Bolesław Woszczyński Z DZIAŁALNOŚCI ARCHIWUM WOJSKOWEGO W LATACH MIĘDZYWOJENNYCH Jeszcze przed odzyskaniem niepodległości przystąpiono do gromadzenia akt proweniencji wojskowej. Ważną w tym funkcję odegrała Komisja Wojskowa Tymczasowej Rady Stanu 1. W ramach działającego tam Wydziału Spraw Ogólnych i Przygotowawczych już na początku 1918 roku opracowany został Tymczasowy Statut Archiwum Wojennego, w myśl którego placówka ta zająć się miała: 1) szczegółowym zewidencjonowaniem zbiorów wojennych zgromadzonych w Archiwum Wojennym w Krakowie i Archiwum Legionów Polskich Naczelnego Komitetu Narodowego oraz 2) gromadzeniem na bieżąco akt związanych z polską problematyką wojskową 2. W myśl tych ustaleń w I połowie 1918 roku zgromadzono (głównie drogą zakupów i darów) wiele cennych źródeł związanych z dziejami Wojska Polskiego, Związku Strzeleckiego, Departamentu Wojskowego Naczelnego Komitetu Narodowego i oddziałów Legionów Polskich. Ponadto zabezpieczono duży zbiór regulaminów, instrukcji, zarządzeń oraz innych normatywów i podręczników wojskowych. Rozwijając działalność Sekcja Naukowa Komisji wysunęła wniosek 1 O jej działalności pisze W. G i e r o w s k i, Królewsko-polska Komisja Wojskowa, Niepodległość t. 4, 1934. 2 Por. Archiwum Wojskowe. I Powstanie i rozwój, II Zbiory Archiwum Wojskowego, III Informacje, kwerendy, poświadczenia służby. Drukowano na prawach rękopisu, Warszawa 1937, s. 4. Ponadto: B. W o s z c z y ń s k i, Archiwum Wojskowe po odzyskaniu niepodległości (1918 1921), Archeion t. 50, 1968, s. 40 i nast.
(październik 1918 rok) w sprawie utworzenia Centralnego Archiwum Wojskowego. Zadaniem jego miało być praktyczne służenie potrzebom wojska oraz zabezpieczenie materiałów źródłowych do badań historyczno-wojskowych polskich. Wstępne propozycje opracowane przez referenta dra Bronisława Pawłowskiego stały się wówczas przedmiotem rozważań w środowiskach naukowych, ale nie weszły w sferę realizacji. * Po 11 listopada 1918 roku zadecydowały się losy aktywności organizacyjnej tworzone j placówki. Powstające naczelne władze wojskowe przeprowadzały zmiany w strukturze już istniejących instytucji; powoływano też nowe, odpowiadające potrzebom zabezpieczenia i właściwego funkcjonowania siły zbrojnej. Sekcja Naukowa byłej Komisji Wojskowej wraz ze swoim wydziałem archiwalnym została podporządkowana 7 grudnia 1918 roku Oddziałowi VII Sztabu Generalnego jako Instytut Historyczno-Wojskowy 3. Sam wydział otrzymał oficjalną nazwę: C e n t r a l n e A r c h i w u m W o j s k o w e. Odtąd kilkuosobowy zespół przystąpił do planowanej działalności 4. Rok 1919 zaznaczył się wzmożoną pracą nowej placówki. W siłach zbrojnych zachodziły dalsze zmiany organizacyjne; przeformowaniom ulegały jednostki wojskowe oraz powstałe wcześniej, instytucje. Działający Instytut Naukowo- Wojskowy wszedł w skład Departamentu V Naukowo-Szkolnego Ministerstwa Spraw Wojskowych i zaczął funkcjonować jako Instytut Naukowo-Wydawniczy. W sierpniu 1919 roku ukazał się rozkaz ministra ustanawiający Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie instytucją autonomiczną i zwierzchnią nad tworzoną siecią archiwów wojskowych. W regulaminie wewnętrznym ustalono, że CAW gromadzić będzie: wszelkie akta wojskowe władz zaborczych i okupacyjnych pozostałe na ziemiach polskich, akta formacji polskich i związków wojskowych z czasów Wojny światowej 1914 1918 oraz zbiory z czasów dawniejszych. Istotnym ustaleniem było 3 Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych nr 9, 1918 (dalej: Dz. Rozp. MSWojsk.). 4 Dz. Rozp. MSWojsk. nr 12, 1918. Por. też: Wojskowy Instytut Naukowo-Wydawniczy. Sprawozdanie z czynności za lata 1918 1924, Warszawa 1925, s. 4.
powierzenie też gromadzenia materiałów odrodzonego Wojska Polskiego od momentu powstania po odzyskaniu niepodległości w listopadzie 1918 roku 5. W następstwie tych przedsięwzięć dowódcy wojskowi wydali odpowiednie rozkazy dla podległych jednostek i oddziałów w sprawie zabezpieczenia wszelkich odnalezionych akt oraz przekazania ich do Centralnego Archiwum Wojskowego. W sporządzonym przy końcu 1919 roku wykazie ewidencyjnym ujętych było: 10 zespołów akt polskich jednostek wojskowych, 4 zespoły akt rosyjskich, 11 zespołów akt niemieckich oraz 16 zespołów akt austriackich. Ogółem obliczono zasób w granicach 90 tys. fascykułów 6. Dotyczyło to materiałów wprowadzonych do rejestru; w archiwum znajdowały się jeszcze skrzynie wypełnione aktami, które później były wpisywane do odpowiednich pomocy ewidencyjno-archiwalnych. To, co udało się już zabezpieczyć podzielono na dwie grupy, uwzględniając potrzeby wojska: 1) akta o charakterze tajnym, 2) akta o charakterze jawnym. Wszystkie ważniejsze rozkazy i materiały WP dotyczące problematyki organizacyjno-operacyjnej i mobilizacyjnej przechowywano w specjalnych pomieszczeniach, odpowiednio zabezpieczonych. Z nich korzystać mogły głównie instytucje wojskowe (dowództwa jednostek wojskowych) dla celów służbowych za zgodą ministra spraw wojskowych lub osoby przez niego upoważnionej. Pozostałe materiały o charakterze jawnym, udostępniane były zainteresowanym na podstawie decyzji dyrektora. W okresie wytężonej pracy związanej z gromadzeniem i kompletowaniem zasobu, przy Naczelnym Dowództwie WP utworzona została Sekcja Historyczno- Operacyjna, zadaniem której było... historyczno-wojskowe zestawienie operacji, wyciągnięcie z nich wniosków i doświadczeń na przyszłość 7. Zgodnie z ustaleniami tam właśnie zaczęto gromadzić ważne materiały wojskowe o charakterze mobilizacyjno-operacyjnym; niejednokrotnie dochodziło do dzielenia zespołów archiwalnych. Dla potrzeb własnych w Sekcji utworzono archiwum podręczne, ale brak odpowiedniego personelu fachowego ujemnie wpływał na stan wykorzystania i zabezpieczenia gromadzonych akt. Po ustaniu działań wojennych cały ten zasób miał 6 7. 5 Rozkaz dzienny nr 195 MSWojsk. z 22.08.1919 r.; B. W o s z c z y ń s k i, op. cit., s. 43 45. 6 Sprawozdanie za okres 1918 1919. CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.30. 7 Rozkaz nr 3819 Naczelnego Dowództwa WP z 17.09.1919 r. Por. też: Archiwum Wojskowe..., s.
być przekazany do CAW. Później okazało się jednak, że wiele akt wcześniej tam zgromadzonych poginęło lub nawet przeszło w prywatne władanie. Po zakończeniu wojny, od momentu przechodzenia całej siły zbrojnej na stopę pokojową zaczął się nowy; trwający dłuższy czas, proces scalania akt polskich formacji wojskowych. Zachodziły zmiany organizacyjne, następowały przeformowania oddziałów i instytucji. Wówczas to CAW przejmowało akta niejednokrotnie bezpośrednio z kancelarii wojskowych, niezależnie od stanu ich uporządkowania. Dzięki tym zabiegom oraz ukazaniu się rozkazów naczelnych władz wojskowych udało się wiele uratować. Archiwum poświęcało swój wysiłek głównie sprawom gromadzenia, scalania i zabezpieczenia zasobu. Do prac bieżących należało również załatwianie kwerend osobowych w związku z napływającą ogromną ilością podań od byłych uczestników walk zbrojnych. * Zapoczątkowane wcześniej prace organizacyjne już po wojnie w 1921 roku przybierały coraz to wyraźniejszy kształt. Archiwum utrzymywało ścisły kontakt z państwową służbą archiwalną; korzystało też z jej doświadczeń. Wszystko to wpływało na tok dyskusji wokół spraw związanych z modelowaniem organizacji wewnętrznej instytucji. W czerwcu 1927 roku ukazał się rozkaz ministra spraw wojskowych dotyczący struktury wojskowej służby archiwalnej. Odtąd obowiązywała nazwa: A r c h i w u m W o j s k o w e; jego dyrektor został podporządkowany szefowi Wojskowego Biura Historycznego 8. Obok zadań podstawowych związanych z gromadzeniem, zabezpieczaniem, opracowywaniem i udostępnianiem przystąpiono również do wydawania pomocy archiwalnych oraz publikowania katalogów wydawnictw specjalnych obowiązujących w siłach zbrojnych. Podjęte zostały też starania o właściwe zabezpieczanie akt naczelnych władz wojskowych II Rzeczypospolitej. Wkrótce do magazynów Archiwum Wojskowego zaczęły napływać materiały powstałe w kancelariach departamentów i komórek organizacyjnych 398, 1927 r. 8 Archiwum Wojskowe organizacja i skład osobowy. Dziennik Rozkazów MSWojsk. nr 34, poz.
Ministerstwa Spraw Wojskowych z lat 1918 1928. Nastąpiło również przekazanie archiwum podręcznego Wojskowego Biura Historycznego, a w tym i akt o charakterze operacyjno-organizacyjnym, które jak wspomniano gromadziła poprzednio Sekcja Historyczno-Operacyjna NDWP. Trwały też prace związane z dalszym scalaniem zespołów archiwalnych; z jednostek wojskowych napływały kolejne partie materiałów. Rok 1928 przyniósł dalsze zmiany w strukturze wewnętrznej zasobu Archiwum Wojskowego, który podzielony został na pięć działów 9 : I akta polskie dawne (do 1863 roku) II akta związków i formacji wojskowych po powstaniu 1863 roku do 1918 roku III akta operacyjne polskie nowoczesne (dawne archiwum WBH) i akta operacyjne od 1918 roku IV akta polskie nowoczesne (od 1918 roku z wyjątkiem akt operacyjnych) V akta obce oraz biblioteka. Taka właśnie struktura uzasadniona była potrzebami rozwijającej się placówki. Wykorzystano tu doświadczenia archiwów państwowych, a również potrzeby środowiska naukowego, które przejawiało zainteresowanie dziejami polskich sił zbrojnych. Zmiany w strukturze placówki zmierzały w kierunku nadania właściwej jej rangi przybliżenia do grupy pokrewnych instytucji naukowych. Stworzone wówczas podstawy organizacyjno-strukturalne przetrwały następne lata międzywojennych dziejów Archiwum Wojskowego. * Ustawicznie wzrastająca baza archiwalna wymagała podjęcia prac porządkowych. Jednak w okresie początkowym, kiedy wciąż napływały akta, trudno było podjąć planową pracę metodyczną. Wówczas to chodziło tylko o ujęcie ewidencyjne przyjmowanych dopływów. Opracowywanie akt w pierwszych latach 9 CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.30. (sprawozdanie za okres 1.07.1927 30.06.1928). Ponadto: A. T o m c z a k, Zarys dziejów archiwów polskich. Część 2 od wybuchu I wojny światowej do roku 1978, Toruń 1980, s. 82.
funkcjonowania Archiwum miało cechy tylko dorywczości. Zmiany w tym zakresie następowały w okresie późniejszym. W świetle materiału sprawozdawczego rysują się działania podstawowe szczególnie od roku 1927. Opracowany został wówczas wstępny projekt instrukcji dotyczącej przechowywania, wydzielania i niszczenia akt. Korzystając z doświadczeń archiwów państwowych sporządzono też wewnętrzne wskazówki metodyczne dla porządkujących akta wojskowe. Organizowane były szkolenia poświęcone tej problematyce. Pracownicy Archiwum Wojskowego uczestniczyli również w kursach metodycznych prowadzonych przez Wydział Archiwów Państwowych Ministerstwa Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Czynione więc były wszystkie zabiegi, aby wzmóc opracowywanie zasobu zgodnie z obowiązującymi zasadami naukowo-archiwalnymi 10. Prace te dawały, przynajmniej częściowe, rezultaty. W małym zakresie, ale jednak porządkowano i opracowywano akta formacji zbrojnych z lat wojny światowej. Pracami archiwalnymi objęte były akta Polskiej Siły Zbrojnej, dowództw jednostek armii gen. Hallera i korpusu gen. Dowbór-Muśnickiego. Szczególną uwagę zwrócono na materiały Legionów Polskich. Powodem było zainteresowanie tymi archiwaliami pracowników Wojskowego Biura Historycznego. Uwzględniając wzrastający rozwój badań w placówkach naukowych, a przede wszystkim potrzeby historyków wojskowych, przystąpiono również do porządkowania i opracowywania akt Naczelnego Dowództwa Wojska Polskiego z lat 1919 1921. W Sprawozdaniu obejmującym okres od 1 lipca 1931 do 30 czerwca 1932 roku dyrektor Archiwum sygnalizował o częściowym uporządkowaniu ważnych akt operacyjnych i mobilizacyjnych, które wkrótce miały być udostępnione do badań. Równocześnie wskazywano na podjęcie podstawowych prac archiwalnych przy zespołach akt oddziałów powstań śląskich 1919 1921, które zaliczane były do części zasobu o szczególnej wartości wieczystej. Do Archiwum Wojskowego napływały akta instytucji centralnych, a przede wszystkim jak już wspomniano komórek organizacyjnych Ministerstwa Spraw Wojskowych. Z uwagi na ich charakter i duże 10 Por. CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.46 (sprawozdanie obejmujące II półrocze 1928 I półrocze 1930).
zainteresowanie badaczy uznano za celowe wprowadzić do planu metodycznoarchiwalnego również i te zespoły 11. Pracami porządkowo-archiwalnymi objęte zostały materiały ewidencyjne, które wypełniały znaczną ilość półek magazynowych. Właśnie ta część zasobu była zaliczana do ważnych źródeł służących bezpośrednio przy załatwianiu spraw poświadczeniowych. Archiwum dysponowało ponadto pokaźną grupą akt osobowych, przekazywanych ustawicznie przez reorganizowane oraz rozwiązywane związki i formacje wojskowe. Dla wszystkich tych materiałów sporządzano prawie na bieżąco odpowiednie pomoce w postaci kartotek imiennych. Z trudem podejmowane i wolno prowadzone czynności związane z porządkowaniem i opracowywaniem poszczególnych zespołów archiwalnych po latach dawały rezultaty. Częściowa realizacja założeń planowych stworzyła dobrą bazę do rozwinięcia już w połowie lat trzydziestych zasadniczych prac archiwalnych. Z każdym rokiem powiększała się wielkość zasobu opracowywanego, o czym informowały sprawozdania dyrektora. Z przekazu źródłowego wynika, że Archiwum Wojskowe gromadziło w tym okresie blisko 6.500 metrów bieżących akt. W magazynach Fortu Legionów przy Zakroczymskiej znajdowało się 48.000 tek i 7.525 ksiąg ewidencyjnych, zaś w magazynach przy ul. Pokornej 15.113 tek i 5.660 ksiąg ewidencyjnych. Ponadto AW zabezpieczało 7.950 tek samodzielnego referatu archiwalnego Wojskowego Biura Historycznego 12. Stan ewidencyjny zasobu uzupełniała jeszcze biblioteka podręczna. * Archiwalia opracowane i posiadające pomoce naukowe były udostępniane do badań. Fakt ten miał istotne znaczenie i wpływał korzystnie na utrzymanie bardzo żywych kontaktów instytucji z gronem historyków zajmujących się problematyką militarną. Głównie chodziło o te przekazy źródłowe, które mogły pomóc w przybliżeniu szerszemu ogółowi dziejów polskich formacji wojskowych z lat I wojny 11 Informacje o porządkowaniu i opracowywaniu zamieszczane były w sprawozdaniach miesięcznych i półrocznych. CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.45, 47, 49. 12 Sprawozdanie za okres 1.07.1932 30.06.1933. CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.49.
światowej. Sięgano też do archiwaliów z okresów wcześniejszych, dotyczących powstań narodowych. Grono korzystających powiększało się z chwilą oddawania do obiegu naukowego kolejnych zespołów akt. Pracownicy ośrodków badawczych odwiedzali Archiwum w zasadzie od pierwszych lat jego funkcjonowania. Sięgano do źródeł, kiedy leżały one jeszcze w stosach i były pozbawione podstawowych pomocy archiwalnych. W sprawozdaniach odnotowano korzystanie z akt w pracowni naukowej. Początkowo nie były to pokaźne liczby. W 1920 roku wspomina się o kilku osobach ( korzystali dorywczo ). Po przejściu wojska na stopę pokojową i wkroczeniu w okres normalizacji życia (również w siłach zbrojnych) odnotowano wzrost liczby korzystających. Od roku 1924 obserwowano większe zainteresowanie aktami wojskowymi. W pracowni naukowej było wówczas 20 osób (głównie do problematyki powstańczej 1863 roku). Dalej wymienia się w sprawozdaniach kilkudziesięciu korzystających; w roku 1933 na miejscu w pracowni naukowej korzystało 168 osób 13. Lata późniejsze przyniosły dalszy pokaźny wzrost użytkowników. * Kierownictwo Archiwum, od początku funkcjonowania, zdawało sobie sprawę z potrzeby rozwijania i pobudzania aktywności naukowo-badawczej pracowników. Placówka utrzymywała ścisły kontakt z archiwami państwowymi, przenoszono doświadczenia, włączano się do podejmowanych tam przedsięwzięć naukowoarchiwalnych. Aktywnie rozwijana była działalność kulturalno-oświatowa; organizowano wspólne imprezy przy okazji obchodów rocznicowych. W archiwum Wojskowym organizowane były zebrania naukowe, konferencje i sesje okolicznościowe. Poświęcano je wybranym problemom archiwalnym lub szczególnym wydarzeniom historycznym. Referentami byli głównie przedstawiciele kierownictwa oraz pracownicy Archiwum; uczestniczyli też zapraszani goście z 13 CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.40 (sprawozdania 1920 1924), I.341.2.46 (sprawozdania 1929 1930), I.341.2.49 (sprawozdania 1932 1933).
innych pokrewnych placówek. Utrzymywana była współpraca z bibliotekami i muzeami, szczególnie działającymi na terenie Warszawy. Pracownicy Archiwum Wojskowego brali udział w zebraniach naukowych archiwów państwowych. Podkreślenia wymaga ich uczestnictwo w konferencjach i sesjach, w czasie których wygłaszali komunikaty naukowe o źródłach wojskowych i możliwościach korzystania z archiwaliów dotyczących problematyki militarnej. Archiwiści wojskowi brali udział w kursach specjalistycznych organizowanych z inicjatywy Wydziału Archiwów Państwowych. Ścisły kontakt utrzymywany był z wieloma placówkami cywilnymi o profilu historycznym i archiwalnym. Zarówno kierownictwo jak i pracownicy uczestniczyli w pracach Sekcji Archiwalnej Towarzystwa Miłośników Historii w Warszawie. Korzystano z zaproszeń do udziału w sesjach naukowych organizowanych przez różne ośrodki naukowo-badawcze w kraju. Ważnym dla okresu międzywojennego było uczestnictwo środowiska naukowego w Powszechnym Zjeździe Historyków Polskich, w którym nie zabrakło również archiwistów wojskowych 14. W latach trzydziestych dyrektor Archiwum Wojskowego uczestniczył w pracach nad Polskim Słownikiem Biograficznym i był członkiem Komisji Historii Wojskowej Polskiej Akademii Umiejętności 15. Wartości naukowe posiadały publikacje o źródłach wojskowych zamieszczane na łamach czasopism historycznych. Główna uwaga koncentrowana była na zawartości aktowej zespołów archiwalnych traktujących o działalności i organizacji jednostek wojskowych z lat wojny światowej. Sięgano do przekazów związanych z dziejami oręża polskiego. Artykuły, recenzje, opracowania pracowników Archiwum Wojskowego wypełniały zestaw bibliograficzny ich dorobku naukowo-badawczego. Należy odnotować też, bogaty w swojej treści, artykuł Bronisława Pawłowskiego zamieszczony na łamach Archeionu, czasopisma naukowego Wydziału Archiwów 14 Aktywny był udział dyrektora ppłka dra B. Pawłowskiego w obradach IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich, który obradował 6 8 grudnia 1925 r. w Poznaniu. Wygłosił referat również i podczas V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich (28 listopada 4 grudnia 1930 r. w Warszawie). Por.: Pamiętnik IV Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Tom 1 Referaty, Lwów 1925 (materiały z obrad sekcji III); Pamiętnik V Powszechnego Zjazdu Historyków Polskich. Tom 1 Referaty, Lwów 1930 (Szczególnie s. 459, 543 544). 15 CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.47 (sprawozdanie 21.06.1930 25.06.1931).
Państwowych. Dotyczył on problematyki brakowania akt 16. W tym artykule poruszył istotne, często wówczas sygnalizowane sprawy, które też wynikały z jego własnych przemyśleń, a także zdobytej praktyki w instytucji, którą kierował. Szczególną uwagę przywiązywano do współpracy z naczelną władzą archiwów cywilnych. Jako przedstawiciel wojskowej służby archiwalnej, dyrektor Archiwum Wojskowego zasiadał w Radzie Archiwalnej działającej przy Wydziale Archiwów Państwowych 17. Tam właśnie zacieśniała się współpraca uczonych i praktyków. Podkreślenia jest godny fakt, że gremium to omawiało niejednokrotnie problematykę dotyczącą archiwistyki wojskowej. Rozważano sprawy właściwego rozmieszczenia zasobu aktowego i jego zabezpieczenia. Interesowano się organizacją wojskowej służby archiwalnej oraz możliwościami przemieszczania materiałów źródłowych z archiwów cywilnych. Poprzez uczestnictwo w pracach Rady Archiwalnej korzystano z szeregu propozycji, a dobre doświadczenia wprowadzane były do praktyki archiwistyki wojskowej. Warto zasygnalizować na przykład, że utworzony w archiwach cywilnych urząd archiwistów objazdowych 18 miał zastosowanie również w praktyce Archiwum Wojskowego. Udział w pracach Rady Archiwalnej przedstawiciela wojskowej służby archiwalnej pozwolił rozwiązać jeszcze jeden, jakże ważny problem. Po odzyskaniu niepodległości, od listopada 1918 roku przez kilka lat istniały dwa archiwa o nazwie wojskowe. Naczelne władze sił zbrojnych powołały Centralne Archiwum Wojskowe. Zgodnie z dekretem Naczelnika Państwa z 7 lutego 1919 roku o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami 19 utworzone zostało Archiwum Wojskowe podległe Ministerstwu Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Zadaniem jego było przechowywanie akt wojskowych władz zaborczych, a także byłych wojskowych władz okupacyjnych niemieckich i austriackich z okresu wojny światowej 1914 1918. W pierwszych latach istnienia archiwum. to nazywano różnie: Archiwum Austriackie Pookupacyjne, Archiwum 16 Archeion t. 3, 1928, s. 23 29. 17 Materiały posiedzeń ogłoszono drukiem. Por.: R. P i e c h o t a, B. J a g i e ł ł o, M. M o t a s, Pierwsze protokoły Rady Archiwalnej (1918 1922), Teki Archiwalne t. 13, 1971. 18 Urząd ten utworzony został na podstawie dekretu o organizacji archiwów państwowych i opiece nad archiwaliami, z 7.02.1919 r. (art. 28). Pełny tekst w Archeionie t. 50, 1968, s. 37. 19 Dziennik Praw Państwa Polskiego nr 14, poz. 182, 1919 r. (por. przypis 18).
Aktów Okupacyjnych Niemieckich i Austriackich, Archiwum Akt Pookupacyjnych. Zgodnie z ustaleniami i zakresem czynności tam gromadzono akta również o charakterze wojskowym. Problem ten był omawiany przez Radę Archiwalną, wypowiadały się też władze wojskowe; do dyskusji włączył się właśnie dyrektor Archiwum Wojskowego. Sprawa czekała na swoje ostateczne rozwiązanie. W istniejącej sytuacji, kiedy resort spraw wojskowych gromadził i powiększał swój zasób archiwalny doszło, po czasie, do rozwiązania istotnego problemu. Dnia 3 czerwca 1930 roku minister Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego wydał zarządzenie, na podstawie którego zrezygnowano z utrzymania własnego archiwom gromadzącego akta wojskowe; z dniem 1 lipca tegoż roku zaczęło funkcjonować Archiwum Akt Nowych dla akt pookupacyjnych 1915 1918 i akt centralnych urzędów Państwa Polskiego. Sprawa została więc ostatecznie załatwiona, a kierownictwo wojskowej służby archiwalnej nawiązało dobre kontakty z tym archiwum państwowym. W późniejszych sprawozdaniach odnotowywano uczestnictwo w życiu naukowym oraz wzajemną wymianę akt pomiędzy Archiwum Akt Nowych i Archiwum Wojskowym zgodnie z obowiązującymi, w archiwistyce polskiej, zasadami 20. * * * Kiedy przystąpiono do organizacji wojskowej służby archiwalnej po odzyskaniu niepodległości w 1918 roku nie dysponowano wielkimi doświadczeniami; w zasadzie trzeba było tworzyć wszystko od podstaw. Chodziło wówczas o budowanie struktury sieci archiwalnej, gromadzenie i zabezpieczanie materiałów źródłowych, które wiązały się z dziejami oręża polskiego. Rzeczywistość nie była łaskawa i nie sprzyjała w latach początkowych pomyślnym rozwiązaniom organizacyjnometodycznym. Poważnym kłopotem był brak personelu fachowego; wystarczy stwierdzić, że Centralne Archiwum Wojskowe zapoczątkowało pracę w 3-osobowym 20 Problem ten szczegółowo omawiają: J. S t o j a n o w s k i, Archiwum Wojskowe w Warszawie w latach 1919 1926, Archeion t. 2, 1927, s. 173 178; M. M o t a s, Zarys dziejów Archiwum Akt Nowych w Warszawie, [w:] Archiwum Akt Nowych w Warszawie. Przewodnik po zasobie archiwalnym, Warszawa 1973, s. 14 15; A. T o m c z a k, op. cit., s. 59.
kolektywie. W 1919 roku stan zatrudnienia wzrósł do 5 pracowników stałych oraz 3 przydzielonych czasowo. Stan ten zmieniał się bardzo wolno. Dopiero w drugiej połowie lat trzydziestych było zatrudnionych blisko 40 pracowników. Od początku duże obciążenie dla funkcjonującej placówki stanowiły kwerendy osobowe. Napływ spraw był ogromny; w 1919 roku odnotowano 721 kwerend, a w roku następnym już 1.565 i dalej zwiększał się do 7.023. W kolejnych latach z trudem opanowywano sytuację, kiedy to napływało ponad 10.000 spraw (1926 rok), odnotowano nawet 31.618 (1933 rok). Do czynności przy kwerendach osobowych kierowani byli wszyscy zatrudnieni pracownicy 21. Istniejący stan rzeczy poważnie hamował realizację celu zasadniczego: zgromadzić materiały proweniencji wojskowej, uporządkować i opracować je oraz oddać do obiegu naukowego. Z trudem, ale jednak, przynajmniej częściowo, zadania te były realizowane. W latach trzydziestych następowała powolna zmiana na lepsze. Archiwum Wojskowe zaczęło zatrudniać pracowników o wysokich walorach naukowo-zawodowych. Oni to właśnie upowszechniali w działalności podstawowej, stosowane już w archiwach cywilnych, normy metodyczne dotyczące porządkowania i opracowywania zespołów aktowych oraz sporządzania inwentarzy archiwalnych, a także innych pomocy o charakterze ewidencyjnym. Archiwum Wojskowe podejmowało zabiegi o wprowadzenie w siłach zbrojnych odpowiednich przepisów archiwalnych i kancelaryjnych. Dla celów wewnętrznych sporządzane były wskazówki metodyczne oraz instrukcje (zalecenia) traktujące o sposobie opracowywania akt proweniencji wojskowej. Całokształtem pracy archiwalnej w siłach zbrojnych II Rzeczypospolitej kierował, przez okres 15 lat, dr Bronisław Pawłowski (początkowo w stopniu porucznika, po weryfikacji w czerwcu 1921 roku jako podpułkownik). On to właśnie nadawał kształt wszystkim przedsięwzięciom archiwalnym, korzystając również z doświadczeń placówek pokrewnych. Zabiegał o nadanie należnej rangi, kierowanej przez siebie służbie; podejmował wysiłki w kierunku tworzenia najlepszych warunków dla gromadzenia i zabezpieczenia materiałów proweniencji wojskowej. 21 CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.85 (sprawozdanie, s. 13). Ponadto: Archiwum Wojskowe..., s. 19 20.
Dyrektorem Archiwum Wojskowego pozostawał do 31 grudnia 1933 roku. Odchodził po latach dobrze spełnionego obowiązku; Archiwum pozostawiał o ukształtowanym zasobie i właściwie zbudowanej strukturze wewnętrznej. Jego następcą został mjr Bolesław Waligóra, który kontynuował zapoczątkowaną i rozwiniętą działalność swojego poprzednika 22. Równocześnie wprowadzał dalsze usprawnienia, a także pogłębiał pracę metodyczno-archiwalną. Za jego to zarządzania powstało szereg dalszych pomocy w postaci inwentarzy oraz opracowań o charakterze informacyjnopoznawczym. Wzbogacał on również funkcjonalność naukowo-badawczą Archiwum Wojskowego, którym kierował do wybuchu II wojny światowej. 22 Rozkaz wewnętrzny nr 7 z 30.11.1933 r. CAW, Archiwum Wojskowe, sygn. I.341.2.1. Mjr Bolesław Waligóra był zatrudniony w AW od 30.06.1933 r. na stanowisku kustosza. Tamże (rozkaz wewnętrzny nr 5).