74 Iwona Pomanek STOWARZYSZENIE EKONOMISTÓW ROLNICTWA I AGROBIZNESU Rocznk Naukowe tom XIV zeszyt 4 Iwona Pomanek Szkoła Główna Gospodarstwa Wejskego w Warszawe SAMODZIELNOŚĆ FINANSOWA A PERYFERYJNOŚĆ GMIN WOJEWÓDZTWA WARMIŃSKO-MAZURSKIEGO THE FINANCIAL AUTONOMY AND THE PERIPHERY OF WARMIA AND MAZURY VOIVODSHIP COMMUNES Słowa kluczowe: rozwój lokalny, peryferyjność, fnanse lokalne, województwo warmńskomazurske Key words: local development, perphery, local fnance, Warmnsko-mazurske vovodshp Abstrakt. Przedstawono analzę stopna samodzelnośc fnansowej gmn wejskch mejsko-wejskch województwa warmńsko-mazurskego w latach 1999-2010. Stosując taksonomczną marę rozwoju Hellwga, 100 gmn podzelono na 4 klasy pod względem ch samodzelnośc fnansowej, a następne zbadano wartośc wybranych wskaźnków rozwoju lokalnego. Gmny o najwększym stopnu samodzelnośc fnansowej charakteryzowały sę relatywne korzystnym wartoścam, m.n.: wskaźnków femnzacj, przedsęborczośc, obcążena demografcznego mgracj. Słabe wynk gmn o nskej samodzelnośc fnansowej śwadczą o ch peryferyjnośc konecznośc dodatkowego wsparca rozwoju lokalnego w tych gmnach, zarówno fnansowego, jak pozafnansowego. Wstęp Obszary peryferyjne wyznaczane są zazwyczaj z perspektywy geografcznej, jednakże stotna jest także ch peryferyjność rozwojowa (gospodarcza, społeczna). Borąc pod uwagę kryterum przestrzenne, jako peryferyjne defnuje sę obszary o nekorzystnym połączenu komunkacyjnym z oddalonym centram gospodarczym (np. w teor rdzena peryfer). Natomast do terenów charakteryzujących sę peryferyjnoścą gospodarczą zalcza sę obszary o nskej gęstośc zaludnena, słabo zurbanzowane, główne wejske, tereny o nskm pozome rozwoju gospodarczego (PKB ponżej 75% średnej UE w przelczenu na 1 meszkańca) [Rudnck 2011, Grosse 2007]. Na tle nnych regonów kraju, województwo warmńsko-mazurske charakteryzuje sę peryferyjnoścą ne tylko przestrzenną, lecz równeż rozwojową. Mały na to wpływ nekorzystne uwarunkowana hstoryczne ekonomczne oraz położene przygranczne [Gwaźdzńska-Goraj 2011]. Wśród głównych cech województwa należy wymenć przede wszystkm: peryferyjne położene geografczne, słabą dostępność komunkacyjną, nską atrakcyjność nwestycyjną, nsk pozom przedsęborczośc, rozproszene sec osadnczej, małą gęstość zaludnena, wysok pozom bezroboca oraz nske dochody meszkańców. Sytuacja meszkańców ws jest jeszcze trudnejsza nż ludnośc mejskej. W porównanu z mastam bezroboce utrzymuje sę na wyższym pozome, a współczynnk aktywnośc zawodowej na nższym [Pomanek 2009, 2010]. Nawet nska stopa bezroboca w nektórych regonach może być w rzeczywstośc konsekwencją wysokego odsetka bernych zawodowo, ne zaś korzystnej sytuacj na lokalnym rynku pracy. Dlatego warto pośwęcać uwagę ne tylko aktywnośc zawodowej, ale równeż bernośc, gdyż w dużej merze determnują one wysokość stopy bezroboca [Drejerska 2011]. Stąd tak ważna jest aktywność władz samorządowych w pobudzanu rozwoju już na pozome lokalnym. Zakres funkcjonowana gmny oraz realne możlwośc stawanych przed ną zadań określa jej samodzelność fnansowa [Dylewsk n. 2007]. Istotne znaczene dla prowadzena skutecznych dzałań, mających na celu lokalny rozwój społeczno-gospodarczy, mają: struktura budżetu gmny, sposób zaslana fnansowego oraz możlwość nezależnego kształtowana wydatków budżetowych [Owsak 2008]. Metodyka badań Celem artykułu była charakterystyka stopna samodzelnośc fnansowej gmn wejskch mejsko- -wejskch województwa warmńsko-mazurskego oraz ukazane relacj samodzelnośc fnansowej gmn do wybranych determnant rozwoju lokalnego ( peryferyjnośc rozwojowej). Analze poddano dochody oraz wydatk 100 gmn w szeregu dwunastoletnm (1999-2010). Oblczono wskaźnk samodzelnośc
Samodzelność fnansowa a peryferyjność gmn województwa warmńsko-mazurskego 75 fnansowej dochodowej (WSD) oraz wskaźnk samodzelnośc fnansowej wydatkowej (WSW) [Dylewsk n. 2007]. Do konstrukcj wskaźnków gmn posłużyły dane lczbowe pozyskane z Banku Danych Lokalnych Głównego Urzędu Statystycznego. Wskaźnk dochodowej samodzelnośc fnansowej służy ocene stopna możlwośc generowana dochodów własnych jednostk samorządu terytoralnego, na które dana jednostka ma wpływ. Wyznaczono go według wzoru: DW UP WSD = 100 DO gdze: WSD wskaźnk dochodowej samodzelnośc fnansowej, DW dochody własne jednostk samorządu terytoralnego, UP udzał w podatkach stanowących dochody budżetu państwa, DO dochody budżetu jednostk samorządu terytoralnego ogółem. Wskaźnk wydatkowej samodzelnośc fnansowej pozwala ocenć stopeń możlwośc swobodnego dysponowana dochodam jednostk samorządu terytoralnego. Wyznaczono go według wzoru: DW SO WSW = 100 DO gdze: WSW wskaźnk wydatkowej samodzelnośc fnansowej, DW dochody własne jednostk samorządu terytoralnego, SO subwencje ogólne, DO dochody budżetu jednostk samorządu terytoralnego ogółem. Na podstawe tych wskaźnków skonstruowano mernk samodzelnośc fnansowej gmn. Posłużyła do tego metoda wzorca rozwoju Hellwga [1968], który przyjmuje wartośc z przedzału [0, 1]. Im bardzej wartośc cech danej gmny są zblżone do wzorca, tym pozom jej samodzelnośc fnansowej jest wyższy, a m bardzej oddalone tym nższy. Do klasyfkacj gmn według pozomu samodzelnośc fnansowej wykorzystano dwa parametry mernka taksonomcznego, tj. średną arytmetyczną odchylene standardowe. Wyodrębnono następujące przedzały klasowe (grupy): klasa 1 (wysok pozom samodzelnośc fnansowej) klasa 2 (średn pozom samodzelnośc fnansowej) d > d + s d d < d d + s klasa 3 (nsk pozom samodzelnośc fnansowej) d sd < d d klasa 4 (bardzo nsk pozom samodzelnośc fnansowej) d d d s gdze: d wartość mernka syntetycznego oblczonego metodą wzorca rozwoju Hellwga, d średna arytmetyczna cechy (wskaźnka syntetycznego) d, s odchylene standardowe cechy d. d Wynk badań Samodzelność fnansowa w zakrese pozyskwana dochodów to zdolność gmny do wpływana na strukturę welkość tych dochodów, a jednocześne swoboda decydowana o kerunkach wydatków z budżetu gmny. Do najważnejszych kategor dochodów zalcza sę dochody własne, subwencje dotacje. Teoretyczne gmny pownny operać swoją dzałalność na dochodach własnych, w praktyce stanową one około połowy dochodów ogółem. Suwerenność samorządów jest w znacznym stopnu ogranczana przez dotacje celowe z budżetu państwa [Sadowska 2011]. W klase 1. skonstruowanego metodą Hellwga rankngu znalazło sę 13 gmn. Perwsza w otrzymanym rankngu gmna Stawguda charakteryzowała sę w badanym okrese (1999-2010) najwyższym stopnem samodzelnośc zarówno dochodowej, jak wydatkowej, dlatego stanowła wzorzec dla pozostałych 99 analzowanych gmn. Klasa 2. obejmowała 35 gmn, natomast klasa 3. 40 gmn. W ostatnej, najsłabszej klase, znalazło sę 12 gmn. Do dalszych analz zakwalfkowano 25 gmn ze skrajnych klas rankngu (tab. 1). d
76 Iwona Pomanek Tabela 1. Rankng gmn mejsko-wejskch wejskch województwa warmńsko-mazurskego pod względem ch samodzelnośc fnansowej (1999-2010) Table 1. Rankng of urban-rural and rural communes of Warmnskomazurske vovodshp regardng ther fnancal autonomy (1999-2010) Mejsce/ Rank Gmna/Commune Wartość mernka/ Indcator value Klasa samodzelnośc/ Class of autonomy 1. Stawguda (w) 1,000 1 2. Gżycko (w) 0,776 1 3. Getrzwałd (w) 0,737 1 4. Dywty (w) 0,679 1 5. Orzysz (m-w) 0,674 1 6. Jonkowo (w) 0,658 1 7. Mkołajk (m-w) 0,641 1 8. Olsztynek (m-w) 0,638 1 9. Jedwabno (w) 0,630 1 10. Pasym (m-w) 0,605 1 11. Węgorzewo (m-w) 0,603 1 12. Rucane-Nda (m-w) 0,577 1 13. Purda (w) 0,532 1 89. Śwętajno (w) 0,169 4 90. Prostk (w) 0,168 4 91. Kalnowo (w) 0,168 4 92. Bała Pska (m-w) 0,166 4 93. Iłowo-Osada (w) 0,145 4 94. Welbark (w) 0,112 4 95. Bskupec (w) 0,112 4 96. Nowe Masto Lubawske (w) 0,094 4 97. Kozłowo (w) 0,092 4 98. Grodzczno (w) 0,082 4 99. Janowec Koścelny (w) 0,050 4 100. Rozog (w) 0,012 4 (w) gmna wejska/rural commune, (m-w) gmna mejsko-wejska/ urban-rural commune Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS Na rysunku 1 przedstawono rozkład geografczny gmn w podzale na 4 klasy. Gmny o wyższych wartoścach samodzelnośc fnansowej ułożone były wzdłuż głównych szlaków komunkacyjnych województwa warmńsko-mazurskego. Natomast gmny z klasy 4. w wększośc były usytuowane na grancy dwóch województw, sąsadowały zatem z peryferyjnym słabej rozwnętym obszaram Mazowsza. Skrajne klasy rankngu charakteryzowały sę zblżonym wskaźnkam gęstośc zaludnena (33 osoby/km 2 ), przyrostu naturalnego (ok. 3), dochodam ogółem per capta (3290 zł w klase 1. w stosunku do 3240 zł w klase 4.), wydatkam ogółem na meszkańca (3680 zł w klase 1. w stosunku do 3860 zł w klase 4.) oraz wydatkam majątkowym o charakterze nwestycyjnym w przelczenu na 1 meszkańca (1050 zł w klase 1. w stosunku do 1080 zł w klase 4.). Ne stwerdzono także statystycznej zależnośc pomędzy pozomem samodzelnośc fnansowej a udzałem bezrobotnych meszkańców w ludnośc w weku produkcyjnym (12,1 w klase 1. w stosunku do 14,1 w klase 4.). Gmny klasy 1. charakteryzowała pozytywna wartość współczynnka femnzacj (średno 101 kobet na 100 mężczyzn) była równa średnej krajowej dla obszarów wejskch. W klase 4. średna wartość współczynnka femnzacj w 2010 r. była nższa wynosła jedyne 97. Klasę 4. charakteryzowały nekorzystny wskaźnk obcążena demografcznego (60) ujemne saldo mgracj (-30). Lczba osób przyjeżdżających do pracy w gmnach klasy 1. w relacj do lczby osób wyjeżdżających do pracy na obszarze nnych gmn była ponadtrzykrotne wększa nż w gmnach klasy czwartej. Także dochody własne gmn klasy 1. w przelczenu na jednego meszkańca ponaddwukrotne przewyższały dochody własne gmn o najsłabszej samodzelnośc fnansowej. W 2010 r. w gmnach o najwyższych wartoścach samodzelnośc fnansowej było zarejestrowanych w REGON blsko dwukrotne węcej podmotów gospodarczych nż w jednostkach z ostatnej klasy. Także saldo rejestracj wyrejestrowań w REGON na 10 tys. meszkańców było korzystnejsze w klase 1. w porównanu do klasy 4. (tab. 2).
Samodzelność fnansowa a peryferyjność gmn województwa warmńsko-mazurskego 77 Rysunek 1. Gmny mejsko-wejske wejske województwa warmńskomazurskego według stopna samodzelnośc fnansowej (1999-2010) Fgure 1. Urban-rural and rural communes n Warmnsko-mazurske vovodshp by level of fnancal autonomy (1999-2010) Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS Tabela 2. Wartośc wybranych wskaźnków rozwoju lokalnego dla badanych klas gmn w 2010 r. Table 2. Selected local development ndcators for two communes classes n 2010 Wskaźnk/Indcator Klasa 1/ Class 1 Klasa 4/ Class 4 Współczynnk korelacj/ Correlaton coeffcent Współczynnk femnzacj/femnzaton 101 97 0,575 Ludność w weku neprodukcyjnym na 100 osób w weku produkcyjnym/ number of resdents n nonproductve age per 100 productve age resdents 51 60-0,835 Saldo mgracj wewnętrznych/internal mgraton balance 57-30 0,575 Lczba osób przyjeżdżających do pracy przypadająca na 10 osób wyjeżdżających do pracy/number of nbound commuters per 10 outbound 7 2 0,629 commuters * Dochody własne na 1 meszkańca/own revenues per resdent 1787 731 0,824 Podmoty wpsane do rejestru REGON na 10 tys. ludnośc/ REGON regstered frms per 10,000 resdents 869 460 0,872 Saldo rejestracj wyrejestrowań w REGON na 10 tys. ludnośc/ Balance of REGON regstered frms per 10,000 resdents 32 19 0,882 * 2006 r. Źródło: opracowane własne na podstawe danych GUS Podsumowane Obszary wejske województwa warmńsko-mazurskego, podobne jak nnych województw wschodnej Polsk [Rakowska 2011], cechuje wysok stopeń peryferyjnośc rozwojowej. Jak wynka z badań [Pomanek 2009, Brodzńsk 2011], wśród prorytetów w strategach gmn najczęścej wskazuje sę modernzację nfrastruktury techncznej społecznej, wsperane turystyk wejskej oraz podejmowane ncjatyw służących pozyskwanu środków zewnętrznych nezbędnych do fnansowana rozwoju lokalnego. Dla obszarów wejskch województwa warmńsko-mazurskego jednym z warunków sprzyjających stymulowanu korzystnych zman społecznych gospodarczych jest uporządkowane aktywnośc oddolnej, stanowącej główną składową systemu powązań secowych o charakterze lokalnym, co oznacza koneczność skonstruowana odpowednch struktur w obszarach peryferyjnych, zanm będą one mogły uczestnczyć w rozwoju ponadlokalnym [Brodzńsk 2011]. Do odpowednej realzacj takch zadań nezbędne są środk fnansowe, a swobodne decydowane o kerunkach wydatków może meć mejsce
78 Iwona Pomanek przede wszystkm w jednostkach o wysokm pozome samodzelnośc fnansowej. Gmny o najwększym stopnu samodzelnośc fnansowej charakteryzowały sę relatywne korzystnym wartoścam wskaźnków, m.n.: wskaźnków femnzacj, przedsęborczośc, obcążena demografcznego mgracj. Słabe wynk gmn o nskej samodzelnośc fnansowej śwadczą o ch peryferyjnośc potrzebe dodatkowego wsparca rozwoju lokalnego w tych gmnach, zarówno fnansowego, jak pozafnansowego. Lteratura Brodzńsk Z. 2011: Stymulowane rozwoju obszarów wejskch na pozome lokalnym na przykładze gmn województwa warmńsko-mazurskego. Rozprawy Naukowe Monografe. Wyd. SGGW, Warszawa. Drejerska N. 2011: Aktywność zawodowa meszkańców ws. Weś Jutra, 11/12, 19-20. Dylewsk M., Flpak B., Gorzałczyńska-Koczkodaj M. 2007: Fnanse samorządowe. Narzędza, decyzje, procesy. PWN, Warszawa, 150-151. Grosse T.G. 2007: Wybrane koncepcje teoretyczne dośwadczena praktyczne dotyczące rozwoju regonów peryferyjnych. Studa Regonalne Lokalne, 1(27). Gwaźdzńska-Goraj M. 2011: Przemany cech demografcznych ludnośc w latach 1988-2009 ch wpływ na peryferyzację obszarów wejskch województwa warmńsko-mazurskego. [W:] Wejske obszary peryferyjne uwarunkowana czynnk aktywzacj (red. M. Wesołowska). Studa Obszarów Wejskch, Warszawa, t. 26, 153. Hellwg Z. 1968: Zastosowane metody taksonomcznej do typologcznego podzału krajów ze względu na pozom rozwoju strukturę kwalfkowanych kadr. Przegląd Statystyczny, 4. Owsak S. 2008: Fnanse publczne. Teora praktyka. PWN, Warszawa, 336. Pomanek I. 2009: Społeczno-ekonomczne uwarunkowana rozwoju przedsęborczośc na obszarach wejskch (na przykładze województwa warmńsko-mazurskego). Maszynops rozprawy doktorskej, Wydzał Nauk Ekonomcznych SGGW w Warszawe. Pomanek I. 2010: Pozom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wejskch województwa warmńsko-mazurskego. Acta Sc. Pol. Oeconoma, 9(3), 227-239. Rakowska J. 2011: Zróżncowane pozomu rozwoju gmn Polsk Wschodnej. Rocz. Nauk. SERA, t. XIII, z. 2, 392-39. Rudnck R. 2011: Peryferyjność położena geografczno-komunkacyjnego a wybrane wskaźnk rozwoju powatów zemskch. [W:] Wejske obszary peryferyjne uwarunkowana czynnk aktywzacj (red. M. Wesołowska). Studa Obszarów Wejskch, Warszawa, t. 26, 36. Sadowska B. 2011: Struktura dochodów gmn możlwośc jej kształtowana. [W:] Gospodarka fnanse gmn w Polsce wybrane zagadnena (red. M. Stefańsk, H. Stępeń). Wyższa Szkoła Humanstyczno-Ekonomczna, Włocławek, 83. Summary The paper presents an analyss of fnancal autonomy of rural and urban-rural areas of Warmnsko-mazurske vovodshp n the perod 1999-2010. Usng the taxonomc measure of Hellwg, 100 communes were dvded nto 4 classes accordng to ther fnancal autonomy. The analyss was based on the selected ndcators of local development for the two extreme classes. Communes wth the hghest degree of fnancal autonomy were characterzed by relatvely postve values of such ndcators as femnzaton, entrepreneurshp, age dependency and mgraton. Poor results of communes wth low fnancal autonomy prove ther perpheral nature and demonstrate the need for addtonal support, both fnancal and non-fnancal, for local development. Adres do korespondencj: dr Iwona Pomanek Szkoła Główna Gospodarstwa Wejskego w Warszawe Wydzał Nauk Ekonomcznych Katedra Poltyk Europejskej, Fnansów Publcznych Marketngu ul. Nowoursynowska 166 02-787 Warszawa e-mal: wona_pomanek@sggw.pl