A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S ZIELEN W M IASTACH. w mieście. Przyjm ując podział in frastru k tu ry na społeczną i techniczną,

Transkrypt

1 A C T A U N I V E R S I T A T I S L O D Z I E N S I S FOLIA OECONOM ICA 58, 1986 A nna C ielecka* ZIELEN W M IASTACH UWAGI OGOLNE T eren y zieleni stanow ią w ażny elem ent urządzeń k o m u nalnych w mieście. Przyjm ując podział in frastru k tu ry na społeczną i techniczną, trudne jest jednoznaczne zakw alifikow anie zieleni do jednej z nich. Z punktu widzenia spełnianych funkcji zieleń należy potrakto w ać jako składnik in frastruktury społecznej. Ze w zględu na budow ę techniczną jako elem ent in frastru k tu ry technicznej. W niniejszym opracow aniu przyjęto to drugie ujęcie. C echą ch arak tery sty czn ą eksploatacji tych tere n ó w w w ojew ództw ie miejskim łódzkim jest zróżnicow anie form zarządzania zielenią w y s tę - puje wiele podm iotów sp raw u jący ch bezpośredni nadzór nad nią. G łów - nym i jednostkam i są w y o d rębnio n e lub w ydzielone autonom icznie służb y w chodzące w skład gospodarki k o m u n aln ej (Łódzkie P rzedsiębiorstw o Ogrodnicze, Łódzki P ark K ultury i W ypoczynku, Przedsiębiorstw a G ospodarki M ieszkaniow ej, MOZ, zakłady zieleni w R ejonow ych Przedsiębiorstw ach G ospodarki K om unalnej i M ieszkaniow ej z siedzibam i w O zorko w ie, Z gierzu i P abianicach). O bszarem funkcjonow ania ŁPO jest m iasto Łódź. U rządzaniem te - renów zieleni w granicach adm in istracy jn y ch poszczególnych dzielnic zajm uje się PGM. N ato m iast w p rzypadku oddziałów przedsiębiorstw rejonow ych obiektem ich działania są m iasta, w k tó ry ch jednostki te posiadają sw oją siedzibę. O bok jednostek k o m u n aln y ch zielenią zajm uje się rów nież spółdzielczość m ieszkaniow a, zakłady pracy, związki zawodowe, w yznaniow e, o rganizacje tu ry sty k i i w ypoczynku. Z punktu w idzenia praw idłow ego k ształtow ania tere n ó w zieleni jako elem entu zagospodarow ania miasta, konieczne jest prow adzenie ciągłej Mgr, asystent w Zakładzie G ospodarki K om unalnej UL.

2 A nna C ielecka k o o rd y n acji działań w szystkich podmiotów. Problem ten jest szczególnie istotny w dużych skupiskach ludności. N a terenie w ojew ództw a łódz' tego funkcję w iodącą w tym zakresie pełni ŁPO. G łów ne funkcje instytucji zajm u jących się zielenią polegają na: budow ie, utrzym aniu, eksploatacji i rozw oju jej terenów. C echą c h a ra k - tery sty czną jednostek odpow iedzialnych za w ym ienione funkcje jest stw arzanie w a ru n k ó w pow szechnej dostępności terenów zieleni. Pew ne ograniczenie dotyczy jedynie zieleni zam kniętej o gródków działkow ych. Z asadniczym celem niniejszego opracow ania jest charaktery sty k a liczbowa i ogólna in terp retacja w yposażenia w zieleń jednostek teryt.c'"!.n!nych typu m iejskiego na terenie w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego. P rzyjęty sposób opracow ania m ateriałów faktograficznych pozw ala na przeprow adzenie analizy porów naw czej pom iędzy poszczególnym i obiektam i badania (miastami). W y stę p u ją c e w poszczególnych m iastach różnice w ilości terenów zielonych pow inny posiadać istotne znaczenie dla polityki kom unalnej p row adzonej przez w ładze tere n o w e zarów no szczebla wojew ódzkiego, jak i podstaw ow ego. ZNACZENIE ZIELENI W FU NK CJON OW A NIU MIASTA G w ałtow ny rozwój przem ysłu i techniki zapoczątkow any w XIX w., obok zjaw isk pozytyw nych, w y w o łu je w ielokierunkow e na ogół niek o rzystn e zm iany w środow isku przyrodniczym. Pow ietrze m iejskie coraz bardziej zatru w ane jest w yziew am i przem ysłu i środków k o m u - nikacyjnych. Ciągle w zrasta natężenie hałasu spow odow ane poru szaniem się pojazdów szynow ych i sam ochodow ych. Zwiększa się również pow ierzchnia ulic, placów i zabudow y, pow odując p o w staw anie terenów nie zatrzy m u jący ch wilgoci, silnie n agrzew a jących się. Środow isko m iejskie zostaje przekształcone przez ograniczenie czynnika przyrodniczego na korzyść czynnika technicznego. Nie jest możliwe stw orzenie optym alnych w a ru n k ó w do życia i p racy człowieka w środow isku sztucznym całkow icie w yłączonym z p rz y ro d y 1. P rzestrzenie osiedlow e pow inny więc um ożliwiać m ak sy m aln y k o n tak t mieszkańców z elem entam i środow iska przyro d n iczego2. J Stw orzenie całkow icie w yłączonego z przyrody, środow iska sztucznego o optym alnych w arunkach dla ży ria człow ieka proponuje w swoim projekcie am erykański projektant i konstruktor R ichard B. Fuller. 2 W izję osadnictw a ludzkiego w środow isku m iast ogrodów " sform ułow ał już w 1891 r. W illiam M ovris. O becnie jego idea staje się coraz bardziej popularna.

3 Zieleń spełnia w życiu m iasta cztery w ażne funkcje, tj. biologiczną, społeczną, estetyczną i gospodarczą. Funkcja biologiczna w yraża się głów nie procesem asymilacji, k tó ry p rzyw raca czystość pow ietrza poprzez zm niejszanie ilości dw utlenku w ęgla przy jednoczesnym zw iększaniu ilości tlenu. Na pow ierzchni liści i k o ry drzew zatrzym y w ane są także cząstki pyłów, kurzu i sadzy3. Zieleń jest jednym z najlepszych, bo n aturalnych, filtrów powietrza. T eren y zieleni regulują w ilgotność i tem p eratu rę na danym obszarze. W dni upaln e m asyw y" zieleni obniżają tem p eratu rę o 2 3 C w zestaw ieniu z terenam i zabudow anym i oraz pow odują w zrost wilgotności % w p o rów naniu z zam kniętym i miejskimi dzielnicami4. Zieleń miejska nie likw idując całkow icie hałasu, pow oduje jego znaczne zmniejszenie. W y so k ie drzew a w połączeniu z pasami zieleni niskiej mogą zm niejszyć 2 lub 3-krotnie nasilenie hałasu, najbardziej chronione są przy tym g ó rn e k o n d y g n acje domów. Pasy zaflrzewień, oprócz roli barier akustycznych, mogą także stanow ić sw oistego ro - dzaju zaporę zm niejszającą siłę wiatru. T eren y zieleni spełniają dobrze sw oją funkcję biologiczną, jeżeli odpow iedni jest ich układ w mieście. Szerokie pasy zieleni pow inny mieć taki kierunek, aby chłodne pow ietrze z otaczających pól i lasów mogło sw obodnie przepływ ać w kieru n k u śródm ieścia, przyczyniając się w ten sposób do tzw. pionow ego przew ietrzania miasta". W p rz y - padku Łodzi rozproszenie terenów p ark o w y ch i zieleńców tw orzy ro z- drobniony układ u tru d n iający ten proces. W m iarę postępu cyw ilizacji w zrasta znaczenie w y p o czynku czynnego i biernego. T eren y sportowe, ogrody etnograficzne, historyczne, botaniczne, jak rów nież zieleń osiedlow a pow inny stw arzać sp rz y jające w arunki w ypoczynku dla ludności miejskiej. W sp o m n iane tereny służąc regeneracji zdrowia fizycznego i psychicznego m ieszkańców, posiadają także duże znaczenie społeczne i w y chow aw cze (np. ogrody botaniczne, zoologiczne, etnograficzne spełniają rolę dydaktyczną). W tym aspekcie zieleń m iejska jest w ażnym czynnikiem kształtującym osobowość oraz w p ły w ającym na zdrow ie dzieci i młodzieży. Estetyka zieleni nie zależy od bogactw a odm ian i g atu n k ó w roślin. Jest ona natom iast w ynikiem um iaru sto so w anych odm ian oraz prostoty 1 przejrzystości u k ład u terenów zieleni w przestrzeni. Proporcjonalny podział płaszczyzny za pom ocą elem entów liniow ych i b ry ło w y c h oraz odpow iednie dobranie i rozmieszczenie w alorów kolo ry sty czn y ch wpły- 8 Z. H с I I w i g, Dlaczego zieleń miejska jest w ażnym sprzymierzeńcem w w alce o poprawę w arunków higienicznych, W arszaw a 1967, s. 18. < J, M o w s z o w i с z, Parki Łodzi, Łódź 1962, s S R ó ż a ń s k i, Budowa m iasta i Jego klimat, W arszaw a 1965, s. 27.

4 w a na praw idłow ą kom pozycją powierzchni. Roślinność tow arzysząca arch itek tu rze może uw y p u k lać jej kształt lub zacierać formy zbyt ostre, może być także elem entem zasłaniającym takie obiekty, jak: sk ład o - wiska, m agazyny, śm ietniki itp. M oże ona podkreślać c h a rak ter m o n u - m entalności lub przeciwnie, stw arzać w rażenie intymności. W celu odpow iedniego w y k o rzystan ia w kom pozycji terenów zieleni, św iatła i cienia, u k ład u barw, k o n trastó w niezbądna jest znajom ość właściw ości roślin, b arw y i w ielkości liści i kw iatów, początku i końca okresu kw itnienia, zm iany ubarw ienia w zależności od pory roku itp. Plastyczne zasady kształtow ania terenów zieleni nie są jednak przestrzegane w e w szystkich m iastach, zwłaszcza małych, w któ ry ch rzadko stosuje sią np. drobne form y architektoniczne. Poza w yżej w spom nianym i funkcjam i zieleń może spełniać także zadania gospodarcze7. D otyczy to terenów zw iązanych z obszaram i o funkcjach żywicielskich, na któ ry ch rozwija sią w arzyw nictw o, sadow nictw o, rolnictw o czy kw iaciarstw o. W w ojew ództw ie łódzkim brak jest dostatecznej ilości atra k cy jn y ch terenów re k reacyjn y ch o bogatym program ie zagospodarow ania pod w zglądem przestrzennym i architektonicznym. Skutki zbyt m ałych powierzchni terenów zieleni w stosunku do faktycznego zapotrzebow ania odbijają sią bardzo niekorzystnie na stanie w egetacji szaty roślinnej, zm niejszając tym sam ym jej oddziaływ anie biocenotyczne. Trzeba tutaj zaznaczyć, że każdy z rodzajów zieleni bądzie spełniał dobrze sw oje funkcje w tedy, gdy bądzie posiadał odpow iednią lokalizacją oraz wiol kość. ZIELEM W UKŁADZIE JEDNOSTEK MIEJSKICH Parki i zieleńce Jednym z podstaw ow ych elem entów stru k tu ry rodzajow ej zieleni są parki i zieleńce. Są one m iejscem codziennego pobytu ludności. W ie l- kości charaktery zujące zagospodarow anie miast w ten rodzaj zieleni przedstaw ia tab. 1. Jak łatw o zauw ażyć, różne są kierunki zmian pow ierzchni p arków i zieleńców. Jedynie w ośrodku centraln y m w ojew ództw a Łodzi w y stąp o w ał w y raźny, sy stem aty czny w zrost terenów zieleni. W przypadku Zgierza do 1977 r. obserw u jem y także w zrost tych 6 H. S k i b n i e w s k a, D. B o ż e k o w s k a, A. G o r y ń s k i, T ereny w m iejskim irodow isku mieszkalnym, W arszaw a 1979, s W. N i e щ i r s к i, Kształtowanie terenów zieleni, W arszaw a 1973, s. 16.

5 T a b e l a 1 Parki 1 zieleńce w latach w ha M iasto Lódż <>74,3 703,2 732,3 735,3 746,0 759,2 A leksandrów 3,2 5,6 5,6 5,6 5,6 5,6 Głowno 6,2 6,2 6,2 6,2 6,2 3,9 K onstantynów 11,8 11,8 11,8 11,8 11,8 11,8 O zorków 9,5 10,5 10,5 10,5 10,5 10,5 Pabianice 49,5 52,5 52,5 52,5 52,5 52,5 Stryków 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 1,2 Zgierz 31,7 31,7 44,6 48,8 48,8 41,3 Ogółem 787,4 822,7 864,7 871,9 882,6 886,0 Z г ń d 10! Rocznik Blatyilyczny województwa miejskiego lódzkleqo za lata ; m.ileriały wlasn* ZGK miasta Lodzi. Zińdia te wykorzystano takie w pozostałych tabelach. - obszarów, w y k azujący jednak w ostatnim roku analizy bardzo silny spadek. W pozostałych m iastach zaznaczyła się tendencja stabilizacyjna oraz, w przypadku Głowna, n aw et zm niejszenie om aw ianego obszaru w 1980 r. Z jaw isko to uznać należy za mocno niepokojące. Brak rozw oju tych terenów, a n aw et spadek ich wielkości w ynikał z rozbudow y innych elem entów stru k tu ry funkcjonalno-przestrzennej miast kosztem pow ierzchni zieleni. Z w iązane to było z preferow aniem innych elem entów zagospodarow ania organizm u m iejskiego, zapew ne przy uznaniu, w w a - ru n k ach ograniczoności środków finansow ych, zieleni za urządzenie nie św iadczące w y m iern y ch usług dla ludności. Zgodzić się można, że zieleń nie w p ły w a bezpośrednio, w sposób natychm iastow y, na w arunki m aterialno-bytow e m iejscow ej ludności, co w idać w yraźnie w p rzypad - ku usług inży n iery jn y ch (drogownictwo, kanalizacja, wodociągi). N ied o - strzeganie znaczenia zieleni w życiu m ieszkańców pow odow ać m oże je d - nak w dłuższym okresie poważne, często nieodw racalne, następstw a. N iepokojąca sy tu acja w y stępuje szczególnie w m ałych organizm ach miejskich. A rgum ent bliskości terenów rolniczych i leśnych trudno jest uznać za dostatecznie przekonujący. Z asygnalizow ana sy tu acja w ym aga bardziej w nikliw ej analizy i stać się w inna przedm iotem szczególnego zainteresow ania m iejscow ych w ładz terenow ych. Zieleń m iejska pow inna w y stęp o w ać w formie w iększych kom p lek - sów, gdyż w tedy jej pozyty w n e oddziaływ anie jest najskuteczniejsze. N aw et pasy zieleni ulicznej, aby nie uległy zniszczeniu, m uszą mieć pew ne m inim um szerokości w y n o szące 3 m. W aspekcie w y szczeg ó l- nionych w cześniej funkcji terenów zieleni znaczna rola przypada p a r - kom. Jest to zieleń ogólnodostępna, najbardziej zw arta, m ająca n a j-

6 w iększe predysp o zy cje do pełnej realizacji w szystkich zadań przed nią staw ianych. W Łodzi, podobnie jak i w innych m iastach, w zrost pow ierzchni terenów zieleni m iejskiej w latach następow ał głów nie w w y - niku adaptacji i udostępniania społeczeństw u istniejących, ale do tej pory zam kniętych p arków pofabrykanckich. Dopiero po 1950 r. zostały założone now e parki. W ostatnich latach liczba park ó w w Łodzi nieu stan n ie wzrasta. Jest to zrozum iałe ze w zględu na poszerzające się ciągle g ranice m iasta oraz przyrost n o w y ch osiedli. P ozo stałe m iasta, zależnie od sw o jej w ielk o ści o ra z liczby m ieszkańców, nie posiadają w ogóle tego rodzaju zieleni (A leksandrów, G łowno, Stryków) lub m ają 1 3 parki. Szczególnie zastanaw iający jest przypadek A leksandrow a, k tó ry przy w ysokiej gęstości zaludnienia (3201 m ieszkańców na km 2)8 nie posiada w iększego kom pleksu zieleni. Być może d ecydującym czynnikiem jest tutaj najm niejsza ze w szystkich miast pow ierzchnia, w ynosząca 531 ha (Łódź , Pabianice 2467, K o n stanty n ó w 2183, G łow no 1867, O zorków 1143, S tryków 813 ha). N iepokojąca jest też sy tu acja Głowna, m iasta w iększego pod względem obszaru od O zorkow a, o gęstości zaludnienia w iększej od K o n stanty - nowa, k tó re również nie posiada żadnego parku, Z jaw isko to św iadczyłoby o niedocenianiu w tych m iastach znaczenia dużych m asyw ów zieleni, najlepiej przecież spełniających funkcje biologiczno-zdrowotne. Brak p ark ó w zajm ujących znaczne obszary w pływ a niekorzystnie na w skaźnik zieleni w przeliczeniu na jednego m ieszk ań ca (tab.2). Pow ierzchnia parków i zieleńców na 1 w m* m ieszkańca w latach T a b e l a 2 M iasto Łódź 8,4 8,7 8,9 8,9 9,0 9,1 A leksandrów 2,1 3,6 3,6 3,4 3,3 3,3 GJowno 4,5 4,4 4,3 4,3 4,2 2,7 K onstantynów 8,2 8,1 8,0 7,9 7,9 7,8 O zorków 5,0 5,5 5,4 5,4 5,4 5,4 Pabianice 7,4 7,8 7,7 7,7 7,5 7,4 Stryków 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 3,3 Zgierz 6,6 7,6 8,9 9,6 9,4 7,8 Ogółem 8,0 8,3 8,6 8,6 8,6 8,7 Ź r ó d ł o : D one Z jed n o cze n ia G o sp o d a rk i K o m u n aln ej. 8 Rocznik statystyczny w ojew ództw a m iejskiego łódzkiego 1981, Łódź 1981, s. 12. > Ibidem, s 11.

7 Trzy w spom niane wyżej m iasta posiadają najniższe w skaźniki zieleni przypadającej na jedneg o m ieszkańca, w y k azu jące do tego tendencje m alejące. N iekorzystna syluacja pod tym wzglądem w y stępuje w całym w ojew ództw ie z w y jątk iem Lodzi. Zieleń osiedlow a Szczególnym rodzajem zieleni jest zieleń osiedlow a. O b ejm u je ona drzewa, krzew y i zieleńce zn ajd u jące się w otoczeniu b u dynków m ieszkalnych p ań stw o w y ch i spółdzielczych, z w yłączeniem zieleni na ulicach przelotow ych oraz tow arzyszącej urządzeniom kom unikacji zbiorow ej i użytku ogólnom iejskiego10. Mimo faktu, że roślinność jest coraz istotniejszym elem entem m ikroklim atu osiedla, obszary zieleni osiedlowej w y k azu ją tendencję rosnącą tylko w Łodzi (tab. 3). W innych m iastach w ojew ództw a, w badanym okresie w ystąpił b atdzo nieznaczny przyrost zieleni osiedlowej. T a b e l a 3 Zieleń osiedlow a w latach w ha M iasto Lódż 483,5 508,7 531,6 611,6 631,0 638,5 A leksandrów 0,5 1,0 1,0 1,0 1,0 1,0 Głowno 0,4 0,4 0,4 0,7 0,7 0,7 K onstantynów 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 1,7 O zorkow 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 3,0 Pabianice 61,5 61,5 64,0 64,0 64,0 64,0 S tryków 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 0,2 Zgierz 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 6,0 O gółem 556,8 582,5 607,9 688,2 707,6 715,1 2 r ó d ł o: J a k w ta b. 2. W Łodzi niew ątpliw y w pływ na tak ą sy tu ację miały pow stające osiedla o now ym układzie przestrzennym, w zbogaconym o tereny zieleni. N ie m ożna jednak zapominać, że istotną rolę pow inny spełniać te tere n y rów nież w śród starej zabudowy. Chodzi tu przede w szystkim o funkcję w ypoczynkow ą, izolacyjną i plastyczną, o w y p ełn ianie i łą - czenie w olnych przestrzeni pom iędzy budynkam i. W now y ch osiedlach 1 Zob. J. P o k o r s k i, A. S i w i e c, Kształtowanie terenów zieleni, W arszaw a 1977, s. 171.

8 poszczególne zespoły budynków p rzybierają ch a rakter jednostek s ą - siedzkich skupiających nie tylko funkcje mieszkaniowe, ale i u sługow e zw iązane z całodziennym i potrzebam i m ieszkańców 11. W ten sp o - sób osiedla m ieszkaniow e stają się zespołam i urbanistycznym i o w ielkości pozw alającej m ieszkańcom na zaspokojenie w szystkich p o d staw ow ych usług o zasięgu lokalnym, na podstaw ie sieci urządzeń u słu - gow ych w obrębie zespołu. Nie zabudow ane tereny pow inny stać się natom iast terenam i zieleni, w ypoczynku, zabaw i sportu. W obec d y n a - micznego rozw oju m otoryzacji, część tych niezbędnych terenów przeznaczona jest jednak pod zabudow ę parkingów i g a raży12. Zieleń tow arzysząca T eren y zieleni tow arzyszące kom unikacji miejskiej o kreślane są często jako zieleń specjalnego przeznaczenia, pełniąca określone zadania funkcjonalne zw iązane z obiektem, z k tó ry m tworzą integralną c a - łość. Jed n y m z jej elem entów są drzew a uliczne, S ytuow ane są one n a j- częściej w pasie chodników lub traw ników, przy ulicach osiedlow ych przeznaczonych do ruchu lokalnego i dojazdów oraz w śro d k o - w ym paśm ie zieleni ruchu jezdnego (przy znacznej jego szerokości). Drzewa chronią jezdnię, chodniki oraz budynki przed nadm iernym nasłonecznieniem i wiatram i. Poza tym spełniają one funkcje biologiczno-zdrow otne i estetyczne. T a b e l a 4 Drzewa uliczne w w latach szt W yszczególnienie Łódź 60 6Ü Pozostałe m iasta Ogółem Ź r ó d ł o : Juk w tab. 2. W yposażenie miast w drzew a uliczne jest m ało optym istyczne. W Łodzi, jak w ynika z tab. 4, w ostatnich latach w y stęp u je w y raźn e zm n iejszenie się liczby drzew. Zjaw isko to jest n eg aty w n e tym bardziej, że długość jezdni ogó- 11 A. G i n s b e r t - G o b e r t, Zarys polityki komunalnej, W arszaw a 1977, s Por. A. A n d r z e j e w s k i, Zarys p olityki mieszkaniowej, W arszaw a 1979 s. 221.

9 lem w Lodzi w z rasta (1975 r. 1031,5 km, 1980 r k m ) 13. W p o - zostalých m iastach liczba drzew ogólnie w zrasta. N ależy także wziąć pod u w a g ę fakt, że zieleń najczęściej jest uw zględniana jako ostatni etap zagospodarow ania terenu, a osiągnięcie jej stanu docelow ego, szczególnie w przypadku drzew, jest procesem d łu g o trw ały m 14. Rozbudowa i m odernizacja ulic p o w o d u ją często konieczność w y c i- nania wielu drzew. W zakresie o chro n y d rzew o stan u d ro gow ego p o w in - no się jed n ak uw zględniać kieru n k i działania zm ierzające do: zm niejszenia liczby w y cin anych drzew przez racjonalne p la n o - w anie i pro jekto w anie tras i u rządzeń drogow ych, zwiększenia liczby drzew przesadzanych, a nie w y cin anych z tras ulic, uzupełniania stale w y stęp u jących strat w drzew ostanie przez s a - dzenie now ych d rzew 13. W celu uzyskania skutecznych sankcji i bodźców w Łodzi w p ro w a- dzono oficjalne cenniki, w edług k tó ry ch inw estor pow inien płacić za każde w ycięte d rzew o 1. In icjaty w a ta ma na celu przeciw działanie niszczeniu drzew, zwłaszcza przy realizacji różnych inw estycji. O d rębnym i w ażnym zagadnieniem jest obum ieranie drzew w sk u tek działania spalin oraz b raku składników odżyw czych i niedostatecznej ilości w ody w glebie, p o k ry tej na znacznej pow ierzchni jezdnią lub chodnikiem. U trzym anie zieleni Zieleń m iejska może praw idłow o spełniać sw oje funkcje pod w a - runkiem, że będzie dobrze utrzym ana. Działalność k o n serw acyjn a finansow ana jest w większości ze środków budżetow ych. Funkcję d y sp o - nenta tych środków na rozbudow ę i u trzym anie zieleni miejskiej w Łodzi sp raw u je ŁPO. O gólna sum a p rzyzn an a ŁPO ro zdysponow ana jest na: oczy szczanie miast, 13 Rocznik statystyczny..., s. 43. H H. S k i b n l e w s k a, D В o ż e k o w s k a, A. G o r у ń s к i, Tereny otwarte w miejskim środowisku m ieszkaniow ym, W arszaw a 1979, s St. W ł o d e k, Podstawy inżynierii środowiska, W arszaw a 1978, s Zarządzenie nr 38 Prezydenta Miasta Łodzi w sprawie stosowania cennika drzew oraz trybu wydawania zezwoleń na wycięcie lub w ykorzysta nie drzew z dnia 27 V I 1974 r. (DzURN m. Lodzi, nr 10 z dn. 31 VII 1974 r.). W skali Polski uregulow ane Rozporządzeniem Rady Ministrów z dn. 30 IX 1980 r. w sprawie opłat za gospodarcze korzystanie ze środowiska i wprowadzanie w nim zmian (DzU nr 24 z 1980 r. poz. 93).

10 zieleń w m iastach, inw estycje i rem onty kapitaln e (najw iększa pozycja w w ydatkach budżetow ych), różną działalność17. Skupienie środków finansow ych w ram ach jednego przedsiębiorstwa stw orzyło możliwość kom pleksow ego rozw iązyw ania problem ów zieleni na terenie całego m iasta oraz koord y n acji działalności miast w w ojew ództw ie. N iestety ograniczenia finansow e i w y k o n aw cze zm u- szają do dokonyw ania w yboru hierarchii potrzeb i kierow ania środków tylko na n iektóre obiekty, rejony miast. Zabezpieczenie n ak ład ó w finansow ych i budżetu poprzez U rzędy M iejskie jest niew ystarczające. W ielkość środków budżetow ych przeznaczonych na zieleń w o statnich dw óch latach zm niejszyła się n aw et w czterech m iastach w o jew ództw a: A leksandrow ie, Głownie, S trykow ie i Zgierzu (tab. 5). Budżet zieleń w m iastach w tys. zł T a b e l a M i a s t o plan w ykonanie plan w ykonanie Łodz A leksandrów Głowno K onstantynów O zorków Pabianice S tryków * Zgierz a Jednostką adm inistracyjni) jest micisto-gmina. Ź r ó d ł o : Jn k w ta b. 2. N iskie nakłady, a co najw ażniejsze b rak w y raźn eg o ich wzrostu, uniem ożliw iają często zakup atrakcyjn eg o m ateriału roślinnego, tym bardziej, że ciągle n astęp u je w zrost jego cen. Z w iększają się także ceny naw ozów, energii itd. S ytuacja tak a najczęściej zmusza do w y - boru roślin tańszych i łatw iej dostępnych. Bardzo w ażnym problem em, w p ły w ającym na zapotrzebow anie na środki budżetow e jest określenie kosztu u trzy m ania 1 ha zieleni. Koszt ten zw iększa się z każdym rokiem, ale trzeba zaznaczyć, że jest on 17 Przez oczyszczanie m iasta należy rozum ieć przede w szystkim w spółudział przedsiębiorstw a w odśnieżaniu i akcjach zim owych oraz porządkow anie terenów przylegających do parków, skw erów, zieleńców itp.

11 zróżnicow any w zależności od rodzaju zieleni. W tym aspekcie inaczej będą się także kształto w ały koszty budow y 1 ha zieleni. N ajdroższe w budow ie są parki oraz aleje, bulw ary i skw ery. N ajprostszym i n a j- tańszym sposobem jest obsianie terenu traw ą. Inaczej przedstaw ia się sytuacja w przypad k u eksp lo atacji zieleni (tab. 6). T a b e l a 6 Koszt utrzym ania 1 ha zieloni (parki i zieleńce) w m iastach (w ram ach w ydatków budżetow ych) w 1980 r. W yszczególnienie Parki i zieleńce w ha W ydatki tys. zł Koszt utrzym a- nia 1 ha (zł) Lódż 816, A leksandrów 5,6 699 J Głowno 3, K onstantynów 11, O zorków 10, Pabianice 50, Stryków 1, Zgierz 41, Ogółem 940, Łódź lasy kom unalne 2 216, ogród botaniczny 64, palraiarnia 0, i ó d I o: Jak w tab. 2. W idoczne jest tutaj znaczne zróżnicow anie w poszczególnych m iastach. N ajw yższe koszty w y stępują w Strykow ie, następnie Głownie, A leksandrow ie i O zorkow ie. P rzyczyną takiego stanu jest przew aga w tych m iastach zieleni w y m agającej znacznych środków finansowych. N ajw iększy udział w n akładach na u trzym anie zieleni (poza cmentarnictw em ) ma pielęgnacja kw ietników, zwłaszcza obsadzonych roślinami jednorocznym i. O czyw iście niew spółm ierne są środki p rzeznaczone na u trzym anie palm iarni w Łodzi, w y m agającej szczególnych zabiegów pielęgnacyjnych. K ontrastow o niskie są natom iast koszty utrzym ania I ha lasów kom unalnych. Już w sw ojej pierw otnej formie są one w zasadzie p rzystosow ane do potrzeb w ypoczynku. W y m agają stosunkow o niew ielkich n ak ład ó w na urządzenia sanitarne, ławki, ulepszenie dróg leśnych. Spośród w yszczególnionych w cześniej miast, 3 nie posiadają parków. Rozproszone, niew ielkie tere n y zieleni, często u trzym y w a n e są za pom ocą niezm echanizow anego sprzętu lub n aw et

12 114 A nna C ielecka ręcznie. Te forniy zieleni p o n adto najm niej p rzyczyniają się do o d n o - w y biologicznej mia&ta. Pomimo w sp o m n ian y ch w cześniej u w a ru n k o w ań konieczne jest przeprow adzenie przez ŁPO szczegółow ych analiz składników kosztów utrzym ania. Działalność przedsiębiorstw a p ow inna zm ierzać do w y - p raco w an ia m etody ujednolicenia lub m aksym alnego zbliżenia tych kosztów dla w szystkich przeusiębiorsiiw adm in istru jących zielenią miejską. Zieleń w Lodzi Rozległe obszary zieleni w Łodzi w y m agają oupow /edniego jej u trzy m ania oraz nadzoru. Całość zadań, ze względu n a ich zasięg, p o - dzielona jest pom iędzy wielu gestorów. N adzór i kontrolę nad nimi sp raw u je ŁPC). N ajw iększe obszary zieleni są eksp lo ato w ane właśnie przez ŁPO i ŁPKiW. Działalność pozostałych jednostek dotyczy te re - n ó w zieleni w osiedlach m ieszkaniow ych i zakładach p ra c y (Bab. 7). F en n y orgciiuzucyjiu- ek*ploatdi:jt terenów iii-'.- ni w i >dzi T a b e i ti 7 Powierzchivia W ha W yszczególnianie Prooeniow у ud;:;a! У 1980 Jednostki: ŁPC) i ŁPKiW ,0 54,1 PGM ,4 Spółdzielczość m ieszkaniow a ti, K, tí Pozostali» 9, ,0 30,6 Razem iou,o 100,0 u Zukłndy piacy, właściciele piywutni, zwiq/ki wy/.nnniowf* (crnenidizej. 2. r ó d i o: Jak w lab. 2. O prócz zadań o charakterze adm inistracyjnym ŁPO spełnia funkcje gospodarcze dotyczące: budow y i rekonstru k cji terenów zieleni, k o n serw acji m ateriału roślinnego, kw iaciarskiego i szk ó łk arskiego dla potrzeb w łasn y ch i pozostałych qestorów, k o n serw acji zieleni m iejskiej oraz lasów kom unalnych. J e s t ono także inw estorem w zakresie budow y oraz rem ontów k a - pitalnych terenów zielem m iejskiej i k o o rd y n ato rem rozw oju ogrodów działkow ych m iejskich i zakładow ych. Dla realizacji w y ty czonych zadań przedsiębiorstw o posiada na terenie miasta odpow iednie bazy

13 techniczne i gospodarcze, m. in. 5 O ddziałów K onserw acji Zieleni rozm ieszczonych w poszczególnych dzielnicach, 2 Z akłady Produkcji Roślin, 2 Z akłady Szkółek Drzew i Krzewów, O ddziały Leśne, O ddziały Usług dla Ludności i P unkty Sprzedaży Detalicznej. N ależy jednak pamiętać, że pielęgnacją zieleni w m ieście zajm u je się nie tylko ŁPO. Jak w y n ik a z tab. 7, 46% tere n ó w zieleni jest zarządzanych przez inne jednostki. J e d y n y m w zasadzie rodzajem zieleni, k tó ry k o n s e r- w o w any jest w yłącznie przez ŁPO są parki m iejskie (oprócz P ark u Ludowego). Istnienie w ielu adm inistratorów w y w iera w pływ na różny stan utrzym ania zieleni i różnice w sposobie jej w ystroju. W takiej sytuacji u trzy m anie całości zieleni w mieście przez ŁPO jako jednostkę n adzorującą jest niemożliwe. W szystk o to w p ły w a n i e - korzystnie na ogólny w y g ląd zieleni w mieście, ograniczając tym s a - mym jej estetyczne oddziaływ anie. P odane w yżej w zględy p rzem aw iające za celow ością przejęcia c a - łej zieleni m iejskiej pod zarząd ŁPO lub zw iększenia m ocy przero b o - wej przedsiębiorstw a na tyle, aby mogło ono (jako jednostka specjalistyczna) przejm ow ać w szystkie zlecenia na prace k o n serw acyjn e od pozostałych g esto ró w zieleni. W literaturze spotyka się różnorodne klasyfikacje terenów zieleni. N iek tó re z nich opierają się na funkcjonalności tych terenów, inne za głów ne k ry teriu m przyjm ują m iastotw órczą funkcję zieleni. ŁPO dzieli tere n y zieleni w edług ich adm inistratorów. Podział ten, p rzydatn y w praktycznej działalności, przedstaw ia tab. 8. Rodzaj zieleni T ereny zieleni w Łodzi w edług rodzajów Pow ierzchnia w ha T a b o 1 a 8 Procentow y udział M iejska ,8 54,1 p ark i ,6 14,7 zieleńce ,5 5,6 lasy i parki leśne ,1 33,0 inne ,6 0,8 O siedlow a ,0 15,3 kom unalna ,4 6,0 spółdzielcza ,6 9,3 Tow arzysząc i ,4 16,2 O grody działkow e ,4 10,5 m iejskie ,5 6,4 zakładow e ,9 4,1 Cm entarze w yznaniow e 170 t70 4,4 3,9 Ogółem ,0 100,0 я W tym O gród B o taniczny. Z r ó d! o: J u k w tub. 1.

14 N iedostatkiem d okonanej klasyfikacji jest pom inięcie dużej gru p y terenów zw iązanych z gosp o d ark ą rolną i leśną, które mimo specyficznego charakteru w p ły w ają na estetykę miasta oraz na jego w arunki higieniczne. ŁPO jest adm inistratorem i zarządcą tylko w stosunku do zieleni miejskiej, natom iast względem pozostałych terenów pełni funkcje je d - nostki nadzorującej i k o o rd y n u jącej działalność innych jednostek zarządzających18. U kazana stru k tu ra rodzajow a zieleni w Łodzi św iadczyłaby o ogólnie dobrym w yposażeniu w nią miasta. K orzystnie kształtuje się ró w - nież w skaźnik zieleni na 1 mieszkańca. Pomimo znacznego przyrostu ludności, zasadniczo w e w szystkich rodzajach zieleni w y k azuje on ten - dencję rosnącą (tab. 9). T a b e l a 9 W skaźniki zieleni w Lodzi w latach w mł na 1 m ieszkańca Rodzaj zieleni 1953 I Parki i zieleńce 8,2 8,5 8,2 8,4 9,7 10,5 Zieleń osiedlow a.. 2,a 6,1 7,6 7,9 O grody działkow e 1,2 3,4 4,4 4,6 5,3 5,4 Lasy kom unalne 19,2 20,5 19,1 17,2 19,3 O środki p rz/w odne 0,8 19,5 1,7 1,7 1,6 C m entarze 2,0 1,8 1,7 1,8 2,2 2,3 Ź r ó d ł o : J a k w ta b. 1. Łódź zm ieniła sw ój w y g lą d dzięki dużej ilości zieleni o sied low ej i m ałych zieleńców. Jednakże najistotniejsze znaczenie w w aru n k ach środow iska w ielkom iejskiego spełnia zieleń dostępna do użytku p o w - szechnego, a szczególnie parki i zieleńce. Łączna ich pow ierzchnia w 1980 r. w y n o siła w Łodzi 759,2 ha (tab. 1), co w przeliczeniu na j e d - nego m ieszkańca daje pow ierzchnię ok. 9,1 m2. Jest to jeszcze o wiele za m ało w stosunku do norm y ustalonej przez M inisterstw o Gospodarki T erenow ej i O chro n y Środow iska, która w ynosi 15 m2/m. W y n ik a z te - go, że stan zazielen ienia Łodzi, mimo zasad niczej p o p ra w y, ciąg le o d- biega od ustalonych norm. Jest gorszy od w skaźników innych wielkich miast w Polsce: W arszaw y, K rakow a, Poznania, W rocław ia. Dane liczbowe świadczą o coraz w iększym upow szechnianiu now ych la Zob. Zarządzenie nr 26 Prezydenta Miasta Łodzi z dn. 6 VI 1974 r. w sprawie o c h rjn y zieleni, DzURN ra. Łodzi z dn. 15 VII 1974.

15 rodzajów zieleni, takich jak ogrody działow e i zieleń osiedlowa. Jest to niew ątpliw ie zjaw isko w ysoce pozytyw ne. Przedstaw iona c h a ra k te r y - styka nie może jednak dobrze odzw ierciedlać rzeczyw istego stanu w y - posażenia miasta w zieleń, bez uw zględnienia znacznych dysproporcji dzielnicow ych. Realnej oceny udziału terenów zielonych w ogólnym obszarze m iasta (tab. 10) m ożem y dokonać poprzez analizę ich rozm ieszczenia19. T ereny zieleni w podziale na dzielnice Łodzi T a b e l a 10 W yszczególnienie ha T ereny zieleni pow ierzchni m iasta procent pow ierzchni dzielnicy Łódź ,0 100,0 19,6 20,0 w tym: B ałuty ,0 50,3 33,7 33,9 Górna ,0 14,7 11,9 12,0 Polesie ,0 20,0 21,0 22,7 Śródm ieście ,6 2,7 16,4 16,9 W idzew ,4 12,3 9,8 10,0 2 r ô d ł o: Ja к w tab. 2. Szczególnie k o n trasto w o przedstaw ia się sytu acja Bałut oraz Ś ródmieścia. Jest to w ynikiem istnienia na terenie Bałut dużego kom pleksu lasów Łagiewnickich. Procentow e ujęcie terenów zieleni w Ś ródm ieściu nie byłoby tak niskie, g d y b y ro zpatry w ać obszary zieleni w sto - sunku do powierzchni dzielnicy (wynosiłoby 16,4%). Z drugiej jednak stro n y niezbędne jest przypom nienie, że Śródm ieście nadal posiada n a j- w iększą w mieście gęstość zaludnienia. Niski udział zieleni w ogólnej pow ierzchni dzielnicy w y stęp u je rów nież na W idzew ie i Górnej. N ależy uw zględnić przy tym fakt, że opad pyłow y w ciągu roku w Łodzi jest bardzo wysoki, a w przypad k u Śródm ieścia przekracza d o - puszczalną norm ę 250 t/k m 2 i wynosi aż 290 t/km 2. W 1981 r. kształto - w ał się on n astępująco (t/l k m 2/rok): W idzew 200, Polesie 190, 11 Rozmieszczenie zieleni w Łodzi patrz: K. K r a s s o w s k i, Zieleń w Łodzi (stan i p ersp ektyw y jej rozwoju), Przegląd Ekonom iczno-społeczny M iasta Łodzi" 1980, nr 7. \

16 Bałuty 185, G órna 145. Są jednak w mieście miejsca, gdzie opad pyłu w ynosi n aw et 544 t20. Istniejąca zieleń nie jest w stanie w zadow alającym stopniu złagodzić tej sytuacji. T a b e l a 11 Udział rodzajów zieloni w dzielnicach Łodzi w % Dzielnica ogółem m iejska osiedlowa pozostała zieleń ogółem m iejska osiedlow a pozostała Bałuty 100,0 67,2 10,5 22,3 100,0 66,4 11,2 22,4 Górna 100,0 21,0 20,6 58,4 100,0 21,4 20,1 58,5 Polesie 100,0 57,8 17,1 25,1 100,0 60,4 16,0 23,6 Śródm ieście 100,0 31,5 36,1 32,4 100,0 30,7 38,1 31,2 W idzew 100,0 38,4 19,3 42,3 100,0 37,7 20,4 41,9 Razom 100,0 53,8 15,0 31,2 100,0 54,1 15,3 30,6 Ź r ó d ł o : Jd k w t«b. 2. Udział poszczególnych rodzajów ziemi w Śródm ieściu jest n a jb a r- dziej ze w szystkich dzielnic proporcjo n aln y (tab. 11). Jednocześnie Śródmieście ma najw iększy udział zieleni osiedlowej. Przyczyną tego jest brak możliwości sytuow ania w tej dzielnicy w iększych kom pleksów zieleni. C iasna zabudow a, będąca pozostałością XIX w., pozw ala p rzew ażnie na zakładanie jedynie rozproszonych niew ielkich terenów zieleni. Na przykład pow iększanie terenów śródm iejskiego p ark u im. H. Sienkiewicza o dbyw a się jed y n ie poprzez uzyskiw anie terenów po w y b u rzonych budynkach mieszkalnych. Mimo to zieleń Śródm ieścia jako dzielnicy n iejak o reprezentacyjnej, obsługującej ludność całego miasta, odznacza się estetycznym w yglądem. Stosow ane są tutaj na w iększą skalę efektow ne kwietniki, pasaże, parki zaw ierające dużo m ałej architektury. Niski udział zieleni m iejskiej w stosunku do innych rodzajów w y - kazuje dzielnica Górna. Jest to niew ątpliw ie zjaw iskiem niekorzystnym, poniew aż ten rodzaj zieleni zaw iera tere n y roślinności ogólnodostępnej, pow szechnego użytku, najlepiej spełniające funkcje biologiczne i społeczne. Pozostałe dzielnice (oprócz W idzewa), jak w y n ik a z danych, p o J. S t a l e w s k i, Nadejdzie dzień, kiedy drzewa będą z metalu... Express Ilustrow any 1981, nr 41.

17 siadają duże obszary zieleni naturalnej, jak lasy kom unalne, P ark Ludow y i inne duże parki. Z tego też w zględu n ak ład y na utrzym anie zieleni w tych częściach Łodzi są o wiele niższe. N ajw iększa k o m asacja zieleni w skali m iasta w y s tę p u je w d zielnicy B ałuty (tab. 12). S truktura zieleni Łodzi w podziale na dzielnice W % T a b e l a 12 Dzielnica m iejska osiedlow a zieleń m iejska pozostała osiedlow a pozostała B ałuty 63,5 35,5 36,7 61,7 36,7 36,8 Górna 5,8 20,5 28,1 5,8 19,3 28,0 Pol psie 20,3 21,6 15,4 22,3 20,8 15,4 Śródm ieście 1,6 6,4 2,8 1,5 6,7 2,7 WidZHW 8,8 16,0 17,0 8,3 16,5 17,1 R*z«m 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Bałuty są najrozleglejszą z dzielnic, co p o k ry w a się z ich n a jw y ż - szym udziałem w e w szystkich analizow anych gru p ach zieleni. O statnie miejsce przypada natom iast Śródmieściu, k tó re posiada najw iększą g ę - stość zaludnienia, a najm niejszy obszar21. PODSUMOW ANIE Z aw arty w o pracow aniu m ateriał staty sty czny oraz jego ogólna c h a - ra k te ry sty k a pozw oliły przedstaw ić aktu aln y stan w yposażenia miast w ojew ództw a łódzkiego w tere n y zielone. Jednocześnie intencją autora była sygnalizacja problem ów, k tó re w inny stać się przedm iotem szczególnego zainteresow ania. G eneralizując m ożna stwierdzić, że zieleń zwłaszcza w m niejszych m iastach nadal jest niedocenianym elem entem infrastru k tu ry k o m u - nalnej. W m iastach w o jew ó d ztw a łódzkiego pow ierzchnia zieleni miejskiej przypadająca na jednego m ieszkańca kształtuje się niekorzystnie w re - lacji do obow iązujących norm atyw ów. Jest to tym bardziej niepokojące, że w skaźnik ten w większości m iast w y k azu je stagnację, a w p rzypad- K r a s s o w s k i, op. cit s

18 ku G łow na i Zgierza uległ n aw et ostatnio zmniejszeniu. W om aw ianych jednostkach m ie js k ic h.b ra k jest dostatecznej pow ierzchni terenów re - k re acy jn y ch o bogatej stru k tu rze zagospodarow ania pod w zglądem architektonicznym i przestrzennym, N iezbędna jest także budow a w ięk - szych kom pleksów zieleni, np. w postaci parków, zwłaszcza w A leksandrow ie, Głow nie i Strykow ie. Palący jest rów nież problem likw i- dacji znacznego zróżnicow ania kosztów ponoszonych na utrzym anie 1 ha zieleni. M ożna bowiem dom niem yw ać, że przydzielane środki b u d - żetow e nie zawsze są w sposób efektyw ny w y k o rzysty w an e. W Łodzi, mimo pow staw ania now ych terenów zieleni, w y stępuje jednocześnie coraz większe ograniczanie istniejących już terenów i zajm ow anie ich pod budow ę now ych arterii kom unikacyjnych, budow nictw o przem ysłow e czy m ieszkaniow e. Można stąd wnioskow ać, że o lokalizacji i rozw oju zieleni d ecydują ograniczone możliwości, a nie faktyczne potrzeby zagospodarow ania zieleni. W zw iązku z tym w y stępuje też istotna dysproporcja w rozmieszczeniu terenów zieleni w poszczególn ych dzielnicach, a tym sam ym nierów nom ierność ich oddziaływ ania. Z tego względu w Łodzi jest zastosow any, najm niej k orzystny dla m iasta, plam ow y układ zieleni. N ow a zieleń pow staje najczęściej tam, gdzie zn ajd u ją się w olne tereny, przy czym prio ry tet w zajm ow aniu terenów m ają nadal inw estycje przem ysłow e i mieszkaniowe. W św ietle przeprow adzonych rozw ażań m ożna postaw ić tezę, że zieleń mimo różnorodności i doniosłości spełnianych funkcji tra k to - w ana jest w procesie zagospodarow ania przestrzennego organizm ów m iejskich jako ostatni elem ent w stru k tu rze ważności urządzeń infrastruktury. A nna Cielecka GI.EEN AREAS IN TOW NS The article describes green areas w ith w hich the tow ns of the adm inistrative province of Lodz are equipped. It covers a tim e horizon of The com - parative analysis perform ed by th e author encom passed both the types and spatial structure of green areas in particular urban units. The green areas available in the tow n of Lodz are analyzed separately w ith allow ances m ade for disproportions betw een particular residential districts. Finally, there are briefly outlined these problem s w hich should receive m ore attention from the local authorities.