Ocena wpływu działań. Partnerstwa na Rzecz Rozwoju na sytuację grupy docelowej (mikroprzedsiębiorstwa)

Ocena wpływu działań. Partnerstwa na Rzecz Rozwoju na sytuację grupy docelowej (mikroprzedsiębiorstwa) Ekspertyza Opracował zespół: dr hab. Sławomir Bukowski, prof. nadzw. dr hab. Eliza Frejtag-Mika, prof. nadzw. dr Maria Gagacka prof. zw. dr hab. Jerzy Żuchowski mgr Iwona Bednarczyk Radom marzec 2008 W Y D Z I A Ł E K O N O M I C Z N Y Politechnika Radomska im. Kazimierza Pułaskiego

Spis treści Wprowadzenie Eliza Frejtag-Mika 4 1. Makroekonomiczne uwarunkowania wzrostu konkurecyjności mikroprzedsiębiorczości w latach 2003-2007 Sławomir Bukowski 5 1.1. Przedsiębiorczość 5 1.2. Międzynarodowa konkurencyjność i innowacyjność gospodarki 6 1.3. Konkurencyjność przedsiębiorstwa 9 1.4. Systemowe determinanty konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw i gospodarki 10 1.5. Konkurencyjność mikroprzedsiębiorstw i jej determinanty 13 1.6. Wnioski 15 2. Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (MSP) w gospodarce polskiej Eliza Frejtag-Mika 16 2.1. Sytuacja makroekonomiczna 16 2.2. Stan sektora MSP 17 2.3. Wnioski 23 3. Mikroprzedsiębiorstwa obuwnicze i odzieżowe Iwona Bednarczyk 25 3.1. Dlaczego mikroprzedsiębiorstwa obuwnicze i odzieżowe? 25 3.2. Przemysł obuwniczy i odzieżowy w okresie transformacji 26 3.3. Problemy konkurencyjności w Unii Europejskiej. Import z Chin, Indii, Ameryki Południowej i Afryki 28 3.4. Mikroprzedsiębiorstwa obuwnicze i odzieżowe 29 3.5. Bariery prawne i ekonomiczne działalności gospodarczej 31 3.6. Wpływ projektu na aktywność mikroprzedsiębiorstw 33 3.7. Rozwój projektu w nowych programach operacyjnych 34 3.8. Rozwój zasobów ludzkich. Innowacyjne kształcenie specjalistów produkcji obuwia i odzieży 37 3.9. Wnioski 38 4. Towaroznawcze aspekty jakości mikroprzedsiębiorstw obuwniczych i odzieżowych Jerzy Żuchowski 39 4.1. Współczesne towaroznawstwo 39 4.2. Podejście do doskonalenia jakości 41 4.3. TQM jako strategia projakościowa 42 4.4. Zintegrowany System Zarządzania a zrównoważony Rozwój 45 4.6. Innowacyjne rozwiązania projakościowe dla branży obuwniczej (aspekty towaroznawcze) 46 4.6. Wnioski 50 5. Organizacja partnerstwa i jego osiągnięcia Maria Gagacka 52 5.1. Założenia Inicjatywy wspólnotowej EQUAL 52 5.2. Przedsiębiorczość w sieci Internet szansą na wzrost konkurencyjności założenia projektu 55 5.3. Potrzeby beneficjentów jako podstawa modelu transferu wiedzy 60 5.4. Pomnażanie i rozwój kapitału ludzkiego beneficjentów 63 2

5.5. Zmiany w zarządzaniu przedsiębiorstwami 68 5.6. Pomnażanie kapitału społecznego 68 5.7. Wnioski 69 6. Podsumowanie wybrane nowatorskie rozwiązania, przyszłość projektu Eliza Frejtag-Mika, Maria Gagacka, Iwona Bednarczyk 71 7. Literatura 74 8. Załączniki 78 8.1 Raporty z badań i ewaluacji projektu 78 8.2 Publikacje projektu i artykuły 78 8.3 Opisy indywidualnych przypadków 83 8.4 Opinie mikroprzedsiębiorstw o projekcie 84 8.5 Spis tabel i rysunków 84 3

Wprowadzenie Celem prezentowanego opracowania jest wskazanie wpływu oferowanych form wsparcia na sposób funkcjonowania i kondycję mikroprzedsiębiorstw. Głównie na przykładzie sektora obuwniczego i odzieżowego. Autorzy przedstawiają sześcioczęściowa ekspertyzę diagnozę funkcjonowania mikroprzedsiębiorstw wskazując na: makroekonomiczny europejski kontekst działalności firm, diagnozę pozycji konkurencyjnej sektora, w tym dynamiki przemian w okresie trwania projektu, roli polityki jakości w umacnianiu pozycji konkurencyjnej firm, zmiany w zakresie wzorców uczenia się i rozwoju pracowników (kapitału ludzkiego), budowę sieci współpracy (pomnażanie kapitału społecznego). Autorzy ekspertyzy podjęli próbę odpowiedzi na następujące pytania badawcze: 1. Jakie jest uzasadnienie wyboru grupy beneficjentów ostatecznych? 2. Jakie działania partnerstwa wpłynęły na aktywność, sytuację mikroprzedsiębiorstw? 3. Jak partnerstwo, partnerstwa międzynarodowe wpłynęły na przełamywanie barier? 4. Jak zostały zrealizowane zadania partnerstwa? 5. Jakie są perspektywy kontynuacji, rozwoju projektu? Podstawą analiz są zarówno dane makroekonomiczne (GUS, Eurostat) oraz literatura przedmiotu, jak i opracowania naukowe wypracowane (jako wartość dodana) w trakcie realizacji projektu Partnerstwo na rzecz rozwoju. Przedsiębiorczość w sieci Internet szansą na wzrost konkurencyjności: analizy, raporty, modele, publikacje, Wortal mikroprzedsiębiorczość administratora projektu Instytut Technologii Eksploatacji PIB w Radomiu (H. Bednarczyk, D. Koprowska, J. Kacak, T. Sułkowski), załącznik 1 4, opracowane raporty koordynatorów branż, grup i zadań (J. Żuchowski, M. Pawłowa, E. Wiśnios, N. Pruszanowski, M. Wierzbiński, M, Frączek, P Śleboda, J. Kraśny), sprawozdanie Partnerstwo Ponadnarodowych: ENTERPRISE, Przedsiębiorczość dla Europy (A. Mitchan, J. Religa, M. Kacprzak), TENKO, Międzynarodowa sieć wiedzy, doświadczenia i organizacji (D. Oborne, K. Machnicka, K. Skoczylas), badania potrzeb i barier mikroprzedsiębiorstw (Politechnika Radomska M. Gagacka, I. Bednarczyk), raport z badań ewaluacyjnych pracy doradców (Altum W. Kąkol), raport z badań konkurencyjności beneficjentów (Altum A. Brodowicz). Ostateczna wersja ekspertyzy uwzględnia dopełnienia i rozwinięcia wprowadzone w wyniku wewnętrznej ewaluacji Komisji Odbioru Instytutu Technologii Eksploatacji PIB w Radomiu, administratora projektu. Eliza Frejtag-Mika 4

Dr hab. Sławomir Bukowski prof. nadz. P. Rad. 1 Makroekonomiczne uwarunkowania wzrostu konkurencyjności mikroprzedsiębiorczości w latach 2003-2007 W latach 90. ubiegłego stulecia powstało nowe zjawisko zwane nową gospodarką, lub też gospodarka opartą na wiedzy. Kształtowaniu się gospodarki opartej na wiedzy towarzyszyły i towarzyszą procesy globalizacji i internacjonalizacji życia gospodarczego. Globalizacja i postęp naukowo-techniczny zmienia pozycję dotychczasowych centrów gospodarczych świata. Niektóre kraje, które do początku lat 90. ub. wieku były słabiej rozwinięte, zaczęły się gwałtownie rozwijać w latach 90. i na początku nowego stulecia. Kolejne raporty Międzynarodowego Forum Ekonomicznego w Davos International Competitiveness Reports- pokazują zmiany jakie zachodzą w konkurencyjności poszczególnych gospodarek ich zdolności konkurencyjnej. Na tym tle powstają liczne pytania, a między innymi: Dlaczego jedne kraje rozwijają się szybciej i są bardziej konkurencyjne niż inne? Dlaczego wiele krajów nowo uprzemysłowionych jest bardziej konkurencyjnych w porównaniu z niektórymi krajami rozwiniętymi? Na tym tle istotne jest również pytanie, czy szanse dalszego rozwoju mają małe i średnie przedsiębiorstwa, a w szczególności mikroprzedsiębiorstwa? Te ostatnie są przedsiębiorstwami zatrudniającymi do 10 osób, w większości rodzinnymi. Większość z nich działa zazwyczaj w drobnych usługach, handlu. Należą do nich również małe przedsiębiorstwa rzemieślnicze. Na działalność tych przedsiębiorstw oddziałują te same czynniki makroekonomiczne, co w przypadku przedsiębiorstw dużych i średnich. Różnica polega jednakże na tym, że mikroprzedsiębiorstwa są bardziej wrażliwe na wszelkie wahania koniunktury, mają ograniczony dostęp do kapitału obcego, nowych technologii z uwagi na niewielkie rozmiary, słabsza kondycję finansową i mniejsze możliwości zwiększania kapitału własnego. One też bardziej niż duże firmy odczuwają wszelkie niekorzystne zmiany i zaostrzenia przepisów w sferze polityki podatkowej państwa. Prezentowane opracowanie podejmuje następujące zagadnienia: makroekonomiczne uwarunkowania przedsiębiorczości, konkurencyjności i innowacyjności gospodarki, determinujące funkcjonowanie przedsiębiorstw, szczególne aspekty funkcjonowania mikroprzedsiębiorstw w warunkach gospodarki opartej na wiedzy. 1.1. Przedsiębiorczość Przedsiębiorczość jest różnie definiowana w literaturze przedmiotu. Autorzy znanego podręcznika do ekonomii 1, w ten oto sposób definiują przedsiębiorcę: Przedsiębiorca jest osobą zajmującą się działalnością gospodarczą, która odkrywa potencjalnie zyskowne możliwości, organizuje przedsięwzięcia mające produktywny charakter i kieruje nimi. J. Schumpeter twierdził, że przedsiębiorcy są wielkimi twórcami, innowatorami, a nawet przypisywał im cechę kreatywnych destruktorów, zaangażowanych w proces twórczego niszczenia, po którym następował proces tworzenia nowych lepszych struktur gospodarczych. Według niego, przedsiębiorca jest przede wszystkim innowatorem, który zaburza równowagę 1 D.R., Kamerschen R.B McKenzie., C. Nardinelli, Ekonomia, Fundacja Gospodarcza NSZZ Solidarność, Gdańsk 1991, s. 5 5

ekonomiczną, tworząc warunki dla rozwoju gospodarczego 2. Rozwój gospodarczy zostaje zapoczątkowany według J. Schumpetera dopiero w momencie, gdy ktoś nieoczekiwanie zastosuje w praktyce nową kombinację środków produkcji (innowacja). Może to nastąpić w następujących przypadkach: wprowadzenie na rynek nowego produktu lub nowego gatunku znanego produktu, zastosowanie nowych metod produkcji lub sprzedaży, otwarcie nowego rynku zbytu zdobycie nowego źródła surowców lub materiałów, nowy sposób organizacji jakiejś dziedziny wytwarzania. Tego typu działalność określa J. Schumpeter jako formy przejawiania się przedsiębiorczości 3. J. Schumpeter jest twórcą zarówno podstaw teorii przedsiębiorczości, jak również związanej z nią teorii innowacji. Według niego innowacje są zawsze związane z narodzinami przywództwa nowych ludzi. Funkcja przedsiębiorcy polega na reformowaniu lub rewolucjonizowaniu wzorca produkcji poprzez wykorzystanie nowych pomysłów czy ogólnie mówiąc, nierozpoznanej dotąd technicznej możliwości produkcji nowego towaru lub wytwarzanego znanego towaru za pomocą nowych metod, poprzez udostępnienie nowych źródeł podaży surowców lub nowych rynków zbytu dla wytwarzanej produkcji, poprzez zmiany organizacyjne w przemyśle 4. Istotną jest również rzeczą, że przedsiębiorca potrafi podejmować i akceptować ryzyko związane z podejmowanymi przedsięwzięciami gospodarczymi. 1.2. Międzynarodowa konkurencyjność i innowacyjność gospodarki W literaturze przedmiotu wyróżnia się pojęcie konkurencyjności międzynarodowej, rozumianej jako długookresowa zdolność konkurencyjna gospodarki narodowej oraz pojęcie pozycji konkurencyjnej (ujęcie statyczne). W. Bieńkowski pisze, że problemem jest co tak naprawdę oznacza termin konkurencyjności lub (...) pojęcie zdolności konkurencyjnej. Prawdę powiedziawszy, trudność w precyzyjnym posługiwaniu się tymi terminami wynika już z faktu, że nawet etymologicznie zdolność konkurencyjna oznacza zarówno zdolność do uczestnictwa w walce, jak i ocenę ex post rezultatu tej walki. Zawiera więc w sobie zarówno element dynamiczny (ujęcie diachroniczne), obejmujący analizę czynników decydujących o długookresowej zdolności do konkurowania, jak i element statyczny (ujęcie synchroniczne), ocenę tej zdolności w określonym momencie 5. Pozycja konkurencyjna (zwana inaczej konkurencyjnością wynikową) dotyczy przede wszystkim udziału gospodarki danego kraju w wymianie międzynarodowej. Jest to pojęcie węższe niż pojęcie międzynarodowej zdolności konkurencyjnej. Pozycja konkurencyjna, czyli międzynarodowa konkurencyjność gospodarki narodowej kraju w danym momencie, jest niczym innym, jak tylko sumą międzynarodowej konkurencyjności funkcjonujących na terenie tego kraju podstawowych podmiotów gospodarczych 6. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna jest pojęciem szerokim i oznacza długofalową zdolność gospodarki narodowej do sprostania konkurencji międzynarodowej. W taki też sposób rozumie pojęcie międzynarodowej zdolności konkurencyjnej J. Bossak. Według niego, 2 3 4 5 6 J. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm i demokracja, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995. J. Schumpeter, Teoria rozwoju gospodarczego, PWN, Warszawa 1960, s. 60-65. J. Schumpeter, Kapitalizm, socjalizm i demokracja, s. 162. W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność gospodarki amerykańskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 21. Tamże, s. 32. 6

gospodarka konkurencyjna w układzie międzynarodowym to taka gospodarka, która z jednej strony dostosowuje swoje cele społeczno-ekonomiczne oraz mechanizm funkcjonowania nie tylko do wewnętrznych warunków, ale również do uwarunkowań międzynarodowych, z drugiej zaś jest zdolna podjąć skuteczne działania, które nie tylko w sposób twórczy wykorzystują zmiany zachodzące w strukturze gospodarki światowej dla pobudzenia własnego rozwoju, ale także będą oddziaływać na zmiany warunków konkurencji w sposób zapewniający zwiększenie korzyści z udziału w międzynarodowym podziale pracy 7 O tak pojętej międzynarodowej zdolności konkurencyjnej decydują następujące czynniki: zasoby czynników produkcji i efektywność ich wykorzystania (ziemia i surowce naturalne, praca, kapitał), zasoby, poziom rozwoju i efektywność wykorzystania wiedzy technicznej, wiedzy w zakresie organizacji, zarządzania, marketingu, sprawność systemu społeczno-ekonomicznego oraz polityki ekonomicznej wraz z możliwościami jej oddziaływania na międzynarodowe otoczenie ekonomiczne. Biorąc pod uwagę opisane czynniki determinujące międzynarodową zdolność konkurencyjną gospodarki, można wymienić następujące jej miary: wskaźniki ogólnego tempa rozwoju gospodarczego danego kraju: tempo wzrostu PKB, kształtowanie się stopy bezrobocia, stopa inflacji, stan budżetu państwa, saldo bilansu obrotów bieżących, saldo bilansu płatniczego, poziom rezerw dewizowych, zadłużenie wewnętrzne i zewnętrzne, wskaźniki informujące o zmianach strukturalnych i o zmianach efektywności wykorzystywania poszczególnych czynników produkcji, a także o swobodzie przemieszczania się czynników wytwórczych w kraju i w układzie międzynarodowym, wskaźniki informujące o stopniu zaangażowania w międzynarodowej wymianie gospodarczej 8. Rozważając kwestię miar międzynarodowej zdolności konkurencyjnej warto przytoczyć definicję W. Bieńkowskiego, która wskazuje na konieczność analizowania i mierzenia tej zdolności w sposób dynamiczny. Według niego miarą wzrostu zdolności konkurencyjnej jest więc nie tylko, a często nie tyle poprawa pozycji konkurencyjnej, ile zachowanie przez daną gospodarkę zdolności do długookresowego, zyskownego rozwoju (tj. z zachowaniem odpowiedniego poziomu akumulacji), którego efektem jest taka struktura eksportu, która koresponduje (jest w zgodzie) z długookresowymi zmianami w strukturze popytu światowego 9. Międzynarodowa zdolność konkurencyjna gospodarki jest pojęciem szerszym niż innowacyjność. Ważnymi czynnikami zdolności konkurencyjnej gospodarki są zasoby technologiczne, poziom rozwoju i efektywność wykorzystania wiedzy technicznej, wiedzy w zakresie organizacji, zarządzania, marketingu. Są to obszary działań, które można szeroko określić pojęciem innowacyjności gospodarki. Związek między innowacyjnością a zdolnością konkurencyjną gospodarki prezentuje rys. 1.1. 7 8 9 W. Bossak, W. Bieńkowski W., Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju i przedsiębiorstw. Wyzwania dla Polski na progu XXI wieku, SGH, Warszawa 2004, s. 84. J. Misala, Międzynarodowa konkurencyjność gospodarki. Pojecie i sposób mierzenia, IRIS, Warszawa 1995, s. 14-15. W. Bieńkowski, Reaganomika i jej wpływ na konkurencyjność, s. 34. 7

INNOWACYJNOŚĆ EFEKTYWNOŚĆ Dynamika badań podstawowych Wzrost produktywności Dynamika B&R czynników produkcji Dynamika wykorzystania Dostosowania strukturalne WZROST nowych rozwiązań w w gospodarce do nowych MIĘDZYNARODOWEJ działalności gospodarczej rozwiązań i zmian w popycie KONKURENCYJNOŚC I Tempo uczenia się i kreatywność Kreowanie popytu na nowe GOSPODARKI przedsiębiorstw produkty i usługi Wzrost efektywności Wzrost PKB Rys. 1.1. Innowacyjność i zdolność konkurencyjna gospodarki Źródło: opracowanie własne Innowacyjność oznacza zespół działań nowatorskich, które mogą mieć miejsce w przemyśle i usługach. Mogą one dotyczyć zarówno produktów (tworzenie nowych lub znaczne zmodyfikowanych już istniejących wyrobów), jak również procesów produkcyjnych (usprawnianie) oraz metod wytwarzania (tworzenie nowych technologii i technik produkcji). Ponadto, innowacyjność obejmuje również zmiany podnoszące sprawność i skuteczność działania przedsiębiorstw, a zatem dotyczy one również sfery organizacji i zarządzania, marketingu, finansów. Narodowa zdolność innowacyjna, charakterystyczna dla danej gospodarki jest to długookresowa umiejętność tworzenia oraz komercjalizacji strumienia nowych innowacji. Oznacza zatem długookresowy trend twórczej działalności w różnych dziedzinach gospodarowania i praktycznego wykorzystania jej wyników. Jest ona funkcją zasobów materialnych i intelektualnych, nakładów niezbędnych do wykorzystania tych zasobów (nakłady na badania podstawowe, B&R), polityki innowacyjnej państwa, polityki ekonomicznej państwa stwarzającej warunki dla rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności, konkurencji rynkowej między przedsiębiorstwami 10. Zdolność do tworzenia innowacji stała się jednym z najważniejszych czynników długookresowego wzrostu i rozwoju gospodarczego. Innowacyjność opiera się na działalności badawczo-rozwojowej tj. na odbywających się w laboratoriach pracach nad usprawnianiem procesów produkcyjnych i ulepszaniem, rozwijaniem oraz tworzeniem nowych technologii i produktów. Gospodarki, w ramach których funkcjonują przedsiębiorstwa, mające największe zdolności innowacyjne osiągnęły w końcu XX i na początku XXI wieku najwyższe stopy wzrostu (Japonia, Singapur, Korea Południowa, Hongkong, Stany Zjednoczone, Irlandia). Związki między międzynarodową konkurencyjnością gospodarki i innowacyjnością ujawniły się wyraźnie wraz z pojawieniem się tzw. nowej gospodarki, lub też inaczej gospodarki opartej na wiedzy. Gospodarka oparta na wiedzy, inaczej nowa gospodarka ( new economy ) to pojęcie, które pojawiło się na początku lat 90. w Stanach Zjednoczonych. Przyjęto je dla określenia nowego typu gospodarki rynkowej, której wzrost gospodarczy oraz zmiany strukturalne są wynikiem postępu technologicznego przede wszystkim w sferze technologii informatycznych (information and communication technology, ICT) i telekomunikacyjnych oraz jego dyfuzji w innych dziedzinach gospodarowania. Nową gospodarkę definiuje się również jako taką 10 S. Ster, M. Porter, J.L. Furman, The Determinants of National Innovative Capacity, NBER, Working Paper 2000, No 78776, September, s. 1-10; M.A Weresa., Zdolność innowacyjna polskiej gospodarki; pozycja w świecie i regionie, [w:] H. Brdulak, T. Gołębiowski (red.), Wspólna Europa. Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2003, s. 97. 8

gospodarkę, w której główni aktorzy ekonomiczni (podmioty gospodarcze) mogą uzyskać informację i zastosować wiedzę zmieniając swoje zdolności strategiczne. Mała liczba dużych zmian strukturalnych i instytucjonalnych umożliwia te nowe zdolności, pozwalając na osiąganie przez podmioty gospodarcze pozytywnych korzyści zewnętrznych. Poszczególni aktorzy gry ekonomicznej mają raczej nierówną pozycję, jeśli chodzi o osiąganie korzyści z nowych uwarunkowań działalności 11. Oznacza to wzrost znaczenia konkurencji między podmiotami gospodarczymi. Gospodarka tego typu, charakteryzuje się również dominującą rolą sektora usług w wytwarzaniu PKB oraz zatrudnieniu. Wiodącą rolę w rozwoju gospodarczym odgrywa sektor high-tech (nowoczesnych technologii) i nowe technologie. Kolejną cechą, niezwykle istotną, jest wzrost konkurencyjności. To zaś jest związane w znacznej mierze z deregulacją gospodarki. U podstaw rozwoju nowej gospodarki leżą następujące przesłanki: wzrost poziomu edukacji społeczeństwa w krajach wysoko rozwiniętych, przede wszystkim w Stanach Zjednoczonych; internacjonalizacja gospodarek, charakteryzująca się w szczególności szybkim rozwojem międzynarodowego handlu usługami; rozwój i dyfuzja technologii informacyjnych i telekomunikacyjnych; Rewolucja elektroniczna w latach 80. i 90. (kolejna zresztą w okresie po drugiej wojnie światowej) stworzyła warunki dla niezwykle szybkiego wzrostu produktywności czynników produkcji, w szczególności produktywności pracy. Zmianom technologicznym towarzyszyły zmiany instytucjonalne. W skali mikroekonomicznej dotyczyły one innowacji w organizacji i zarządzaniu przedsiębiorstwami. Upowszechnieniu uległy takie metody stosowane w zarządzaniu jak re-engeneering, benchmarking, outsourcing, TQM, GMP, ISO itd. 12. Procesy rozwoju w sferze technologii informatycznych informatycznych telekomunikacyjnych (ICT) dały rezultat we wzroście produktywności czynników produkcji (w tym pracy), wzroście tempa wzrostu gospodarczego oraz wzroście poziomu PKB głównie w krajach wysoko rozwiniętych. Efekty te pojawiły się najpierw w Stanach Zjednoczonych, a później w Europie Zachodniej i innych częściach świata. 1.3. Konkurencyjność przedsiębiorstwa Międzynarodowa konkurencyjność i innowacyjność gospodarki wynika z konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw. Na rynkach międzynarodowych konkurują nie państwa, a przedsiębiorstwa tworzące wraz z ich otoczeniem biznesowym gospodarkę danego kraju. Na zdolność konkurencyjną przedsiębiorstwa składają się następujące elementy 13 : produktywność nakładów, sprawność mechanizmów organizacji, efektywność i skuteczność działania, przedsiębiorczość i elastyczność, innowacyjność. Przedsiębiorstwo jest konkurencyjne, gdy jest w stanie powiększać wartość, a zatem realizować w długim okresie cel główny, jakim jest pomnażanie korzyści majątkowych 11 12 13 P. Petit P., The Roots of the New Economy: An Institutional Perspecive, CEPREMAP/CNRS, Universite de Paris Sud (XI), 2002, May 17-18, s. 2. Tamże. W. Bossak, W. Bieńkowski, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju, s. 38. 9

właściciela (właścicieli). Wzrost wartości przedsiębiorstwa jest przy tym rozumiany, jako zdolność do zwiększania dochodu pieniężnego. Jego miarą jest saldo przepływów pieniężnych netto. Aby to nastąpiło, przedsiębiorstwo, musi osiągać wzrost sprzedaży i zysku operacyjnego oraz dochodów pieniężnych oraz osiągać rentowność kapitałów własnych wyższą od granicznej stopy zwrotu (suma stopy wolnej od ryzyka oraz premii za ryzyko operacyjne lub też średnioważony koszt kapitału). Osiągniecie sukcesu rynkowego i powiększanie wartości przedsiębiorstwa wymaga przyjęcia odpowiedniej strategii dostosowanej do uwarunkowań na rynku krajowym i/lub międzynarodowym. Wymaga to osiągania przewag konkurencyjnych poprzez: zwiększanie stopnia przetwórstwa, wprowadzanie innowacji produktowych indywidualizację produktu, rozwój usług, podnoszenie jakości produktu, zdobywanie i utrwalanie lojalności klientów, doskonalenie działań marketingowych Ponadto należy podkreślić konieczność elastycznego stałego dostosowywania się do zmieniających się warunków zewnętrznych i okresowej restrukturyzacji. Istotnym czynnikiem pozwalającym przedsiębiorstwom na rozwój jest pozyskiwanie kapitału oraz nowych technologii. W przypadku mniejszych przedsiębiorstw jedną z dróg jest łączenie się (fuzje) lub też pozyskiwanie inwestorów strategicznych lub branżowych. 1.4. Systemowe determinanty konkurencyjności i innowacyjności przedsiębiorstw i gospodarki Wzrost produktywności czynników produkcji we współczesnej gospodarce jest głównie konsekwencją przyspieszenia postępu naukowo - technicznego (nakłady na rozwój nauki i techniki, B&R) oraz jakości kapitału ludzkiego, a także przedsiębiorczości i innowacyjności. Same nakłady na badania naukowe, mierzone udziałem w PKB, nie przesądzają jeszcze o przyszłych efektach. Niezbędny jest mechanizm stymulujący przetwarzanie rozwiązań naukowych na aplikacje znajdujące zastosowanie w praktyce w postaci nowych metod wytwarzania, nowych produktów. O ile wielkość nakładów na badania naukowe w znacznej mierze jest w stanie zagwarantować państwo, o tyle nie jest ono w stanie sprawić, aby ich efekty zostały zastosowane w gospodarce. Niezbędny jest po temu mechanizm konkurencji rynkowej wymuszający doskonalenie metod wytwarzania i wprowadzanie nowych produktów na rynek. Państwo może stwarzać warunki dla sprawnego funkcjonowania rynku i konkurencji lub też ograniczać jego działanie i wręcz w wielu obszarach gospodarki w części go zastępować. Jednakże, jak pokazują doświadczenia wielu krajów, takie działania nie są skuteczne. Przeregulowanie gospodarki (w tym rynku pracy), przejawiające się w nadmiernej ilości biurokratycznych ograniczeń w postaci przepisów regulujących działalność w różnych obszarach gospodarki, nakazach, zakazach, licencjonowaniu działalności gospodarczej, prowadzi do ograniczenia bodźców do innowacyjności, przedsiębiorczości, obniżenia produktywności czynników wytwórczych i wysokich kosztów produkcji. Te ostatnie są również konsekwencją fiskalizmu w polityce ekonomicznej państwa, idącemu w parze z przeregulowaniem gospodarki. Przejawia się on w skali makroekonomicznej w postaci wysokiego udziału podatków i opłat parafiskalnych w PKB, a z drugiej strony również wydatków państwa w PKB (tzw. wskaźnik fiskalizmu). W skali mikroekonomicznej fiskalizm oznacza wysokie obciążenia przedsiębiorstw podatkami i różnego typu daninami o charakterze 10

socjalnym, opłatami administracyjnymi. Wysokie obciążenia fiskalne obniżają stopę oszczędności wewnętrznych w PKB, a tym samym oddziałują negatywnie na wzrost gospodarczy. Z drugiej strony wysokie wydatki państwa uruchamiają efekt wypychania, co oznacza spadek inwestycji i konsumpcji prywatnej. Ingerencja administracyjna, przejawiająca się w nadmiernej ilości restrykcyjnych przepisów prawnych regulujących w szczegółach działalność gospodarczą, powoduje obniżenie stopnia elastyczności przedsiębiorstw w dostosowywaniu się do sygnałów rynkowych oraz zmian, jakie zachodzą w gospodarce światowej. Niekorzystnie również na stan konkurencyjności innowacyjności gospodarki wpływa protekcjonizm w wymianie gospodarczej z zagranicą. Prowadzi on do zakłócenia rynkowych mechanizmów alokacji zasobów czynników wytwórczych w gospodarce, do osłabienia bodźców do efektywnego gospodarowania w przedsiębiorstwach oraz bodźców do postępu w technice i technologii. Przedsiębiorstwa są pozbawione presji konkurencyjnej ze strony zagranicy 14. Wymienione wyżej czynniki (przeregulowanie gospodarki, fiskalizm i protekcjonizm) wywołują w konsekwencji petryfikację struktur gospodarczych, obniżenie przedsiębiorczości i innowacyjności, obniżenie efektywności gospodarowania, co znajduje wyraz w obniżeniu tempa produktywności czynników produkcji, niskim tempie wzrostu gospodarczego i w efekcie niższej konkurencyjności gospodarki w stosunku do zagranicy. Rys. 1.2 prezentuje systemowe uwarunkowania międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki. SYSTEM WŁASNOŚCI otwartośc reżimu przedsiębiorczości stopień prywatyzacji struktura gospodarcza otwartość praw własności typy własności charakter i jakość prawa o podmiotach gospodarczych PODSYSTEM FUNKCJONALNY sprawność systemu finansowego poziom fiskalizmu elastyczność rynku pracy system współpracy z zagranicą kurs walutowy SPRAWNOŚĆ MECHANIZMU wolność gospodarcza charakter i intensywność konkurencji mechanizm koordynacji mechanizm alokacji czynników produkcji POLITYKA MAKROEKONOMICZNA polityka makroekonomiczna stopień wykorzystania zasobów polityka stabilizacyjna MIĘDZYNARODOWA ZDOLNOŚĆ KONKURENCYJNA KRAJU dynamika wzrostu PKB per capita mobilizacja zasobów efektywność innowacyjność równowaga ekonomiczna Rys. 1.2. Systemowe determinanty międzynarodowej zdolności konkurencyjnej gospodarki Źródło: W. Bossak, W. Bieńkowski, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju, s. 52 Szczególnie istotne jest zapewnienie otwartości praw własności. Otwarty system praw własności oznacza, że nie stosuje się ograniczeń dla podejmowania, prowadzenia i czerpania pożytków z działalności gospodarczej. System ten obejmuje różne formy własności, jako równorzędne. Jednakże, należy pamiętać, że w warunkach wolności podejmowania 14 S. Bukowski S., Teoretyczne podstawy i realizacji unii monetarnej krajów członkowskich Wspólnot Europejskich. Szanse i zagrożenia dla Polski, Wydawnictwo Politechniki Radomskiej, Radom 2003, s. 45-47. 11

działalności gospodarczej i konkurencji własność prywatna stanowi czynnik wzmacniający rozwój sektora prywatnego, który jest bardziej efektywny i sprawny oraz innowacyjny niż sektor publiczny oparty na własności niekapitalistycznej 15. Tabela 1.1. Efekty deregulacji gospodarki w krótkim, średnim i długim okresie (okres krótki do 1 roku, średni 2-4 lat i długi powyżej 4 lat) Rodzaj mechanizmu Elastyczność płac Elastyczność cen Deregulacja rynków produktów Deregulacja rynku pracy Obniżenie podatków, w tym bezpośrednich i uproszczenie systemu podatkowego Obniżenie deficytu budżetowego długu publicznego poprzez zmniejszenie wydatków Działanie mechanizmu Dostosowanie ceny pracy do relacji między podażą i popytem Poprawa konkurencyjności przedsiębiorstw poprzez obniżkę płac Dostosowanie popyt i podaży, poprawa konkurencyjności mikroekonomicznej Przyspiesza dostosowania popytowo-podażowo cenowe Stymuluje wzrost aktywności gospodarczej Zmniejszenie kosztów pracy przez obniżenie kosztów administracyjnych systemów ochrony socjalnej związanych z zatrudnieniem elastyczność systemów zatrudnienia i płac Stymulowanie wzrostu zatrudnienia Stymulowanie aktywności gospodarczej, akumulacji kapitału, wzrostu gospodarczego zatrudnienia Zmniejszenie skutków efektu wypychania Stymulowanie wzrostu gospodarczego w długim okresie Stworzenie możliwości do reformy i obniżenia podatków Źródło: Opracowanie własne Efekty krótkookresowe Poprawa efektywności mikroekonomicznej Wzrost produkcji i zatrudnienia Znikome Znikome Znikome Przejściowy spadek dochodów budżetowych i wzrost deficytu budżetowego Przejściowy spadek tempa wzrostu gospodarczego Efekty średnio i długookresowe Zmniejszenie bezrobocia Przyspieszenie procesów dostosowawczych Efekty alokacyjne Przyspieszenie procesów dostosowawczych po stronie popytu i podaży Wzrost konkurencji i efektywności mikroekonomicznej Wzrost stopnia elastyczności cen Przyspieszenie procesów dostosowawczych Obniżenie kosztów funkcjonowania przedsiębiorstw Wzrost skłonności do pracy i wzrost zatrudnienia Stymulowanie wzrostu gospodarczego Przyspieszenie procesów dostosowawczych Wzrost oszczędności i akumulacji kapitału Wzrost inwestycji i zatrudnienia Przyspieszenie wzrostu gospodarczego i wzrost poziomu PKB Wzrost konkurencyjności przedsiębiorstw i gospodarki Wzrost dochodów budżetowych Zmniejszenie szarej strefy Wzrost stabilności gospodarki Wzrost skłonności do pracy w związku ze zmniejszeniem ochrony socjalnej Obniżenie stóp procentowych Wzrost inwestycji prywatnych w związku z ograniczeniem efektu wypychania Ograniczenia Działalność związków zawodowych Restrykcyjne prawo pracy i układy zbiorowe Bariery społeczne i możliwość strajków Monopolizacja gospodarki Sztywność rynków i zachowań przedsiębiorstw w stanowieniu cen Przeciwdziałanie ze strony grup interesów gospodarczych Konserwatyzm polityków w przypadku wycofywania się państwa z regulacji Bariery społeczne i polityczne Silne związki zawodowe Możliwość występowania strajków Bariery społeczne i polityczne Wysoki deficyt budżetowy i dług publiczny w momencie zapoczątkowania reformy podatkowej Bariery społeczne i polityczne 15 W. Bossak, W. Bieńkowski, Międzynarodowa zdolność konkurencyjna kraju, s. 64. 12

Stąd też istotną rolę odgrywają procesy prywatyzacji w gospodarce. Procesy te prowadzą do rozszerzania skali wolności gospodarczej. Jak pisze J. Bossak: Prywatyzacja gospodarki oznacza poszerzenie zakresu wolności gospodarczej i konkurencji i zmniejszenie regulacji rynku, w tym praw własności, finansów, pracy i współpracy z zagranicą. Poszerzenie zakresu i intensywności oddziaływania mechanizmów rynkowych zwiększa selekcyjne i lokacyjne funkcje rynku, za tym samym mobilność zasobów (zwłaszcza pracy) i sprzyja zwiększeniu efektywności gospodarczej 16. Polityka makroekonomiczna oparta na deregulacji gospodarki i liberalizacji jej powiązań gospodarczych z zagranicą oraz tworzenie warunków dla mechanizmów konkurencji między przedsiębiorstwami może w większym stopniu sprzyjać długofalowemu wzrostowi gospodarczemu opartemu na wykorzystaniu innowacyjności. Podstawowe znaczenie ma tutaj stworzenie warunków instytucjonalnych dla elastycznego funkcjonowania rynków, w tym rynku pracy, a także dla zapewnienia wysokiego stopnia wolności gospodarczej oraz swobodnego działania mechanizmów konkurencji między przedsiębiorstwami krajowymi i zagranicznymi. Polityka gospodarcza państwa może jedynie korygować skutki działania mechanizmów rynkowych, ale nie zastępować ich. Istotne jest obniżenie poziomu fiskalizmu w polityce ekonomicznej, mierzonego udziałem podatków, składek na ubezpieczenie społeczne i innych opłat parafiskalnych w PKB. Efekty deregulacji prezentuje tabela 1.1. Jak wynika z treści tabeli 1.1 istnieją liczne ograniczenia możliwości przeprowadzenia reform opartych na deregulacji i liberalizacji życia gospodarczego, co nie oznacza, że nie można ich przezwyciężyć. W końcu udało się to w niektórych krajach. Można tutaj podać przykład Stanów Zjednoczonych, Irlandii, Wielkiej Brytanii, Słowacji (choć w tym ostatnim przypadku przyszłość reform jest wyraźnie zagrożona przez zamierzenia nowego rządu). Procesy tego typu zachodzą również w ostatnich latach w Japonii. W kierunku deregulacji gospodarek zmierzała również Strategia Lizbońska. Państwo może aktywnie wspierać procesy wzrostu gospodarczego poprzez gwarantowanie otwartości i ochrony praw własności, szerokiego zakresu wolności gospodarczej, wspieranie przedsiębiorczości i innowacyjności. W szczególności może i powinno dbać o rozwój infrastruktury, edukacji społeczeństw, rozwój szkolnictwa na różnych poziomach, finansowanie badań naukowych (przede wszystkim podstawowych, które stanowią m.in. podstawę postępu w sferze technologii oraz w edukacji i dostosowywaniu społeczeństwa oraz gospodarki do wyzwań ze strony otoczenia zagranicznego w długim okresie). 1.5. Konkurencyjność mikroprzedsiębiorstw i jej determinanty Konkurencyjność mikroprzedsiębiorstw jest zdeterminowana przez czynniki wewnętrzne, związane z ich specyfika, oraz czynniki zewnętrzne. Do czynników wewnętrznych należą: małe rozmiary działalności gospodarczej wynikające z jej lokalnego charakteru i rodzaju działalności ograniczonego głównie do handlu i usług oraz produkcji na niewielką skalę, o charakterze krótkoseryjnym, w znacznej mierze rodzinny charakter i wynikające stąd psychologiczne bariery poszerzania działalności gospodarczej na drodze przekształcania w spółki prawa handlowego, zaspokajanie głównie popytu w ramach społeczności lokalnej, relatywnie niewielkie możliwości powiększania kapitału własnego, 16 Tamże. 13

średnio niższy poziom wykształcenia właścicieli i pracowników w porównaniu z dużymi przedsiębiorstwami. Do czynników zewnętrznych należą obok ogólnych uwarunkowań systemowych omówionych w poprzednich częściach opracowania: relatywnie małe możliwości pozyskiwania kapitału obcego ze względu na niską zdolność kredytową oraz związany z tym wyższy koszt kredytu bankowego, ograniczone możliwości pozyskiwania środków z programów UE z uwagi na ograniczenia finansowe uniemożliwiające skorzystanie z profesjonalnego doradztwa w przygotowaniu wniosków i biznes planów, ograniczenia w pozyskiwaniu nowych technologii ograniczony możliwościami finansowymi oraz barierą wiedzy właścicieli i pracowników, a także skalą działalności gospodarczej i rynku zbytu nieprzejrzysty, skomplikowany system podatkowy i ubezpieczeń społecznych, niestabilność prawa gospodarczego, w tym podatkowego, wysokie obciążenia fiskalne. Wymienione wyżej czynniki wewnętrzne i zewnętrzne utrudniają uzyskiwanie przewag konkurencyjnych mikroprzedsiębiorstw. Konkurencja sprowadza się w tym przypadku do konkurowania między przedsiębiorstwami w ramach grupy mikroprzedsiębiorstw danej branży. Oddziaływanie wymienionych wyżej grup czynników utrudnia rozwój mikroprzedsiębiorstw, a tym samym wzrost ich konkurencyjności. Wskazuje na to szereg opracowań 17. Starczewska-Krzysztoszek (2007) w raporcie z badań nad kondycja małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce wskazuje na relatywnie niskie zainteresowanie innowacyjnością w tych przedsiębiorstwach. Bojewska i Skowronek- Milczarek (2003) wskazują, że taki stan rzeczy wynika w dużej mierze z bariery kwalifikacji pracowników i samych właścicieli przedsiębiorstw, a także z bariery finansowania innowacji. Mimo potocznie wyrażanych opinii o większej innowacyjności firm małych i średnich w porównaniu z firmami dużymi wyniki badań wskazują, iż innowacyjność w polskim przemyśle rośnie wraz ze wzrostem wielkości firmy 18. I nic dziwnego, albowiem w świetle wymienionych determinant rozwoju i konkurencyjności mikroprzedsiębiorstw, mają one małe szanse na wzrost innowacyjności, biorąc pod uwagę w szczególności brak wykwalifikowanych pracowników, ograniczenia finansowe i tradycyjność branż, jakie w większości przypadków reprezentują. Czy możliwe są zmiany? Z pewnością tak, ale mogą one nastąpić w długim okresie. Gospodarka polska wymaga gruntownych reform polegających na deregulacji i liberalizacji życia gospodarczego, nakreślone w poprzednich fragmentach opracowania. W przypadku mikroprzedsiębiorstw (i szerzej małych i średnich przedsiębiorstw), potrzebne jest wsparcie państwa oraz instytucji pozarządowych. Owo wsparcie powinno dotyczyć głównie inwestycji w kapitale ludzkim. To brak wykwalifikowanych pracowników, relatywnie niskie kwalifikacje właścicielki mikroprzedsiębiorstw, brak dopływu informacji o innowacjach w technice, zarządzaniu i marketingu oraz finansach stanowią jedną z głównych barier innowacyjności i konkurencyjności. Tworzenie małych innowacyjnych firm lub przekształcanie w takie firmy dotychczas funkcjonujących wymaga wiedzy, pomysłu, często zmiany dotychczasowego 17 18 B. Bojewska, A. Skowronek-Mielczarek,, Uwarunkowania i finansowanie działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] H. Brdulak, T. Gołębiowski (red.), Wspólna Europa. Innowacyjność w działalności przedsiębiorstw, Difin, Warszawa 2003, s. 117-133; K. Poznańska., Instrumenty wzrostu innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw, [w:] H. Brdulak, T. Gołębiowski (red.), Wspólna Europa, s. 203-212; M. Starczewska-Krzystoszek, Konkurencyjność małych i średnich przedsiębiorstw 2007, cz. I, Raport z badań Monitoring kondycji sektora MSP 2007 PKPP Lewiatan, październik, http// www. kpplewiatan.com.pl Barczak B., Finansowanie działalności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw, s.117-132 14

profilu działalności (wyjście poza tradycyjne drobne usługi i drobny handel oraz tradycyjne rzemiosło). Wsparcie państwa jest możliwe przede wszystkim poprzez wspieranie również finansowe programów szkoleń, treningów w sferze nowoczesnego zarządzania, marketingu, technologii, finansów. Istotna rolę odegrać powinny w tym zakresie programy finansowane z funduszy UE. Warunkiem jest jednak również odbiurokratyzowanie ich realizacji. W Polsce wiele prostych spraw jest bardzo komplikowana na szczeblu centralnym, co czyni możliwości pozyskania środków z funduszy UE dość skomplikowanym, kosztownym i czasochłonnym procesem. 1.6. Wnioski W opracowaniu wskazano na istotny makroekonomiczne systemowa uwarunkowania konkurencyjności i innowacyjności zarówno gospodarki, jak tez przedsiębiorstw. W warunkach globalizacji oraz gospodarki opartej na wiedzy, innowacyjność stanowi kluczowy czynnik wzrostu gospodarczego. Do czynników sprzyjających wzrostowi innowacyjności oraz konkurencyjności gospodarki i przedsiębiorstw, a w konsekwencji wzrostowi gospodarczemu należą: nakłady na badania naukowe i edukację, deregulacja procesów gospodarczych i liberalizacja życia gospodarczego, dominacja rynkowych mechanizmów regulacji (opartych na elastyczności, cen, płac, rynków) i swoboda konkurencji między przedsiębiorstwami, liberalizacja powiązań gospodarczych z zagranicą, otwartość i ochrona praw własności, dominacja prywatnej własności i prywatyzacja, niskie podatki i obciążenia parafiskalne. Do czynników oddziałujących negatywnie należą z kolei: dominacja lub zbyt duży udział sektora przedsiębiorstw państwowych w gospodarce, przeregulowanie gospodarki, ograniczenia w systemie praw własności, fiskalizm i wysokie obciążenia fiskalne ludności i przedsiębiorstw, protekcjonizm w wymianie z zagranicą. Państwo może i powinno wspierać innowacyjność, poprzez finansowanie badań naukowych podstawowych, edukacji, tworzenie infrastruktury. Nie może natomiast zastępować swoimi działaniami mechanizmu rynkowego (w tym konkurencji rynkowej), który stymuluje przedsiębiorczość oraz innowacyjność. Dodatkowe wsparcie wzrostu konkurencyjności i rozwoju mikroprzedsiębiorstw powinno sprowadzać się przede wszystkim na wspomaganiu inwestycji w kapitale ludzkim oraz ułatwianie dostępu do informacji o nowych technologiach, innowacjach w zarządzaniu, marketingu, finansów oraz wspomaganiu procesu edukacyjnego w tym zakresie (szkolenia, treningi). Oczywiście owo wsparcie będzie miało sens tylko wówczas, jeśli gospodarka zostanie tak zreformowana, aby stwarzać możliwości nieskrępowanego rozwoju przedsiębiorczości i innowacyjności. 15

Dr hab. Eliza Frejtag-Mika prof. nadz. Politechniki Radomskiej 2 Sektor małych i średnich przedsiębiorstw (msp) w gospodarce polskiej Małe i średnie przedsiębiorstwa są w Polsce trwałym i bardzo ważnym elementem struktury gospodarczej. Odegrały one doniosłą rolę w początkowej fazie transformacji ustrojowej. Także obecnie, w fazie rozwiniętej gospodarki rynkowej, gdy poddane są stałej presji konkurencyjnej ze strony rywali, organizacyjnie potężniejszych i silniejszych pod względem wyposażenia kapitałowego, kształtują własne perspektywy rozwoju, oferując jednocześnie miliony miejsc pracy. 2.1. Sytuacja makroekonomiczna MSP działają w złożonej sytuacji makroekonomicznej, podlegającej nieustannych szokom podaży i popytu, opisywanej zazwyczaj poprzez układ podstawowych parametrów: wzrostu gospodarczego, inflacji i zatrudnienia. Wzrost gospodarczy. Po kryzysie lat 2001-2002 wywołanym załamaniem się wysoko technologicznych sektorów Nowej gospodarki w USA 19 i innych rozwiniętych krajach, także gospodarka polska powróciła na tory przyspieszonego wzrostu gospodarczego. W latach 2003-2006 Polska zanotowała średnie tempo wzrostu na poziomie ok. 5 % rocznie. Najlepsze wyniki pod tym względem zostały osiągnięte w latach 2006 5,8% i w 2007-6,1% (szacunek wstępny). Wzrost gospodarczy w 2006 r. uległ przyspieszeniu dzięki wzrostowi spożycia, głównie indywidualnego o 5,2% oraz wzrostowi nakładów na środki trwałe ponad 20%. Motorem wzrostu PKB jest sektor budownictwa, przemysłu i usług rynkowych. W coraz mniejszym stopniu na wzrost gospodarczy wpływa wolumen eksportu netto z powodu wyczerpywania się układu tradycyjnych przewag konkurencyjnych gospodarki rodzimej oraz postępującej aprecjacji waluty narodowej. Na tle wysokich wskaźników dynamiki produkcji sprzedanej, zwłaszcza w przemyśle przetwórczym należy odnotować wskaźnik wzrostu wydajności pracy w przemyśle 9,4% (2006 r.) oraz relatywnie wysoki wzrost, w wyniku działań proinnowacyjnych, udziału produktów wysokiej techniki w produkcji przemysłu. Inflacja. W wyniku szybkiego wzrostu produktu krajowego w ostatnim okresie nastąpił spadek bezrobocia, wzrosły dochody realne gospodarstw domowych i znacząco wzrosły inwestycje krajowe. Polska zyskała także na atrakcyjności jako miejsce lokalizacji bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Na tle tych pozytywnych zjawisk narasta jednak zagrożenie z tytułu wzrostu presji inflacyjnej. Wprawdzie w 2006 r. odnotowano w Polsce najniższą stopę inflacji w okresie przemian rynkowych 1,0%, to jednak w kolejnym roku dynamika inflacji znacznie przyspieszyła, do poziomu ok. 2,8% rocznie, z tendencją do dalszego wzrostu w przyszłości. Podejmowane na przestrzeni 2007 r. zaostrzenie polityki monetarnej w formie regularnego podnoszenia podstawowych stóp procentowych nie zapobiegło narastaniu tempa deprecjacji pieniądza, wywołanego utrzymującą się presją na wzrost płac, wzrostem światowych cen nośników energii oraz żywności. Istnieje obawa, że w wyniku dotychczasowej wysokiej dynamiki wzrostu płac, zostanie uruchomiona jego druga 19 E. Frejtag-Mika, Paradygmat Nowej gospodarki jako wyznacznik konkurencyjności gospodarki krajowej, [w:] E. Frejtag-Mika (red.), Teoria i praktyka ekonomii a konkurencyjność gospodarowania,, Difin, Warszawa 2006, s. 38. 16

runda. Według najnowszych ocen stopa inflacji w Polsce 20 osiągnie w 2008 r. poziom 3,9%, tj. wyraźnie wyższy od kryterium przystąpienia do strefy euro. Zatrudnienie. Wzrost gospodarczy przyczynia się do znacznej poprawy na rynku pracy. Na koniec 2006 roku liczba zatrudnionych w gospodarce narodowej wyniosła 13,1 mln osób, tj. prawie o 2% więcej niż w roku poprzednim. W sektorze przedsiębiorstw przeciętne zatrudnienie wyniosło prawie 5 mln osób (w przedsiębiorstwach zatrudniających powyżej 9 osób). Wzrost zatrudnienia dotyczy głównie sektora handlu i napraw, obrotu nieruchomości oraz przetwórstwa przemysłowego. Liczba bezrobotnych na koniec 2006 r. wyniosła 2,3 mln osób, tj. 14,9 % ogółu zatrudnionych. Spośród bezrobotnych ok. 86 % nie posiada prawa do zasiłku. W kolejnym roku liczba bezrobotnych ponownie znacznie spadła, do poziomu 11,3% na koniec 2007 r. W przekroju terytorialnym stopa bezrobocia jest znacznie zróżnicowana; najniższe bezrobocie występuje na Mazowszu, w Małopolsce, Wielkopolsce i Śląsku. Najwyższa stopa bezrobocia utrzymuje się w na Warmii i Mazurach, w Zachodnio-Pomorskiem i Świętokrzyskim. Utrzymanie wysokiego tempa wzrostu jest wynikiem umiejętnego zastosowania tradycyjnych czynników produkcji (pracy, aparatu wytwórczego, technologii 21 ) oraz zgodnie z endogeniczną teorią wzrostu gospodarczego w coraz większym zakresie czynników niematerialnych, do których należą: kapitał wiedzy, sfera badań i rozwoju, edukacja (stopnia średniego i wyższego), liberalizacja rynków produktów, kapitałów i pracy, nowoczesność instytucji otoczenia biznesu, legislacji prawnej i egzekucji prawa oraz parametry makroekonomiczne: poziom wydatków i deficytu finansów publicznych, zadłużenia, nakłady inwestycyjne, cena pieniądza i poziom inflacji. Badania ekonometryczne nie dostarczają na ogół jednoznacznych wniosków dotyczących wpływu poszczególnych czynników na wzrost wydajności pracy oraz produktu krajowego (PKB). Wielkości te, na podstawie bieżącego stanu badań modelowych należy jednak wiązać z trzema grupami czynników: dynamiką nakładów na środki trwałe, zwłaszcza wydatków na maszyny i urządzenia, z wyjściowym poziomem PKB per capita oraz z poprawą warunków prowadzenia działalności gospodarczej 22. 2.2. Stan sektora MSP 23 Przedsiębiorstwem według kwalifikacji Głównego Urzędu Statystycznego są podmioty gospodarcze: przedsiębiorstwa państwowe, zagraniczne oraz stanowiące własność organizacji społecznych i fundacji, spółdzielnie, spółki (akcyjne, z ograniczoną odpowiedzialnością, spółki jawne, komandytowe, komandytowo - akcyjne, partnerskie i cywilne), a także zakłady osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Sektor MSP obejmuje przedsiębiorstwa zatrudniające do 249 osób, w tym mikroprzedsiębiorstwami są podmioty o zatrudnieniu do 9 osób, przedsiębiorstwa małe zatrudniają od 10 do 49 osób, a przedsiębiorstwa średnie zatrudniają od 50 do 249 osób. Przedsiębiorstwami zatrudniające powyżej 249 osób są 20 21 22 23 Wypowiedź Prezesa NPB, S. Skrzypka, Bankier.pl, 10.04.2008. E. Frejtag-Mika, Przesłanki efektywnego transferu technologii do gospodarki polskiej [w:] J. Misala (red.), Perspektywy europejskiej współpracy gospodarczej. Teoria i praktyka, Politechnika Radomska, Radom 2005, s. 298. L. Zienkowski, Determinanty i perspektywy wzrostu gospodarczego w nadchodzących latach próba syntezy, VIII Kongres Ekonomistów Polskich, Warszawa 2007. Autor prognozuje potencjalne spowolnienie tempa rozwoju do poziomu 4-4,5% rocznie, zastrzegając jednak, że istnieje ryzyko, że w wyniku nierozważnej polityki gospodarczej i społecznej rządu oraz braku reform pierwotne zwolnienie może doprowadzić do spadku PKB nawet do poziomu 1-2% rocznie. Opracowano na podstawie Stan sektora małych i średnich przedsiębiorstw w latach 2005-2006, GUS, Warszawa 2007. 17

przedsiębiorstwami dużymi. Liczba zatrudnionych w przedsiębiorstwie nie obejmuje właścicieli i współwłaścicieli oraz członków ich rodzin, uwzględniając jedynie zatrudnionych na podstawie stosunku pracy (umowa o pracę, powołanie, mianowanie lub wybór). Rolę sektora MSP w gospodarce polskiej charakteryzuje układ wskaźników przedstawiony w tabeli 2.1. Lp. Tabela 2.1. Parametry stanu sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w 2005 r. Parametr J. miary Małe i średnie przedsiębiorstwa 10-49 zatr. Przeds. razem Razem 0-9 ztr. 50-249 zatr Przeds. duże> 259 zatrud. 1 Wartość dodana mld zł 687,8 470,8 302,4 74,6 93,8 217,0 brutto % 79,6 54,5 35,0 8,6 10,9 25,1 2 Struktura produktu krajowego % 69,6 47,7 30,7 7,5 9,5 21,9 3 Przedsiębiorstwa tys. 1666,7 1663,8 1605,3 44,3 14,2 2,8 aktywne % 100,0 99,8 96,3 2,7 0,9 0,2 4 Liczba pracujących tys. 8234,1 5842,7 3380,9 968,4 1493,4 2391,4 % 100,0 71,0 41,1 11,8 18,1 29,0 5 Liczba tys. 5778,6 3509,4 1206,3 881,9 1421,2 2269,2 zatrudnionych % 100,0 60,7 20,9 15,3 24,6 39,3 Wynagrodzenie średnie zł 2397,0 2047,0 1486,0 2180,0 2441,0 2938,0 6 w relacji do wynagrodzenia % 85,4 62,0 90,9 101,8 122,6 średniego 7 Przychody przeds. z mld zł 2257,2 1375,2 551,7 322,2 501,3 882,0 działalności % 100,0 60,9 24,4 14,3 22,2 39,1 8 Wskaźniki rentowności brutto % 4,8 bd bd 4,6 3,9 5,5 9 Wskaźnik rentowności II % 32,3 bd bd 31,0 28,3 35,1 stopnia % 10 Wskaźniki rentowności III % 99,3 bd bd 98,3 97,6 100,6 stopnia 11 Nakłady mld zł 99,4 43,6 11,8 10,5 21,3 55, 8 inwestycyjne % 100 43,9 11,9 10,5 21,5 56,1 12 w tym środki trwałe mld zł 84,7 37, 1 10, 8 7, 9 18,4 47, 5 % 100 43,9 12,8 9,4 21,7 56,1 Nakłady inwestycyjne 13 na przedsiębiorstwo tys. zł 26,2 7,3 235,8 1501,2 19700,8 na pracującego tys. zł 12,1 7,5 3,5 10,8 14,3 23,3 14 Wartość środków trwałych mld zł 1058,9 441,9 107,8 108,5 225,6 617,0 na przedsiębiorstwo tys. zł 635,3 265,6 67,2 2449,2 15887,3 220357,1 na pracującego tys. zł 128,6 75,6 31,9 112,0 151,1 258,0 Źródło: Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2005-2006, Załącznik. Tab. 3,4,6-9,10,12-14,17 i obliczenia własne Udział MSP w tworzeniu PKB i wartości dodanej brutto ogółem. Wartość PKB w 2005 r. z uwzględnieniem szarej strefy wyniosła 980,7 mld zł w cenach bieżących. W 18

stosunku do roku poprzedniego wzrosła ona o 6,2%, a w cenach stałych o 3,5 %. Udział MSP w tworzeniu PKB, obejmującym wartość dodaną brutto, kwotę podatków pośrednich (cła i podatki) i pomniejszoną o dotacje, wyniósł w 2005 r. 47,7% 24, w tym przedsiębiorstw mikro 30,7%, małych 7,5% i średnich 9,5% i był o 0,6% mniejszy niż w roku poprzednim. W strukturze PKB obserwuje się wolny wzrost udziału przedsiębiorstw dużych kosztem podmiotów mikro i średnich. W tworzeniu wartości dodanej brutto ogółem udział MSP wyniósł 54,2 %; zaznacza się jednak spadek udziału przedsiębiorstw mikro na rzecz przedsiębiorstw średnich i dużych. W odniesieniu do wartości dodanej wytworzonej przez przedsiębiorstwa (poza rolnictwem, leśnictwem i rybołówstwem) udział MSP wyniósł w 2005 r. 68,5%. Tendencja spadku udziału MSP w tworzeniu wartości dodanej występuje w podstawowych sekcjach gospodarki: Przetwórstwo przemysłowe, Handel i naprawy, Hotele i restauracje oraz w sekcji Transport, gospodarka magazynowa i łączność. Tendencje te świadczą o szybszym rozwoju przedsiębiorstw większych. Struktura podmiotów zarejestrowanych i wykreślonych z rejestru. W rejestrze REGON zarejestrowano na koniec 2005 r. ogółem 3.501,1 tys. podmiotów, tj. więcej o 1,0% niż w roku poprzednim. Największy przyrost wystąpił w grupie podmiotów o zatrudnieniu 10-49 osób o 3,2 %, przy wzroście liczby przedsiębiorstw mikro o 0,9%, umiarkowanym wzroście liczby podmiotów o zatrudnieniu 50-249 osób 0,4% i spadku liczby przedsiębiorstw dużych o 4%. Podobne tendencje wystąpiły w 2006 r. Odnotowano wtedy kolejny wzrost liczby zarejestrowanych podmiotów o 0,5%, przy takiej samej dynamice wzrostu w grupie przedsiębiorstw mikro, szybszym wzroście przedsiębiorstw małych, wolniejszych wzroście liczby przedsiębiorstw większych i kolejnym spadku liczby przedsiębiorstw dużych. W strukturze zarejestrowanych przedsiębiorstw według liczby zatrudnionych przedsiębiorstwa mikro stanowiły w 2006 r. 95,2%, podmioty małe- 4,0%, średnie 0,7% i podmioty duże 0,1%. W latach 2005 2006 odnotowano szybki wzrost liczby przedsiębiorstw nowo zarejestrowanych, odpowiednio o 12,3% i 13,9%. Przyczyny tego wzrostu należy upatrywać w znacznym wzroście tzw. samozatrudnienia, tj. rejestrowania działalności gospodarczej na własny rachunek i wykonywania takiej pracy jak poprzednio przez osoby zatrudnione dotąd w ramach stosunku pracy. Samozatrudnienie wynika z chęci racjonalizacji kosztów przez dotychczasowych pracodawców, głównie w zakresie ubezpieczenia społecznego. Największy wzrost nowo zarejestrowanych podmiotów odnotowano w dziale Handel i naprawy, przy czym zwraca uwagę porównywalne tempo wzrostu liczby spółek i osób fizycznych prowadzących działalność gospodarczą. Wysoką dynamikę wzrostu odnotowano także w sekcji Obsługa nieruchomości i firm oraz w budownictwie. W strukturze nowo powstałych podmiotów dominują przedsiębiorstwa handlowe i usługowe 44,1%. Kolejne miejsca zajmują przedsiębiorstwa zajmujące się obsługą nieruchomości i firm 21,4%. Na budownictwo i przemysł i przypada odpowiednio 10,8 % i 10,7% (2004 r.). 93,1% nowo zarejestrowanych przedsiębiorstw stanowiły zakłady osób fizycznych. Przeżywalność podmiotów na rynku. Przedsiębiorstwa nowo powstałe podejmują trudną walkę o przetrwanie na rynku. Zadanie to przekracza możliwości dużej części nowych podmiotów. Badania GUS wykazują, że okres pierwszego roku od uruchomienia działalności przeżywa ok. 62% przedsiębiorstw, a po trzech latach pozostaje na rynku około 32 % 24 Poza tym w strukturze PKB udział przedsiębiorstw dużych wynosi 21,9% (przedsiębiorstwa razem 69,6%), cła i podatki 11,9% oraz udział innych podmiotów (przedsiębiorstwa z sektora rolnictwa, leśnictwa, rybołówstwa i rybactwa, indywidualne gospodarstwa rolne, jednostki i zakłady budżetowe, środki specjalne i fundusze celowe oraz organizacje społeczne, społeczne i wyznaniowe 18,2 %. 19

przedsiębiorstw. Najlepiej radzą sobie przedsiębiorstwa przemysłowe, transportowe i obsługi nieruchomości, a najgorzej firmy hotelarskie i usługowe. Współczynnik przeżycia przedsiębiorstwa wykazuje wahania spowodowane cyklicznością rozwoju makroekonomicznego. Firmy nowo powstałe napotykają na bariery popytu (silna konkurencja w branży i niska zdolność nabywcza klientów) oraz bariery podaży (niedostateczne własne środki finansowe oraz trudności w pozyskaniu finansowania zewnętrznego). Z biegiem lat obserwuje się łatwiejszy dostęp firm do kredytów i wraz ze zmniejszaniem się stopy bezrobocia, rosną trudności z pozyskaniem wykwalifikowanej siły roboczej, zwłaszcza w budownictwie. Finansowanie działalności przedsiębiorstw odbywa się głównie ze środków własnych (86,5% przedsiębiorstw w roku 2005). Z kredytów bankowych korzysta jedynie 4,1% firm, co stanowi istotną barierę w ich działalności inwestycyjnej. Inwestycje są realizowane przez 28,8% przedsiębiorstw (2004 r.). Firmy inwestujące charakteryzują się znacznie większym współczynnikiem przeżywalności (84,2%). Przetrwaniu na rynku sprzyja także prawna forma spółki, zatrudnianie pracowników najemnych oraz podejmowanie działalności eksportowej. Liczba przedsiębiorstw aktywnych w roku 2005 wyniosła 1,667 miliona i była mniejsza o 2,2% w porównaniu do roku poprzedniego. Liczba przedsiębiorstw mikro spadła o ok. 38 tysięcy, tj. o 3,2%, podczas gdy w pozostałych grupach według kryterium zatrudnienia nastąpił wzrost liczby podmiotów. W ujęciu procentowym skala tego wzrostu wyniosła 0,3% w grupie przedsiębiorstw małych; 1,8% w grupie firm średnich i 2,9% w grupie przedsiębiorstw dużych. Spadek ogólnej liczby przedsiębiorstw utrzymuje się od roku 2003, co zdaje się zapowiadać utrwalenie się tendencji spadku liczby przedsiębiorstw mikro przy równoległym wzroście liczby przedsiębiorstw większych. W strukturze aktywnych MSP w 2005 r. dominują przedsiębiorstwa w sekcji Handel i naprawy 35,4%, przed Obsługą nieruchomości i firm 16%, Przemysłem 11,6%, Budownictwem -9,6% oraz Transportem, gospodarką magazynową i łącznością 8,2%. Liczba pracujących oraz przeciętne zatrudnienie. Na koniec 2005 r. liczba pracujących w przedsiębiorstwach wyniosła ok. 8.234,1 tys. osób, tj. o 1,6% więcej niż w roku poprzednim. W MSP pracowało łącznie 5.842,7 tys. osób. Największy wzrost liczby zatrudnionych nastąpił w grupie przedsiębiorstw dużych o 70,1 tys. osób, tj. o 3 %. W grupie przedsiębiorstw MSP nastąpił przyrost łączny o 57,2 tys. osób, tj. o 1,0%, przy czym największy przyrost nastąpił w grupie przedsiębiorstw średnich o 32,4 tys. osób, tj. o 2,2%. Przedsiębiorstwa mikro zwiększyły zatrudnienie o 19,9 tys. osób, tj. o 0,6%. Przyrost zatrudnienia w przedsiębiorstwach mikro miał miejsce w sekcji Pośrednictwo finansowe o 15,8 %, W sekcji Hotele i restauracje o 7,9% oraz w sekcji Budownictwo o 7,6%, przy znacznym spadku w sekcji Przemysł o 9,8%. Pod względem struktury pracujących MSP zatrudniały łącznie 71,0%, w tym przedsiębiorstwa mikro 41,1 %. Podobnie jak w przypadku liczby przedsiębiorstw aktywnych, udział zatrudnionych w przedsiębiorstwach średnich i dużych zwiększyło się, a udział zatrudnionych w przedsiębiorstwach m mikro i małych zmalał. Udział pracujących w MSP w podziale według sekcji gospodarki wynosi powyżej 85 % w sekcjach Budownictwo, Handel i naprawy, Hotele i restauracje oraz Pozostała działalność usługowa oraz jest najniższy w sekcji Transport i łączność 48,55 oraz w sekcji Przemysł 55,1%. W strukturze pracujących w MSP na koniec 2005 r. według sekcji gospodarki dominują pracownicy zatrudnieni w sekcji Handel i usługi 32,45 i Przemysł 27,1%. Przeciętne zatrudnienie w przedsiębiorstwach w 2005 r. wzrosło o 2,6% do poziomu 5 778,6 tys. osób 25, w tym zatrudnienie w MSP 3 509,4 tys. osób. Największy przyrost liczby 25 Liczba zatrudnionych jest mniejsza niż liczba pracujących, gdyż nie obejmuje właścicieli firm oraz pomagających członków ich rodzin. 20