podmiejskie). W okresie pow o jen n y m rozw iązano p ro - blem odległych dzielnic pery fery jn y ch, łącząc je ze śródm ieściem liniami tram w a jowymi i autobusow ym i. K om unikację autobusow ą w Łodzi w prow adzono w 1948 r. Jej w zrost jest im ponujący. W okresie pow o jen n y m nastąpił znaczny przyrost długości linii, p rz e - w iezionych pasażerów i liczby taboru (por. tab. 5). T abor w jednostk ach fizycznych wzrósł z 547 w 1950 r. do 1408 w 1980 r. Plany p e r- spektyw iczne przew idują budow ę metra. T a b e l a 5 Rozwój urządzeń i usługi kom unikacji m iejskiej w Łodzi w latach W yszczególnienie Jednostka m iary Długość tras: a) tram w ajow ych km 146, b) autobusow ych km Długość linii: a) tram w ajow ych km 274, b) autobusow ych km Przew iezieni pasażerow ie min osób 285,9 430,0 586,0 791,0 T abor w jedn. fizycznych a) tram w ajow y szt b) autobusow y szt Ź r ó d ł o : M-20 ro czn e sp ra w o zd a n ie г k o m u n ik a t/i m ie js k ie j i ta k só w e k za 1980 r., (m aszynopis w ZCK m. Lodzili K om unikacja kom unalna w liczbach, W arszaw a 1980, s K. K r a s s o w s k i, Komunikacja m iejska w m iastach w ojew ództw a łódzkiego, Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1979, n r 5, s. 49.

14 Rozwój urządzeń w odociągow o-kanalizacyjnych Szybki rozw ój przem ysłu przyczynił się do w yczerpania zasobów w odnych w rzekach Łodzi. Była to głów na przyczyna budow y studni głębinow ych. Do 1890 r. w y b u d o w ano już 11 studni górno i dolnokredowych. W początkow ym okresie budow ą tych ujęć zainteresow ane były zakłady produkcyjne. Studnie czw artorzędow e do 1945 r. budow ano w posesjach m ieszkalnych1. Budowa studzien, ich korzystne rozmieszczenie, w ydajn o ść oraz ja kość w ody stały się jedną z form w alki k o n k u rencyjn ej fabrykantów. Broniąc sw y ch interesów nie byli oni zainteresow ani budow ą k o m u n alnych w odociągów i kanalizacji. W ładze m iasta ulegając w pływ om fabry k a n tó w nie przyjęły propozycji inżynierów B ronikow skiego i Słow i- kowskiego, k tórzy już w roku 1886 pragnęli zająć się opracow aniem projektu kanalizacji i w odociągów dla Łodzi17. Również opraco w an y w latac h przez an g ielsk ieg o inży n iera W. M. L indleya p ro - jek t kanalizacji i oczyszczania ścieków oraz w odociągu m iejskiego nie uzysk ał szybko akceptacji. Do 1900 r. już 180 m iast Polski (tj. 29,8% ogółu) po siad ało u rz ą d z e- nia w odociągow e. W Łodzi dopiero w latach trzydziestych XX w. rozpoczęto ich budowę. Z atw ierdzenie projektu budow y urządzeń w o d o - ciągow o-kanalizacyjnych przyspieszyła kry ty czna sytuacja sanitarna Łodzi po I w ojnie św iatow ej. R. Rosłoński opracow ał te p ro jekty na podstaw ie rozwiązań Lindleya. W pierw szej kolejności (1925 r.) ro z- poczęto budow ę kanalizacji. Brak środków finansow ych nie pozwolił na pełną realizację zamierzeń. Ze w zględu na brak urządzeń sanitarn y ch Łódź należała do miast, w k tó ry ch niew iele mieszkań posiadało instalacje sanitarne. W y p o s a - żenie w w odę budynków m ieszkalnych (w % ) w ynosiło w 1939 r. w Łodzi 14,7; W arszaw ie 62; K rakow ie 64,7 i Poznaniu 78. Do aktualizacji pro jek tu w odociągu m iejskiego w Łodzi przystąpiono w ro - ku Do 1939 r. w odociąg k o m unalny nie został uruchom iony. W ła ś - ciwą pracę rozpoczął on w 1943 r. po zakończeniu budow y stacji pom p D ąbrowa". Potrzeby m iasta zostały zaspokojone dopiero po oddaniu do użytku w 1955 r. system u w odociągow ego, o p artego na poborze w ody z rzeki Pilicy w rejonie Tom aszow a M azow ieckiego (odległość 50 km). W la- 18 K. K r a s s o w s k i, Łódzkie wodociągi i kanalizacja (50-lecie działalności), Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1975, nr 2, s S. S k r z y w a n, P rzyczynek do historii wodociągów i kanalizacji w Łodzi, Dziennik Zarządu m. Łodzi" 1926, nr 3.

15 ściw ym rozw iązaniem zaopatrzenia w wodę Łodzi była szybka ro zbudow a rozdzielczej sieci w odociągow ej i p rzyrost liczby przyłączonych do niej n ieru cho m o ści (por. tab. 6). T a b e l a 6 Rozwój m iejskiej sieci w odociągow ej i kanalizacyjnej w Łodzi w latach W yszczególnienie Jednostka m iary 1938« Długość sieci rozdzielczej km 53,7 65,1 350,8 502,0 710,2 Długość sieci na 1 m ieszkańca m/m 0,08 Liczb,i przyłączonych n ieruchom 0,16 0,49 0,66 0,85 ości szt Długość kanałów km. 108,7 273,1 689,5 781,6 Długość sieci na 1 m ieszkańca m/m 0,2 0,38 0,9 0,97 a W ów czesnych granicach Łodzi. Z r ń d t o : M ały ro czn ik M afyefyczny m ianta L o d zi..., * , R o c zn ik «fa ly jly c z n y m iasta ło d zi 1971, Iniraatruktura kom unalna w w n. mie/sa /m łódzkim w latach , tó d ż 1981, s W latach długość m iejskiej sieci w odociągow ej wzrosła pięciokrotnie. Znaczny p rzyrost tej sieci ch arak tery zo w ał również n a - stępne lata. Pozwolił on na w zrost w skaźnika długości sieci w o d o ciąg ow ej na 1 m ieszkańca z 0,16 m /M w 1946 r. do 0,85 m/m w 1980 r. Duże zm iany zanotow ano rów nież w zasięgu sieci w odociągow ej (rys. 1). Po roku 1955 nastąpił bardzo duży przyrost zdolności produkcyjnej ujęć w odnych. Stało się tak dzięki: ponadplanow ej rozbudow ie w odociągów lokalnych (ujęcia w g łęb - ne), w ybudow aniu w odociągu Pilica Łódź (I etap 1955 r., II etap 1963 r.), realizacji I etapu w odociągu Sulejów Łódź (etap la 1973 r., etap Ib 1975 r.)18. Rozbudowa urządzeń w odociągow ych w Łodzi um ożliw iła wysoki przyro st zużycia w ody na 1 odbiorcę. Koncepcję kanalizacji w Łodzi (według planów inż. Lindleya z r.) zaad ap to w ano w roku Budowę rozpoczęto w e w rześniu 18 K. K r a s s o w s k i, 50 lat wodociągów łódzkich, Łódź 1975, s. 127.

16 ШШШШ 6 3 в ш а 7 у U S Rys. i. Zasięg tery to rialn y w odociągu m iejskiego w Lodzi 1 g ra n ic e Łodzi, 2 g ra n ic e d zielnic a d m in istra c y jn y c h, 3 is tn ie ją c e m a g istra le w odne. 4 p ro - je k to w a n e m a g istra le w odne, 5 zasięg sieci w o d o cią g o w ej do roku 1960, 6 p rzy ro st zasięg u sieci w odociągow ej do 1975 r., 7 przyrost zasięgu sieci w odociągow ej do 1980 r., 8 docelow y zasięg sieci w odociągow ej

17 1924 r. Do 1939 r. w y b u d o w ano w stęp n ą stację oczyszczania ścieków i 115 km ogólnospław nej sieci kanalizacyjnej, W roku 1939 łączna d ługość sieci k anałó w w ynosiła 105,5 km, korzystało z niej 2709 n ieru chomości (16% ogólnej ich liczby). Skanalizow anie Łodzi miało istotny w pływ na zm niejszenie się liczby zachorow ań jej m ieszkańców, szczególnie na dur brzuszny. K analizacja Łodzi w okresie m iędzyw ojennym osiągnęła, mimo w s z y - stko, jedynie w stęp n e stadium rozbudow y. Świadczy o tym fakt, że w 1938 r. z usług tych korzystało zaledw ie ok. 30% ludności miasta. Dopiero po w ojnie kanalizacja m iejska uległa rozbudow ie zgodnie z n o - w ym i w arunkam i zagospodarow ania Łodzi. Duży p rzyrost sieci k analizacyjnej nastąpił w latach sześćdziesiątych. Dzięki tem u w zrost jej zasięgu (rys. 2) umożliwił objęcie now ych terenów m iasta system em kanalizacji m iejskiej. Mimo znacznej p o - w ojennej rozbudow y kanalizacji, poziom tych usług w Łodzi nadal odbiega od pozostałych w ielkich miast w Polsce. Przykładow o w 1960 r. w skaźnik długości sieci k an alizacy jn ej na 1 m ieszkańca (m/m) w ynosił dla: Łodzi 0,38; Poznania 0,86, W a rszaw y 0,51. M imo w ysokiego p rz y - rostu sieci k an alizacy jn ej Łódź, w porów naniu z innymi dużymi m iastami w Polsce, ma nadal najniższy udział ludności korzystającej z k a - nalizacji1. A ktualna sytuacja sanitarna Łodzi zmusza do przyspieszenia budow y n astępnego system u w odociągow ego z Pilicy i rozwiązania p ro b lem u oczyszczania ściek ó w m iejskich. R ozw ój form oczyszczania Przed w ojną oczyszczanie Łodzi było zdecentralizow ane. W y w ó z odpadów stałych i p ły nnych organizow ali w e w łasnym zakresie w łaściciele budynków m ieszkalnych i zakładów przem ysłow ych. W ładze m iejskie d y sponow ały dla potrzeb w łasn y ch obiektów tylko nielicznymi brygadam i oczyszczania ulic i placów. Dopiero po w ojnie zorganizow ano specjalistyczną jednostkę, zajm ującą się oczyszczaniem m iasta. W pierw szych latach po w ojnie w yw óz o d padów stałych i płynnych w y k o n y w ano w ozam i konnym i. By utrzym ać czystość ulic i placów korzystano z p racy ręcznej. W zrost zadań oczyszczania w iąże się z m echanizacją. W Łodzi d o - piero lata sześćdziesiąte przyniosły w idoczną zmianę. Przedsiębiorstw o 18 K. K r a s s o w s k i, Infrastruktura techniczna Łodzi, [w] Strukturalne przeobrażenia w ielkich miast przem ysłow ych, Materiały z M iędzynarodow ej Konferencji, Łódź 1979, s

18 otrzym ało tabor i sprzęt specjalistyczny (tab. 7). Dzięki tem u w ciągu 30 lat pow iększono 6-krotnie ilość w yw ożonych odpadów stałych. W 1980 r. objęto zam iataniem i oczyszczaniem 12,7 tys. m2 pow. ulic i placów (wzrost ok. 30-krotny). Duży p rzyrost usług zanotow ano zwła- Rys. 2. Zasięg sieci kanalizacyjnej w Łodzi 1 granice Łodzi, 2 zasięq sieci kanalizacyjnej do 1945 r., 3 zasięg sieci k analizacyjnej r.

19 T a b e l a 7 Sprzęt 1 usługi oczyszczania w Lodzi w latach W yszczególnienie Jednostka m iary W yw óz odpadów a) stałych tys. ms ,0 b ) płynnych tys. ms ,7 Pow ierzchnia ulic i placów a) zam iatana tys. m* b ) oczyszczana tys. m* Sprzęt specjalistyczny do: a) wywozu śmieci szt » » b ) oczyszczania ulic szt a Wozy konne. Ź r ó d ł o : Rocznik sta ty styczn y w ojew ództw a m lelaklnqo łódzkiego 1981, Łódź 1981, s szcza w latach siedem dziesiątych. W y n ik ał on ze w zrostu potrzeb i m echanizacji prac. Rozwój ciepłow nictw a Łódź jest przykładem kom pleksow ego zaopatrzenia przem ysłu oraz budynków m ieszkalnych w energię cieplną. C iepłow nictw o zdalaczynne, w prow adzone po 1950 r. popraw iło znacznie g o spodarkę cieplną miasta. Umożliwiło ono w yelim inow anie ok. 150 kotłow ni przem ysłowych, w k tó ry ch przew ażały stare kotły (50 lat i więcej) o średniej spraw ności 0,6. Pierw szym scentralizow anym źródłem energii cieplnej, uruchom ionym po 1953 r. była przedw o jenna elektrow nia k o n d ensacyjna, przebudow ana na elektrociepłow nię (Łódź I). N astępnym źródłem stała się nowo w y b u d o w ana elektrociepłow nia (Łódź II), uruchom iona w 1958 r. Obie elektrociepłow nie zao p atry w ały w 1966 r. 149 zakładów przem ysłow ych w parę i 1600 obiektów budow nictw a m iejskiego w g o - rącą w o d ę20. Dalszymi etapam i rozw oju skojarzonej gospodarki cieplnej było oddanie do eksploatacji w roku 1968 EC-III i w roku 1974 EC-IV. W p ro w adzenie w Łodzi ciepłow nictw a zdalaczynnego przyczyniło się do zm niejszenia zapylenia i zasiarczenia pow ietrza atm osferycznego. W p ły n ęło także na zm niejszenie liczby kotłowni. W zro st sieci cieplnej oraz zużycie p ary i w ody b y ły najw iększe w latach siedem dziesiątych (tab. 8). W roku 1980 w Łodzi eksploatow ano 470 km sieci w odnej i p a - rowej. 10 Rozwój energetyki w PRL, W arszaw a 1970, s. 106.

20 T a b e l a 8 C iepłow nictw o zdelaczynne w Łodzi w latach W yszczególnienie Jednostka m iary I Długość sieci cieplnej km 25,0 245,4 471,2 w tym: a) w odnej km 12,5 199,7 405,9 b) parow ej km - 12,5 45,7 65,3 W ielkość zużycia a) w ody Gcal/h 257,6 609, ,2 b) pary G cal/h 37,8 469,7 639,5 Liczba odbiorców a) w ody szt b) pary szt Ź r ó d ł o : R ocznik alalyetyczny m iasta Łodzi 1P7( Rocznik sta tystyczn y w ojew ództw a m ielskloqa łódzki*qo 1QHÍ, я Podejm uje się rów nież p race nad p opraw ą efektyw ności elektrociepłowni. Md to na celu zw iększenie mocy i produkcji energii elektrycznej oraz oszczędność węgla. E tapy rozw oju zieleni m iejskiej Łódź pod koniec XIX w. posiadała jedynie 3 niew ielkie parki pub liczne: Żródliska, K olejow y (obecnie S. M oniuszki) urządzony w 1877 r. oraz im. H. Sienkiewicza, o tw arty w 1897 r.21 O bejm ow ały one pow ierzchnię ok. 15 ha, tj. 0,5% obszaru miasta. W tym czasie pow ierzchnia p ry w a tn y ch p ark ó w fabrykanckich w ynosiła ok. 110 ha. Były one p rz e- znaczone dla bogatszej ludności m iasta. Do g ru p y tej należały: ogród P aradyż A. H entschla założony w ro k u 1830 przy ul. Piotrkow skiej o pow. ok. 1,5 ha oraz p ark H elenów braci A ndstadt założony w roku 1885 w g ó rn y m odcinku doliny rz. Łódki. H elenów był w y p o sażony w staw y z łódkami, muszle koncertow e, restauracje, boiska sportowe, zw ierzyniec itd. Pow iększenie obszaru zieleni publicznej nastąpiło dopiero w 1903 r. Kolej K aliska i w y b u d o w ana później linia kolei obw odow ej, łącząca ją z k oleją fabryczną, odcięły od stro n y m iasta część południow o- -wschodnią lasu miejskiego. Z lasu tego w 1904 r. utw orzono ok. 50-hektaro w y p ark łódzki, obecnie p a rk im. J. Poniatowskiego. Reszta lasu dopiero w okresie m iędzyw ojennym została przekształcona w publicz- S. B a n a s i a k, T. C z a p l i ń s k i, Z dziejów Łodzi, [w) Łódź, W arszaw a

21 ny Park Ludow y22. W roku 1941 Łódź posiadała już 69 ha zieleni ogólnie dostępnej (nie licząc lasów) oraz ok drzew na ulicach miasta. O bszar lasów m iejskich w tym okresie w ynosił 397 ha. Lasy K o n - stantynow ski i W idzew ski są pozostałościam i otaczających m iasto lasów rząd o w y ch. R ozm ieszczenie zieleni m iejskiej w 1914 r. nie by ło Rys. 3. T ereny zielone na obszarze Lodzi 1 parki i lasy, 2 ogrody działkow e, 3 cm entarze 28 M. K o t e r, Rozwój przestrzenny i zabudowa miasta Łodzi, i[w:j Dzieje miasta, t. I, Do 1918 r., W arszaw a 1980, s. 187.

22 jednak rów nom ierne. G ęsto zaludnione dzielnice północnej i południow ej części m iasta pozbaw ione były całkow icie zieleni miejskiej. W okresie m iędzyw ojennym tereny zieleni miejskiej uległy znacznem u rozszerzeniu. Działo się tak w rezultacie budow y now ych obiektów zieleni i w ykupienia niektórych p ark ó w pryw atnych. W skaźnik ogólnego obszaru zieleni na 1 m ieszkańca w latach wzrósł z 8,5 m 2 do 10,0 m*. Z nam ienne jest n ierów nom ierne rozmieszczenie zieleni i jej brak w Śródm ieściu Łodzi. W okresie p ow ojennym miasto przejęło parki pofabrykanckie oraz urządziło liczne tere n y zieleni dostępnej społeczeństw u. Rozmieszczenie terenów zieleni miejskiej (w szystkich rodzajów) Łodzi w 1980 r. przedstaw ia rys. 3. O gólny obszar zieleni m iejskiej na 1 m ieszkańca wzrósł w 1980 r. do 37,1 m 2. W w y n ik u zmian granic Łodzi część lasów znalazła się w g ranicach miasta, pow iększając tym sam ym tere n y lasów m iejskich23. W zrosła rów nież liczba drzew na drogach m iejskich (tab. 9). Rozwój zieleni m iejskiej w Łodzi w lalach T a b с 1 a 9 W yszczególnienie Jednostka m iary O bszar zieleni w mieście ha 676, , , , ,1 O gólny obszar zieleni na m ieszkańca m*/m 10,0 36,2 29,5 32,9 37,1 Liczba drzew na drogach m iejskich tys. szt. 38,0 42,2 73,3 63,5 55,7 Liczba drzew na drogach m iejskich na m ieszkańca szt./tys. M a Ó w czesne granice m iasta. Ź r ó d ł o : R o c zn ik s ta ty s ty c z n y m iasta Łodzi 1971} R o c zn ik s ta ty s ty c z n y w o je w ó d ztw a m ie jsk ie g o łó d zkie g o 1981, s Rola infrastruktury kom unalnej w rozw oju Łodzi Rozwój Łodzi, jej gospodarcze znaczenie, zależy nie tylko od przemysłu. W iele w skazuje na to, że poziom produkcji przem ysłow ej u z a - leżniony jest m. in. od w łaściw ie rozw iniętej in frastru k tu ry kom unalnej. O d stopnia w yposażenia w nią zależy rów nież stan techniczny m iasta i życie jego ludności. Łódź, mimo iż w okresie p o w o jen n y m zanoto w ała najw iększy rozwój tej infrastruktury, nadal reprezen tu je w zasadzie 28 K. K r a s s o w s k i, Zieleń w Łodzi (slan i p erspekty w y jej rozwoju), Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1981, nr 7, s. 30.

23 niski stopień w yposażenia w ow e urządzenia. Braki infrastruktury k o - m unalnej stają się coraz ostrzejszą b arierą dalszego rozw oju m iasta. Ponad 80% bydunków m ieszkalnych w znoszonych jest razem z budow ą uzbrojenia miejskiego. O dpow iednie wskaźniki, ch a raktery zujące stopień w yposażenia w infrastrukturę kom u n aln ą K rakow a, Łodzi i W a rszaw y przedstaw ia tab. 10. T a b o 1 a 10 Stopioń w yposażenia najw iększych m iast Polski w Infrastruktur«? kom unalną w roku 1979 Rodzaj using Jddnoatka m iary K raków Łódź W arszaw a N asycenie Jezdniami obszaru miasta» km/m* 3,84 4,96 4,91 Slopień naw ierzchni ulepszonej % 63,4 56,0 51,8 Pow ierzchnia dróg na mieszkańca» m*/m N asycenie ulic trasam i kom unikacji 9,1 7,1 8,3 m iejskiej % O bciążenie tras kom unikacji pasażerów 27,7 25,4 14,4 m iejskiej na km /dobę O dsetek ulic objętych siecią: ) w odociągow ą rozdzielczą % 56,2 64,6 55,6 2) kanalizacyjną % 47,4 54,2 45,2 a N aw ierzchnie dróg tw ardych. Ź r ó d ł o : O b liczania w ła sn e na p o d staw ie : R o u n lk A w u la ty M y c tn y c h w o jew ó d ztw : k ra k o w sk ieg o łódzk ieg o, w arszaw sk ieg o d o ty c zący c h 1073 r. 0 raz p ra r y K o m u n ik a c h k om unalna w lalach J Q, W arszaw a 10R0, я. 11 2Я. D ane w niektó ry ch dziedzinach są dla Łodzi korzystniejsze. W y n ik a to z m alej pow ierzchni m iasta (nie zm ienionej od 1946 r.), i najw yższej gęstości zaludnienia (blisko 3900 osób/km 2) spośród m iast Polski. O tru - dnościach w lokalizacji budow nictw a m ieszkaniow ego może św iadczyć niew ielka część obszaru m iasta objęta zasięgiem sieci w odociągow ej (33,9%) i k analizacyjnej (27,3%). In frastru k tu ra kom unalna, k tó ra pow inna stać się dźw ignią rozw oju m iasta, często un iem o żliw ia ten rozwój. R OZW OJ INFRASTRUKTURY KOMUNALNEJ W MNIEJSZYCH MIASTACH W OJEW ÓDZTW A ŁÓDZKIEGO O d 1975 r. w woj. łódzkim, oprócz Łodzi, z n a jd u je się 7 miast, z a j- m u jący ch pow ierzchnię ha, zam ieszkałych przez 193,7 tys. osób

24 (tab. 11). Poza Pabianicam i i Zgierzem pozostałe m iasta nie przekraczają 20 tys. ludności. T a b o 1a 11 C harakterystyka m iast w ojew ództw a łódzkiego M iasto Pow ierzchnia w ha Ludność w tys. osób Gęstość zaludnienia w osobach/km* Z atrudnienie w gospodarce uspołecznionej w tys. osób Lódż ,3 835, ,2 406,9 A leksandrów ,3 17, ,7 5,2 Głowno ,7 14, ,9 6,2 K onstantynów ,4 15, ,7 5,1 O zorków ,9 19, ,3 «,1 Pabianice ,8 70, ,9 32,6 Stryków 813 3,6 3, ,1 1,5 Zgierz ,3 53, ,0 23,0 Razem w ojew ództw o , , ,8 488,6 2 r ó d ł o : Rocznik eta tystyczn y w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego 1981, s Rozwój in frastru k tu ry kom unalnej w większości tych m iast nastąpił dość późno, podobnie jak w w ielu innych m ałych m iastach Polski. Poziom w yposażenia w nią miast w ojew ództw a jest niski. Pom ijając Stryków, ludność korzysta w tych m iastach z m iejskiej kom unikacji zbiorowej. Do A leksandrow a, K onstantynow a, O zorkow a, Pabianic i Zgierza dochodzi z Lodzi tram w aj. Pabianice, Zgierz i Głowno posiadają m iejską kom unikację autobusow ą. W większości m iast w o jew ództw a zm niejszyła się gęstość ulic. W dw óch najw iększych m iastach, tj. Pabianicach i Zgierzu p rzypada najw ięcej zieleni na jednego mieszk ań ca (por. tab. 12). Znaczna część (poza O zorkow em ) ulic jest objętych zam iataniem m echanicznym. Pabianice posiadają ponad 50% ulic o naw ierzchni ulepszonej (Łódź 59,1%). M iasta w ojew ództw a łódzkiego należą do najniżej w yposażonych w infrastrukturę k om unalną w Polsce. Podobne zjaw isko obserw uje się w zasadzie w e w szystkich m iastach Polski, stanow iących satelity d u - żych miast. Szczególnie dotyczy to najw iększych aglom eracji, w k tó - ry ch do 1975 r. duże m iasta działały na p raw ach w ojew ództw. Ilustracją tej tezy jest w yposażenie w sieć w odociągow o-kanalizacyjną. Im m niejsze miasto, tym niższy w skaźnik długości sieci na jednego m ieszkańca o raz niższe zużycie w o d y (por. tab. 13).

25 T d b e l a 12 Rozwój urządzeń kom unalnych w m iastach w ojew ództw a łódzkiego M iasto Rok Długość jezdni w km Ulice o naw ierzchni ulepszonej w % Gęstość ulic w mb/ha Ulice o naw ierzchni ulepszonej objgte zam iataniem m echanicznym w % Pow ierzchnie parków i Zieleńców na 1 m ieszkańca w m/m A leksandrów ,9 45,6 75 2,1 Głowno ,6 54, ,2 3, ,5 16, ,5 K onstantynów ,8 85,4 21,5 25, ,2, 2,7 8,2 O zorków ,0 23,5 35, 5, ,4 28, ,5 7,8 Pabianice ,7 37, , ,2 44, ,3 5,4 Stryków ,4 24, , ,0 50, ,9 7,5 Zgierz ,6 39, ,0 3, ,8 27,5 42 6, ,1 34, ,7 7,8 2 t ó d l o :. Rocznik sla /y sly czn y w ojew ództw a m iejskiego ló dzkleyo 198/, s W woj. łódzkim w szystkie m iasta w yposażone są w sieć cieplną, doprow adzającą ciepło z kotłow ni lokalnych do budynków. Na uw agę zasługuje znaczny procent m ieszkań objętych dostaw am i ciepłej wody. W ostatnim pięcioleciu w w iększości miast nastąpił w idoczny przyrost pow ierzchni mieszkań, k tó ry ch m ieszkańcy k o rz y sta ją z centralnego ogrzew ania (por. tab. 14). Rozwój lokalnej in frastru k tu ry technicznej w m iastach woj. łódzkiego dotychczas nie zapew nił zaspokojenia potrzeb społecznych. Poziom usług tej in frastru k tu ry jest niższy niż w podobnych m iastach innych w ojew ództw.