Mieczys aw Nasi owski System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii wydanie zmienione i uzupe nione
System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii
Mieczys aw Nasi owski System rynkowy Podstawy mikro- i makroekonomii Warszawa 2007 Wydawnictwo Key Text
Okładkę projektował Maciej Lasota Redaktor Teresa Zwierzyńska-Bubałło Redaktor techniczny Jolanta Ugorowska Copyright by Wydawnictwo Key Text Warszawa 1992, 1993, 1994, 1996, 2000, 2004 Wydanie szóste zmienione i uzupełnione ISBN 978-83-87251-04-8 Wydawnictwo Key Text sp. z o.o. ul. Sokołowska 9, lok. 410, 01-142 Warszawa tel. 0 22 632-11-36, fax 212 www.keytext.com.pl wydawnictwo@keytext.com.pl
Spis treêci Od autora... 13 Cz Êç pierwsza Wprowadzenie do ekonomii 1. Czym zajmuje si ekonomia... 1. 1. Definicja ekonomii i jej interpretacja... 1. 2. Modelowe uj cie zagadnieƒ ekonomicznych... 1. 3. Mikro- i makroekonomia... 1. 4. Polityka gospodarcza... 1. 5. Ekonomia pozytywna i normatywna... 1. 6. Podstawowe problemy wyboru ekonomicznego... 1. 7. G ówne pytania ekonomiczne wymagajàce teoretycznych odpowiedzi... Pytania sprawdzajàce... 2. Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej... 2.1. Gospodarstwa domowe... 2.2. Gospodarstwa rolne... 2.3. Przedsi biorstwa... 2.4 Banki komercyjne... 2.5. Gie da... 2.6. Bank centralny... 2.7. Instytucje paƒstwowe... Pytania sprawdzajàce... 19 19 21 22 23 24 26 32 34 37 38 39 40 48 52 55 57 58 Cz Êç druga Mikroekonomia kurs podstawowy 3. Mikroanaliza rynku... 3.1. Czynniki kszta tujàce popyt... 3.2. Zale noêç mi dzy popytem a cenà... 3.3. Zale noêç mi dzy cenà a poda à... 63 64 65 67
6 Spis treêci 3.4. Stan równowagi i nierównowagi poszczególnych dóbr na rynku 3.5. Cena równowagi a cena maksymalna i minimalna... 3.6. Negatywne skutki powszechnego regulowania cen przez paƒstwo 3.7. Funkcje cen w gospodarce rynkowej... 3.8. Cenowa elastycznoêç popytu i jej znaczenie ekonomiczne... 3.9. Cenowa elastycznoêç poda y... 3.10. ElastycznoÊç dochodowa. Struktura wydatków i zmiana poziomu p acy realnej... 3.11. Wp yw paƒstwa na ceny za poêrednictwem podatku VAT... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 4. Teoria racjonalnego zachowania si konsumenta... 4.1. Poj cie u ytecznoêci... 4.2. Krzywa oboj tnoêci konsumenta... 4.3. Graficzna ilustracja zmian poziomu dochodu konsumenta oraz proporcji cen nabywanych dóbr... 4.4. Równowaga konsumenta... 4.5. Efekt dochodowy przy obni ce cen i efekt substytucyjny przy zmianie relacji cen nabywanych dóbr... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 5. Analiza czynników produkcji... 5.1. Krzywa produktu ca kowitego a krzywe przeci tnej i kraƒcowej produkcyjnoêci pracy... 5.2. Wybór najbardziej efektywnej kombinacji czynników wytwórczych... 5.3. Mechanizm kszta towania popytu na prac i poda y pracy w warunkach doskona ej konkurencji... 5.4. Czynniki kszta tujàce poziom i zró nicowanie p ac... Pytania sprawdzajàce... Zadanie... 6. Teoria funkcjonowania przedsi biorstwa... 6.1. Poj cie oraz sk adniki kosztów produkcji i zysku... 6.2. Rodzaje kosztów i kszta t ich krzywych w krótkim okresie... 6.3. Maksymalizacja zysku w przedsi biorstwie przy za o eniu konkurencji doskona ej... 6.4. Koszty przeci tne w d ugim okresie... 6.5. Ceny rynkowe a d ugookresowe koszty wytwarzania w ga zi w warunkach doskona ej konkurencji... 6.6. Przedsi biorstwa kraƒcowe w ga zi w d ugim okresie... 6.7. Maksymalizacja zysku przedsi biorstwa monopolistycznego... 69 71 74 75 77 87 90 93 94 96 98 98 99 102 104 107 108 109 111 111 114 119 125 129 129 130 130 134 139 144 146 148 149
Spis treêci 7 6.8. Doskona e zró nicowanie cen w pe nym monopolu... 6.9. Wp yw zmian poziomu kosztów i popytu na rozmiary wytwarzanej produkcji w pe nym monopolu... 6.10. Model monopolu naturalnego... 6.11. Przedsi biorstwo na rynku konkurencji monopolistycznej... 6.12. Z amana krzywa popytu w oligopolu... 6.13. Ró ne formy konkurencji... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 7. Wspó czesne teorie przedsi biorstwa... 7.1. Mened erskie teorie firmy... 7.2. Teoria kosztów transakcyjnych... 7.3. Teoria agencji... 7.4. Teoria praw w asnoêci... 8. Praktyczne metody oceny dzia alnoêci przedsi biorstwa... 8.1. Bilans przedsi biorstwa... 8.2. Rachunek wyników... 8.3. Analiza wskaênikowa bilansu... 8.4. Próg rentownoêci przedsi biorstwa... 8.5. Model dwóch progów rentownoêci przedsi biorstwa... 8.6. Strategia marketingowa firmy... 8.7. Opcje jako najnowsza forma kontraktu... 8.8. Podstawowe metody szacowania wartoêci aktywów przedsi biorstwa w warunkach niepewnoêci i ryzyka... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 154 156 158 159 162 165 168 171 174 175 177 178 179 182 183 183 185 189 192 194 196 197 203 204 Cz Êç trzecia Makroekonomia kurs podstawowy 9. Tworzenie i podzia dochodu narodowego w systemie rynkowym 9. 1. Proces tworzenia wartoêci dodanej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej... 9. 2. Przep ywy mi dzyga ziowe W. Leontiefa... 9. 3. Podstawowe kategorie produktu i dochodu narodowego... 9. 4. Ruch okr ny strumieni dochodów i wydatków... 9. 5. Ceny jako narz dzie agregacji dochodu narodowego... 9. 6. Zalety i wady kategorii dochodu narodowego... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 207 207 210 213 215 219 221 223 223
8 Spis treêci 10. Podstawowe zale noêci agregatowe w ekonomii keynesowskiej 10.1. Inwestycje a oszcz dnoêci... 10.2. Funkcja konsumpcji... 10.3. Mno nik inwestycyjny i jego wp yw na przyrost dochodu narodowego... 10.4. Keynesowska funkcja inwestycji... 10.5. Sk adniki globalnego popytu a poziom dochodu narodowego Pytania sprawdzajàce... Zadania... 11. Bud et i polityka fiskalna paƒstwa... 11.1. Rosnàca rola bud etu w rozwini tych gospodarkach rynkowych 11.2. Deficyt i nadwy ka bud etowa... 11.3. Podatki bezpoêrednie i poêrednie... 11.4. Zale noêç mi dzy stopà opodatkowania dochodów a wp ywami do bud etu paƒstwa... 11.5. Sposoby finansowania deficytu bud etowego... 11.6. Wp yw podatków i wydatków bud etu paƒstwa na poziom wytwarzanego dochodu narodowego... 11.7. Mno nik zrównowa onego bud etu paƒstwa... 11.8. Mo liwoêç finansowania deficytu bud etowego oszcz dnoêciami Pytania sprawdzajàce... Zadania... 12. Spór o teori równowagi ogólnej mi dzy ekonomià neoklasycznà a ekonomià keynesowskà... 12.1. Ogólny model zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda y AS... 12.2. Neoklasyczna teoria równowagi... 12.3. Krytyka neoklasycznej teorii równowagi przez J. M. Keynesa 12.4. Porównawcza analiza makroekonomii keynesowskiej i neoklasycznej... 12.5. ZawodnoÊç rynku... 12.6. ZawodnoÊç paƒstwa... Pytania sprawdzajàce... 13. Pieniàdz, rynek pieni ny, bankowoêç... 13.1. Podstawowe funkcje pieniàdza... 13.2. Rodzaje pieniàdza i struktura jego zasobów... 13.3. Podstawowe sk adniki bilansu w bankach komercyjnych oraz w banku centralnym... 13.4. Zasady obrotu bezgotówkowego... 13.5. Czynniki wyznaczajàce wielkoêç poda y pieniàdza... 225 225 229 231 235 237 239 240 241 241 243 246 250 252 256 259 260 261 261 263 263 266 273 275 277 279 281 283 284 286 288 290 292
Spis treêci 9 13.6. Rezerwa obowiàzkowa i mno nik depozytowy... 13.7. Mno nik kreacji pieniàdza i baza monetarna... 13.8. Wspó zale noêci mi dzy popytem na pieniàdz i poda à pieniàdza a stopà procentowà... 13.9. Mechanizm kszta towania si kursu obligacji... 13.10. Ârodki regulacji dop ywu i odp ywu pieniàdza w obiegu... 13.11. Mo liwoêci oddzia ywania banku centralnego na przebieg koniunktury gospodarczej kraju... 13.12. Ró ne interpretacje zjawisk gospodarczych... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 14. Wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej... 14.1. Poj cie i fazy cyklu koniunkturalnego... 14.2. Realistyczny opis faz cyklu koniunkturalnego... 14.3. Przyczyny os abienia ostroêci wahaƒ cyklicznych po II wojnie Êwiatowej... Pytania sprawdzajàce... 15. Inflacja i bezrobocie... 15.1. Zagro enia towarzyszàce rozwojowi gospodarki rynkowej... 15.2. Teoretyczne podstawy ró nych form bezrobocia... 15.3. Spo eczne skutki bezrobocia... 15.4. Poj cie, przyczyny i rodzaje inflacji... 15.5. Monetarystyczna teoria inflacji... 15.6. Krzywa Phillipsa... 15.7. Krzywa Phillipsa w d ugim okresie... 15.8. Hipoteza racjonalnych oczekiwaƒ... 15.9. Sposoby hamowania inflacji... 15.10. Spór o interpretacj inflacji... Pytania sprawdzajàce... 16. Bilans p atniczy kraju i wymiana mi dzynarodowa... 16.1. Struktura bilansu p atniczego kraju... 16.2. KorzyÊci z otwarcia gospodarki narodowej... 16.3. Teoria kosztów komparatywnych... 16.4. Krótkookresowe skutki gospodarki otwartej... 16.5. D ugookresowe skutki gospodarki otwartej... 16.6. Kursy walut i ich zwiàzki z bilansem p atniczym kraju... 16.7. Mechanizm przywracania równowagi zewn trznej w d u szym okresie... 16.8. Dopuszczalna granica zad u enia kraju... Pytania sprawdzajàce... Zadania... 296 298 300 305 308 311 312 314 315 316 316 317 320 321 322 322 324 329 330 335 337 339 342 343 346 348 350 350 353 354 357 360 361 367 371 374 375
10 Spis treêci 17. Problemy gospodarcze krajów s abo rozwini tych... 17.1. Poj cie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego... 17.2. Zró nicowanie poziomów rozwoju gospodarczego wspó czesnego Êwiata... 17.3. Cechy charakterystyczne krajów s abo rozwini tych... 17.4. TrudnoÊci przezwyci enia niedorozwoju gospodarczego... 17.5. Nap yw obcego kapita u najskuteczniejszym sposobem przezwyci enia zacofania... Pytania sprawdzajàce... 377 377 378 381 384 386 389 Cz Êç czwarta Makroekonomia kurs wy szy 18. Modelowe uj cie równowagi ogólnej na rynku towarowym i rynku pieni nym... 18.1. Zale noêci mi dzy sk adnikami popytu globalnego a poziomem dochodu narodowego... 18.2. Mechanizm transmisyjny mi dzy politykà pieni nà i politykà fiskalnà a zmianami poziomu dochodu narodowego... 18.3. Wp yw polityki pieni nej na stop procentowà i poziom wytwarzanego dochodu narodowego... 18.4. Wp yw polityki fiskalnej na stop procentowà i poziom wytwarzanego dochodu narodowego... 18.5. Wp yw zmiany przeci tnego poziomu cen oraz stopy opodatkowania na poziom realnego dochodu narodowego... 18.6. Bilans p atniczy w mechanizmie wspó zale noêci mi dzy stopà procentowà a poziomem wytwarzanego dochodu narodowego 18.7. Ró ny stopieƒ wra liwoêci zmian stopy procentowej oraz dochodu narodowego na polityk pieni nà i polityk fiskalnà.. 18.8. Model agregatowego popytu i agregatowej poda y w interpretacji nowej ekonomii keynesowskiej i nowej ekonomii klasycznej... Pytania sprawdzajàce... 19. Teoria cyklu koniunkturalnego... 19.1. Teoria cyklu koniunkturalnego M. Kaleckiego... 19.2. Trend wzrostu gospodarczego... Pytania sprawdzajàce... 20. Teorie wzrostu gospodarczego... 20.1. Model wzrostu gospodarczego R. Harroda... 20.2. Model wzrostu gospodarczego E. Domara... 393 393 395 398 401 404 406 408 411 416 418 419 422 424 425 426 430
Spis treêci 20.3. Wieloczynnikowa funkcja produkcji typu Cobba-Douglasa... 20.4. Uwagi ogólne o ró nych teoriach wzrostu gospodarczego... Pytania sprawdzajàce... 11 434 439 442 Cz Êç piàta Przemiany instytucjonalne w Êwiecie po II wojnie Êwiatowej 21. Mi dzynarodowe instytucje finansowe i ich polityka pieni na po II wojnie Êwiatowej... 21.1. Z historii pieniàdza mi dzynarodowego... 21.2. Mi dzynarodowe instytucje monetarne... 21.3. Ekonomiczne podstawy sta ego kursu wymiennego walut w latach 1946 1973... 21.4. Rosnàce zagro enia pozycji dolara w latach szeêçdziesiàtych.. 21.5. Powstanie nawisu petrodolarowego... 21.6. Wzrost zad u enia i trudnoêci jego sp acenia... 21.7. P ynny kurs wymienny walut i jego konsekwencje... 21.8. Kierunki poszukiwaƒ rozwiàzaƒ stabilizujàcych system pieni ny wspó czesnego Êwiata... Pytania sprawdzajàce... 22. Ekonomiczna wspó praca mi dzynarodowa i integracja gospodarcza... 22.1. Istota, warunki i korzyêci integracji gospodarczej... 22.2. Rozwój procesów integracyjnych w Europie od 1947 do 2004 r. 22.3. Szanse i zagro enia wynikajàce z akcesji Polski do Unii Europejskiej... 22.4. Procesy globalizacji we wspólczesnym Êwiecie... Pytania sprawdzajàce... 23. Prze omowe zmiany w krajach wysoko rozwini tych po II wojnie Êwiatowej... 23.1. Narodziny idei spo ecznej gospodarki rynkowej... 23.2. Zwiàzki zawodowe i ich rola w gospodarce rynkowej... 23.3. Sektor publiczny i ochrona socjalna paƒstwa... 23.4. Spór o granice stopy podatkowej i granice udzia u wydatków socjalnych z bud etu paƒstwa... Pytania sprawdzajàce... Pos owie... Indeks... 445 445 447 448 450 452 452 454 455 457 458 458 461 463 466 467 468 468 472 474 480 483 485 487
Od autora * Podr cznik System rynkowy. Podstawy mikro- i makroekonomii jest szóstym wydaniem zmienionym i uzupe nionym. Jego pierwotna wersja ukaza a si w 1992 r., zaê od ostatniego wydania up yn y ju cztery lata. W asne doêwiadczenia dydaktyczne, jak równie yczliwe uwagi kolegów wyk adajàcych ekonomi, a tak e samych studentów sk oni y mnie do rozszerzenia i pog bienia wyk adu z poprzednich wydaƒ w latach 1994, 1996 i 2000. Du a popularnoêç, jakà cieszy si podr cznik wêród studentów ró nych uczelni, zobowiàza a mnie do dalszego aktualizowania i poszerzania treêci odpowiadajàcych realizowanemu programowi nauczania ekonomii na wy szych uczelniach ekonomicznych. Wszystkie trudne problemy teorii ekonomii nadal stara em si przedstawiç mo liwie przyst pnie i przejrzyêcie, zachowujàc przy tym naukowy poziom rozwa aƒ. Wsz dzie, gdzie by o to tylko mo liwe i uzasadnione, stara em si nawiàzaç do realiów polskiej gospodarki, tak by wyk adana teoria s u y a lepszemu zrozumieniu budowy nowoczesnej gospodarki rynkowej w Polsce, a nie by- a jedynie rodzajem intelektualnego çwiczenia na tematy ekonomiczne. Oprócz kursu podstawowego z mikro- i makroekonomii, podr cznik zawiera równie bardziej rozwini ty wyk ad z makroekonomii na kursie wy szym. Zaczyna si on od podsumowania wiedzy zdobytej z wyk adów makroekonomii na kursie podstawowym i znacznego jej pog bienia na podstawie modelu IS LM, uogólniajàcego wspó zale noêci zachodzàce na rynkach: towarowym, pieni nym i dewizowym. Do wy szego kursu makroekonomii wprowadzam bardziej rozbudowany wyk ad na tematy teorii wzrostu gospodarczego i cyklu koniunkturalnego, tylko w niewielkim stopniu uwzgl dnianych w podr cznikach autorów zachodnich. Dynamiczne uj cie wzrostu dochodu narodo- * Prof. dr hab. Mieczys aw Nasi owski zmar 16 wrzeênia 2004 r. W obecnej edycji Wydawnictwo postanowi o pozostawiç niezmieniony wst p Od autora przygotowany przez Profesora w sierpniu 2004 r.
14 Od autora wego stanowi istotne uzupe nienie statycznej analizy dominujàcej przy nauczaniu ekonomii na kursie podstawowym. W celu zbli enia teoretycznego wyk adu ekonomii do realiów wspó czesnego Êwiata trzy rozdzia y podr cznika poêwi ci em przemianom instytucjonalnym w Êwiecie po II wojnie Êwiatowej. Dotyczà one: mi dzynarodowych instytucji finansowych i ich polityki pieni nej, integracji europejskiej i skutków wejêcia Polski do Unii Europejskiej oraz spo ecznej gospodarki rynkowej, powsta ej w Niemczech i stosowanej w wielu innych krajach europejskich. Rozwa aniami zawartymi w podr czniku próbuj zainteresowaç szerokie grono Czytelników ekonomià zarówno na ni szym, jak i na wy szym poziomie abstrakcji naukowej. W pierwszym przypadku wykorzystuj bogaty materia faktograficzny w celu przybli enia analizy ekonomicznej do realiów wspó czesnej gospodarki rynkowej i wskazania na mo liwoêç istnienia ró nych rozwiàzaƒ systemowych. W drugim zaê pos uguj si modelowym uj ciem opartym na okreêlonych za o eniach upraszczajàcych. Tworzy ono syntez uogólniajàcà zwiàzki i wspó zale noêci wyst pujàce mi dzy ró nymi zjawiskami i uczy usystematyzowanego, logicznego myêlenia ekonomicznego. W ca ym wyk adzie analizuj pi ç podsystemów: rynku towarowego, rynku pracy, rynku pieni nego, rynku kapita owego oraz rynku walutowego, mi dzy którymi wyst pujà sta e zwiàzki i wspó zale noêci. Na ka dym z tych rynków dzia a uniwersalne prawo popytu i poda y, które pozostaje w Êcis ym wzajemnym zwiàzku mi dzy cenà, p acà, stopà procentowà, kursem papierów wartoêciowych oraz kursem wymiennym walut. WyjaÊnienie tych zwiàzków i ich wp ywu na decyzje podmiotów gospodarczych jest g ównym celem prezentowanego wyk adu z mikro- i makroekomonii. Dla podkreêlenia tej wa nej myêli przewodniej nazwa em swój podr cznik System rynkowy, gdy tylko systemowe podejêcie do analizowanych zjawisk ekonomicznych czyni zdobywanà wiedz praktycznie bardziej u ytecznà. Zawsze staram si podkreêlaç wa nà dla ekonomisty sentencj, e w gospodarce rynkowej nie ma zjawisk jednoprzyczynowych. Ka de zjawisko i ka da podejmowana decyzja ma rozleg e ukierunkowania i tylko wszechstronne naêwietlenie z o onoêci zjawisk ekonomicznych pozwala zrozumieç, dlaczego teoria ekonomii nie mo e byç naukà zbyt prostà, sprowadzanà do hase, definicji i zwyk ych opisów rzeczywistoêci. Dlatego po o y em du y nacisk na analityczny charakter wyk adu w celu rozwini cia poêrednich ogniw rozumowania mi dzy tezà wyjêciowà a koƒcowym rezultatem badawczym. Wiedza, jakà tu prezentuj, jest zbiorowym dorobkiem myêli ekonomicznej od koƒca XIX w. a do czasów najnowszych. W podr czniku teorii ekonomii nie zachodzi wi c potrzeba odwo ywania si do êróde, jak czynimy to z regu y przy podr cznikach z historii myêli ekonomicznej. Zawsze jednak jeste-
Od autora 15 Êmy wdzi czni tym, którzy pomogli nam w logiczny i przyst pny sposób uporzàdkowaç nie atwà przecie wiedz ekonomicznà. Przede wszystkim zawdzi czam to w niema ym stopniu kolegom z Katedry Teorii Systemu Rynkowego przy Kolegium Zarzàdzania i Finansów SGH. WÊród nich pragn imiennie wyró niç prof. dr. hab. Marka Garbicza, który cz sto pomaga mi w rozwik aniu trudnych problemów i sugerowa ich zgrabnà modelowà prezentacj. Sk adajàc wszystkim serdeczne podzi kowania za ich yczliwà i konstruktywnà krytyk, pragn podkreêliç, i pe na odpowiedzialnoêç za wyra one poglàdy i sposób ich prezentacji spoczywa wy àcznie na autorze.
Cz Êç pierwsza 17 Wprowadzenie do ekonomii
1 Czym zajmuje si ekonomia Studiujàcy ekonomi stawia zazwyczaj pytanie: co jest przedmiotem jej badaƒ? Nie istnieje taka definicja ekonomii, która mog aby byç powszechnie akceptowana i obejmowa aby wszystkie problemy, jakimi zajmowa y si w przesz oêci ró norodne szko y i kierunki myêlenia ekonomicznego. Ka da z tych szkó ró nie, a nieraz wr cz odmiennie, formu owa a przedmiot swoich zainteresowaƒ, zwracajàc uwag na rozmaite aspekty dzia alnoêci gospodarczej cz owieka. O ile w poczàtkach rozwoju tej nauki zwrócono wi kszà uwag na spo eczne aspekty ludzkiego gospodarowania, co mia o usprawiedliwiaç przymiotnik polityczna przy nazwie ekonomia, o tyle od 1871 r. zainteresowanie badaczy przesun o si wyraênie w kierunku budowania teorii racjonalnych wyborów dokonywanych przez ró ne podmioty gospodarcze. W latach dwudziestych XX w. stopniowo rezygnowano z nazwy political economy i zastàpiono jà nazwà economics. 1.1. Definicja ekonomii i jej interpretacja W podr cznikach zachodnich najcz Êciej definiuje si ekonomi jako nauk zajmujàcà si badaniem zachowania podmiotów gospodarczych w dziedzinie wykorzystania ograniczonych Êrodków, które mogà byç w rozmaity sposób zastosowane w sferze produkcji, podzia u, wymiany i konsumpcji. W badaniach tych stara si ona ustaliç okreêlone prawid owoêci ekonomiczne, którym cz sto nadaje si rang obiektywnych praw ekonomicznych. Najistotniejszym elementem tego ustalenia jest stwierdzenie, e Êrodki stojàce do dyspozycji zarówno poszczególnego podmiotu gospodarczego, jak
2 Podstawowe podmioty w gospodarce rynkowej Gospodarka rynkowa jest systemem bardzo z o onym. Sk ada si on z milionów ró nych podmiotów, jak gospodarstwa domowe, przedsi biorstwa wytwarzajàce towary lub Êwiadczàce us ugi, instytucje finansowe, administracja paƒstwowa oraz w adze lokalne. Podmiotem nazywamy okreêlonà form organizacji, która podejmuje samodzielne decyzje, kierujàc si w asnym interesem i zwiàzanym z tym ryzykiem. Ryzyko nietrafnych decyzji nara a dany podmiot na okreêlone straty i sk ania do ostro noêci wyboru spoêród wielu rozwiàzaƒ mo liwych. Wszystkie wymienione podmioty sà ze sobà powiàzane za poêrednictwem rynku. Rynek jest formà wi zi mi dzy producentami, mi dzy producentami a gospodarstwami domowymi, mi dzy producentami i gospodarstwami domowymi a ró nymi instytucjami finansowymi, mi dzy instytucjami finansowymi a bankiem centralnym i mi dzy wszystkimi wymienionymi podmiotami a w adzami centralnymi oraz w adzami lokalnymi. Wi zi te urzeczywistniajà si za poêrednictwem cen rynkowych, p ac i innych form wynagrodzeƒ, kredytów i procentów, papierów wartoêciowych i p ynàcych z nich dochodów, podatków, op at skarbowych, kar pieni nych, subwencji, rent, emerytur, zasi ków itp. Gospodarka rynkowa rozwin a ogromnà ró norodnoêç form towarowo-pieni nych, tworzàcych jednolity mechanizm funkcjonujàcy wed ug okreêlonych praw ekonomicznych. Na tym rynku kszta tujà si ceny dóbr i us ug, ceny pracy, ceny kapita u, ziemi i wszystkich innych czynników produkcji. Te ceny wywierajà wp yw na decyzje ekonomiczne wszystkich podmiotów gospodarczych, wywo ujà okreêlonà reakcj konsumentów i producentów. Na rynku bowiem dokonuje si wymiana mi dzy kupujàcymi i sprzedajàcymi. Zachowanie podmiotów gospodarczych wynika tak e z wyst powania ograniczeƒ realnych oraz ograniczeƒ regulacyjnych. Ograniczenia realne sà okreêlone przez warunki przyrodnicze, zasoby pieni ne, kapita owe i kadro-
3 Mikroanaliza rynku Rynek jest formà poziomych wi zi mi dzy ró nymi podmiotami gospodarczymi i konsumenckimi próbujàcymi sprzedaç i kupiç towar. Mi dzy przedsi biorcami toczy si nieustannie konkurencja. Za jej poêrednictwem uczestnicy rynku, dà àc do realizacji swych interesów, próbujà przedstawiç korzystniejsze od innych oferty pod wzgl dem ceny, jakoêci wyrobu, jego wyglàdu, opakowania, uprzejmoêci obs ugi klienta itp. w celu wywarcia wp ywu na korzystne zawarcie transakcji kupna-sprzeda y. Z punktu widzenia makroekonomii rynek jest tà sferà ludzkiej dzia alnoêci gospodarczej, w której àczna poda styka si z àcznym (albo globalnym) popytem. Stàd wynikajà okreêlone skutki dla przeci tnego poziomu cen, zysków, rozmiarów i struktury zapotrzebowania oraz produkcji. Mo emy tak e mówiç o rynku ograniczonym do jakiejê grupy towarów. Na przyk ad rynek ywnoêciowy jest szczególnego rodzaju sumà czy te agregatem poda y artyku ów ywnoêciowych i popytu indywidualnego: jaroszy i mi so erców, ubogich, Êrednio zamo nych i bogatych, wysokich i niskich, grubasów i chudych, m czyzn i kobiet itp. W yciu codziennym rynek jest postrzegany jako nieskoƒczenie du a liczba rynków indywidualnych na poszczególne rodzaje dóbr, które sà przedmiotem zainteresowania nabywców. Ka de z tych dóbr ma ró nà klientel, do której ró nymi sposobami stara si dotrzeç producent i sprzedawca. Cechà charakterystycznà rynku, niezale nie od tego, jakiej grupy towarów dotyczy, jest to, e doprowadza on do kontaktu kupujàcych i sprzedajàcych, w wyniku czego kszta tuje si okreêlona cena. Cena ta wywiera wp yw zarówno na decyzje konsumentów, jak i producentów. Zadaniem teorii ekonomii jest zbadanie prawid owoêci w zachowaniu si konsumentów i reakcji producentów wobec zmiennych informacji nap ywajàcych z rynku.
4 Teoria racjonalnego zachowania si konsumenta Fundamenty teorii racjonalnego post powania konsumenta stworzy w drugiej po owie XIX w. angielski ekonomista William S. Jevons (1835 1882). JednoczeÊnie zapoczàtkowa on w swojej ksià ce Zasady ekonomii politycznej (1871 r.) tzw. rachunek marginalny odniesiony do poj cia u ytecznoêci kraƒcowej. Pomys ten w latach póêniejszych wykorzystano zarówno do sformu owania poj cia produkcyjnoêci kraƒcowych ró nych czynników produkcji, jak równie poj cia kosztów i utargów kraƒcowych. Sta o si to punktem wyjêcia zbudowania teorii racjonalnego funkcjonowania przedsi biorstwa. Przyczyni o si ponadto do szybkiego rozwoju nauki ekonomii, okreêlonej mianem ekonomii neoklasycznej, szeroko omawianej w podr cznikach akademickich. Charakteryzuje si ona daleko posuni tà formalizacjà wyk adu, wynikajàcà z logiki zbudowanej na przyj tych za o eniach upraszczajàcych rzeczywiste procesy zachodzàce w gospodarce rynkowej. Teoria racjonalnego zachowania si konsumenta pozwala nam rozwinàç i lepiej wyjaêniç ten aspekt prawa popytu konsumpcyjnego, który wià e si z wp ywem cen i dochodów na podejmowane decyzje konsumenta. Podstawà teorii wyboru racjonalnej struktury zakupów przez konsumenta sta a si poczàtkowo teoria u ytecznoêci. 4.1. Poj cie u ytecznoêci U ytecznoêç to suma zadowolenia, jakà daje konsumentowi posiadanie danego dobra. Dobro jest tym u yteczniejsze, im intensywniej zaspokaja okreêlonà potrzeb. W miar zaspokajania potrzeb tracà one na intensywnoêci. Cz owiek z regu y dà y przede wszystkim do zaspokojenia najbardziej intensywnych po-
5 Analiza czynników produkcji Po zapoznaniu si z podstawami teorii rynku towarowego oraz równowagi konsumenta zajmiemy si obecnie analizà zachowania si producenta. Producenci w swojej gospodarczej dzia alnoêci pos ugujà si ró nymi czynnikami produkcji kapita em i pracà. Kapita wyst puje w ró nych formach. W tym rozdziale b dzie nas interesowa a jedynie forma rzeczowa w postaci maszyn i urzàdzeƒ produkcyjnych. Praca mo e wyst powaç w postaci najemnej oraz w asnej pracy przedsi biorcy. Tutaj interesowaç nas b dzie zale noêç mi dzy p acà realnà, popytem na prac najemnà ze strony przedsi biorców i poda à pracy. Zbadanie zale noêci mi dzy cenami czynników produkcji a ich zastosowaniem w przedsi biorstwie stworzy podstawy do analizy kosztów, zysków i zachowania si przedsi biorców. Punktem wyjêcia b dzie analiza produkcyjnoêci pracy. 5.1.Krzywa produktu ca kowitego a krzywe przeci tnej i kraƒcowej produkcyjnoêci pracy Analiza produkcyjnoêci pracy opiera si na podstawowym za o eniu, e zasób kapita u produkcyjnego w przedsi biorstwie jest sta y, natomiast zatrudnienie pracowników w tym zasobie kapita u jest zmienne. Przy tym za o eniu funkcjonalna zale noêç mi dzy wzrostem produkcji a wzrostem zatrudnienia prezentowana jest w postaci wykresów (rysunek 5.1). Krzywa produktu ca kowitego zaczyna si na osi nak adów czynnika zmiennego L w pewnej odleg oêci od poczàtku uk adu wspó rz dnych. Zawsze musi istnieç pewna minimalna liczba zatrudnionych pracowników, aby mo liwe by o obs u enie maszyn i urzàdzeƒ produkcyjnych (jako czynników sta ych) i uruchomienie produkcji.
6 Teoria funkcjonowania przedsi biorstwa Teoria funkcjonowania przedsi biorstwa jest najwa niejszà cz Êcià sk adowà mikroekonomii. Obejmuje ona szczegó owà analiz czynników i kosztów produkcji w krótkim i d ugim okresie oraz kryteria maksymalizacji zysku w warunkach doskona ej, niedoskona ej i monopolistycznej konkurencji. Maksymalizacj zysku osiàga si zarówno na drodze najtrafniejszej kombinacji czynników wytwórczych, w wyniku której minimalizuje si koszty na jednostk produkcji, jak i w wyniku najw aêciwszego dostosowania poda y do efektywnego popytu na rynku. Na tej podstawie poszukuje si rozwiàzaƒ optymalnych, tzn. najlepszych ze wszystkich istniejàcych mo liwoêci. Zacznijmy od poj ç podstawowych z zakresu kosztów i zysku, na których opiera si wi kszoêç empirycznych i teoretycznych analiz w ekonomii. 6.1.Poj cie oraz sk adniki kosztów produkcji i zysku Koszty w asne obejmujà ró nego rodzaju wydatki zwiàzane z funkcjonowaniem przedsi biorstwa i wytwarzaniem okreêlonej wielkoêci produkcji. Mo na je podzieliç na trzy grupy. Sà to: wydatki materialne, wydatki osobowe, wydatki finansowe. Wydatki materialne dotyczà zu ywanych w produkcji materia ów, surowców, pó produktów, komponentów, paliwa, energii itp. Szczególnego rodzaju wydatkiem jest fundusz amortyzacyjny liczony od poczàtkowej wartoêci Êrodka trwa ego z uwzgl dnieniem przewidywanego okresu jego eksplo-
7 Wspó czesne teorie przedsi biorstwa Zanalizowane w poprzednim rozdziale neoklasyczne teorie przedsi biorstwa by y rozwijane przez ró nych ekonomistów poczàwszy od drugiej po owy XIX w. a do lat trzydziestych XX w. Modelowe uj cie tych teorii, zw aszcza zaê neoklasyczna teoria kosztów produkcji, zosta o zbudowane na upraszczajàcym za o eniu doskona ej informacji, doskona ej podzielnoêci i przenoênoêci czynników produkcji, homogenicznoêci czynnika pracy, braku post pu technicznego, malejàcych korzyêci skali produkcji i malejàcej kraƒcowej produkcyjnoêci pracy. Przy tych apriorycznych za o eniach funkcje kosztów przybiera y kszta t rozwartej litery U. Na o one na ten klasyczny kszta t funkcji kosztów liniowe funkcje utargów przeci tnych i kraƒcowych umo liwia y uwzgl dnienie ró nych rodzajów konkurencji. Wówczas mo na by o atwo ustaliç punkty przeci cia tych krzywych i z matematycznà dok adnoêcià wyznaczyç optymalne rozmiary produkcji maksymalizujàcej zysk (tzw. optimum ekonomiczne) lub te minimalizujàcej przeci tne koszty wytwarzania (tzw. optimum techniczne). W poczàtkowym procesie edukacji to modelowe uj cie jest niezb dnym etapem kszta cenia ekonomistów. Uczy ono precyzyjnego myêlenia, porzàdkuje j zyk ekonomiczny, zapoznaje z podstawowymi narz dziami analizy, ustala zwiàzki funkcjonalne mi dzy wa nymi wielkoêciami mikroekonomii przedsi biorstwa i w ten sposób tworzy dobre fundamenty niezb dne do zrozumienia wielu dalszych zagadnieƒ wspó czesnej teorii ekonomii. Problemy zwiàzane z funkcjonowaniem przedsi biorstwa oraz jego miejsce i rola w gospodarce narodowej sà znacznie bardziej skomplikowane ni prezentuje si je w postaci bardzo uproszczonych i sformalizowanych modeli. W uk adzie dwuwymiarowym nie jest mo liwe uwzgl dnienie wielu innych aspektów funkcjonowania przedsi biorstw zwiàzanych np. z ró nymi organizacyjnymi ich formami i wielkà skalà produkcji. Nie jest tak e mo liwe prezentowanie z o onych relacji mi dzy w aêcicielami, pracownikami i osobami zarzàdzajàcymi, jakie wyst pujà w wielkich spó kach akcyjnych. Tymi problemami zaj y si mened erskie teorie firmy.
8 Praktyczne metody oceny dzia alnoêci przedsi biorstwa Ekonomia obejmuje teori o charakterze bardziej abstrakcyjnym, jak i teori zupe nie prostà. Praktyczna u ytecznoêç ekonomii nie wynika z jej wysokiego poziomu abstrakcji, ale z rozumowania na doêç niskim poziomie uogólniajàcym praktycznà dzia alnoêç firmy w systemie rynkowym lub makroekonomicznà polityk paƒstwa. Mimo e dominuje sk onnoêç do preferowania ekonomii na niskim poziomie abstrakcji, gdy jest ona bardziej praktyczna, nie mo emy obyç si bez ekonomii tak e na wysokim poziomie abstrakcji, chocia by tylko dlatego, e wydaje si ona doskona à szko à umiej tnego pos ugiwania si ekonomià na niskim poziomie. Przedstawione w rozdzia ach 3, 4, 5 i 6 podstawy mikroekonomii cechowa y si wysokim szczeblem teoretycznego uogólnienia, pokazujàcego sposoby racjonalnych zachowaƒ konsumentów i przedsi biorców w ró nych warunkach konkurencji. Trudno jednak prze o yç przedstawione rozumowanie teoretyczne na j zyk ocen i dzia aƒ praktycznych. Wymaga to innego podejêcia, uwzgl dniajàcego podstawowe informacje zawarte w rocznych raportach firmy. Historyczny rozwój organizacyjnych form prowadzenia dzia alnoêci gospodarczej doprowadzi do upowszechnienia przedsi biorstw, w których nastàpi o rozdzielenie funkcji w asnoêci i zarzàdzania. W aêcicielami sà udzia owcy, a zarzàdzajàcymi mened erowie. Ka da forma spó ki jest zobowiàzana przepisami prawnymi do publikowania rocznych raportów weryfikowanych przez niezale nych ekspertów, co stanowi gwarancj ich wiarygodnoêci. Raporty sà êród em informacji o dzia alnoêci firmy i jej rezultatach. Sà one niezwykle u yteczne dla potencjalnych inwestorów, dla banków kredytujàcych firmy, dla urz dów paƒstwowych ustalajàcych podatki, dla pracobiorców zg aszajàcych okreêlone àdania p acowe, a tak e dla konkurentów, którzy mogà porównaç swoje efekty z wynikami innych firm. Obowiàzujàca jednolitoêç zasad powstawania raportów i ich publikacji umo liwia atwe porównywanie danych, ocen potencja u firmy oraz perspektyw jej rozwoju. Najwa niejszà cz Êcià sk adowà rocznego raportu firmy jest bilans oraz rachunek wyników.
Cz Êç trzecia Makroekonomia kurs podstawowy Mikroekonomia to g ównie teoria cen czynników wytwórczych i zachowania si podmiotów gospodarczych w zale noêci od kszta towania si tych cen oraz utargów, kosztów produkcji i zysku bàdê te cen dóbr konsumpcyjnych, dochodów konsumenta i jego indywidualnych preferencji. Makroekonomia to g ównie teoria tworzenia i podzia u dochodu narodowego z uwzgl dnieniem polityki pieni nej banku centralnego i polityki fiskalnej paƒstwa. Zajmuje si ona funkcjonowaniem ca ej gospodarki i formu owaniem polityki rzàdowej. W rozwa aniach tych nie mo na uniknàç polityki dok adnie tak, jak polityka nie mo e si obejêç bez ekonomii. Fundamenty makroekonomii stworzy w latach trzydziestych XX w. angielski ekonomista John M. Keynes 1, który nawiàza do teorii niedostatecznego efektywnego popytu Thomasa R. Malthusa 2. 1 John M. Keynes urodzi si 5 czerwca 1883 r. w Cambridge (zm. w 1946 r.). By synem Johna Neville a Keynesa, wybitnego logika i autora pracy o zakresie i metodzie ekonomii (1891). J.M. Keynes kszta ci si w Eton, a nast pnie studiowa ekonomi na uniwersytecie w Cambridge pod kierunkiem Alfreda Marshalla, który znacznie przyczyni si do rozwoju ekonomii neoklasycznej. 2 Pierwszym ekonomistà, który dostrzeg zagro enia dla gospodarki rynkowej wynikajàce z niedostatecznego popytu, by T. R. Malthus. W Zasadach ekonomii politycznej, wydanych w Londynie w 1820 r., dowodzi on, e dochody otrzymane mogà nie byç w ca oêci wydane. Wówczas popyt mo e si okazaç niewystarczajàcy do sprzedania ca ej wytworzonej produkcji. W rezultacie mo e si pojawiç ogólna nadprodukcja, która zrodzi zastój gospodarczy i stan beznadziejnoêci dla przedsi biorców. J. M. Keynes bardzo wysoko oceni uwag Malthusa o mo liwoêci rozerwania zwiàzków w czasie i przestrzeni mi dzy dochodami otrzymanymi a dochodami wydanymi.
9 Tworzenie i podzia dochodu narodowego w systemie rynkowym Analiza funkcjonowania i rozwoju gospodarki narodowej wymaga zapoznania si z podstawowymi kategoriami ekonomicznymi dotyczàcymi produktu i dochodu narodowego. Sà to wielkoêci powszechnie stosowane zarówno w analizach teoretycznych, jak i badaniach empirycznych. Obejmujà one z jednej strony strumienie dóbr i us ug wytwarzane w ciàgu roku (które nazywamy wielkoêciami realnymi), z drugiej zaê towarzyszà temu strumienie ró nego rodzaju dochodów pieni nych. Wa nym zadaniem polityki gospodarczej paƒstwa oraz banków jest zapewnienie zbie noêci, czy mo e lepiej powiedzieç równowagi mi dzy tymi strumieniami, aby dzi ki temu utrzymaç wzgl dnie stabilne ceny i umacniaç zaufanie spo eczeƒstwa do si y nabywczej pieniàdza krajowego. 9.1.Proces tworzenia wartoêci dodanej i produkcji finalnej w gospodarce narodowej Gospodarka narodowa ka dego kraju dzieli si na dzia y, do których zaliczamy: przemys, rolnictwo, budownictwo, transport, àcznoêç, handel oraz ró ne inne us ugi. Pewne dzia y, jak przede wszystkim przemys, dzieli si na wiele ga zi, w sk ad których wchodzi du a liczba ró nych przedsi biorstw wytwarzajàcych ró norodnà produkcj dóbr i us ug. WartoÊç wytworzonej produkcji dóbr i us ug w ciàgu roku w przedsi biorstwie nazywa si produkcjà globalnà. Produkcja globalna przedsi biorstwa sk ada si z: wartoêci przeniesionej oraz wartoêci dodanej.
10 Podstawowe zale noêci agregatowe w ekonomii keynesowskiej Zdaniem Keynesa, mechanizm nap dzajàcy dzia alnoêç gospodarczà w przedsi biorstwach jest zwiàzany nie z procesem wytwarzania i otrzymywania dochodów, lecz z procesem ich wydawania. Ekonomiczna logika gospodarki rynkowej wyra a si w tym, e wydatki na konsumpcj i inwestycje decydujà o wielkoêci produkcji i us ug oraz tym samym o dochodach przedsi biorstw, pracowników i paƒstwa. To rozumowanie opiera si na fundamentalnym za o- eniu, e co jeden wyda, to drugi zarobi. Nikt nie b dzie produkowa, jeêli nie znajdzie zbytu na wytworzone towary. Zmniejszenie si wydatków konsumpcyjnych i inwestycyjnych oznacza spadek produkcji i tym samym spadek zysków. Wiele przedsi biorstw mo e wówczas zbankrutowaç. Cz Êç zatrudnionych pracowników straci prac. W ten sposób wydatki gospodarstw domowych, ró nych instytucji i przedsi biorstw wp ywajà na aktywnoêç gospodarczà, ycie spo eczne oraz stosunki polityczne w danym kraju. Ekonomia musi wi c podjàç prób odpowiedzi na pytania: co decyduje o wydatkach konsumpcyjnych i inwestycyjnych, dlaczego w pewnych okresach sk onnoêç do inwestowania jest wysoka, w innych zaê niska i jaki wywiera to wp yw na funkcjonowanie ca ej gospodarki narodowej? 10.1. Inwestycje a oszcz dnoêci W analizie ruchu okr nego produktu narodowego brutto ustaliliêmy wa nà zale noêç w prywatnym sektorze gospodarki rynkowej mi dzy ogólnà sumà oszcz dnoêci O s a ogólnà sumà wydatków inwestycyjnych I. Oszcz dnoêci sà biernà stronà akumulacji Êrodków pieni nych niezb dnych do finansowania inwestycji, zaê wydatki inwestycyjne sà przejawem czynnego wykorzystania nagromadzonych oszcz dnoêci.
11 Bud et i polityka fiskalna paƒstwa Dotychczasowa makroanaliza funkcjonowania gospodarki rynkowej nie uwzgl dnia a roli bud etu centralnego w podziale oraz w transferach wytworzonego produktu narodowego brutto i tym samym w sposobie finansowania zakupów rzàdowych G. Polityka fiskalna 1 obejmuje wszystkie posuni cia rzàdu w sferze wp ywów i wydatków bud etowych w celu uzyskania kontroli i oddzia ywania na podzia dochodów oraz na ogólny poziom aktywnoêci gospodarczej kraju. 11.1. Rosnàca rola bud etu w rozwini tych gospodarkach rynkowych O wzrastajàcej roli bud etów w rozwini tych gospodarkach rynkowych na przestrzeni ostatnich szeêçdziesi ciu lat Êwiadczà poni sze dane: Udzia wydatków publicznych w produkcie narodowym brutto w najbardziej rozwini tych krajach, w % Kraj 1929 1960 1987 1999 1. Szwecja 8 31 62 57 2. USA 10 30 36 30 3. Francja 19 35 48 52 4. W. Brytania 24 35 49 40 5. Niemcy 31 32 48 48 èród o: World Development Report 1988, s. 44; A. F. Burns, Reflections of an Economic Policy Maker (1969 1978), Washington 1978 (rozdz. The Control of Government Expenditures) oraz International Monetary Fund Statistics 1989; Economic Outlook, OECD, December 1999, No. 6. 1 S owo fiskalny oznacza dotyczàcy skarbu paƒstwa, czyli inaczej skarbowy.
12 Spór o teori równowagi ogólnej mi dzy ekonomià neoklasycznà a ekonomià keynesowskà Fundamenty ekonomii neoklasycznej by y tworzone przez licznà grup ekonomistów pod koniec XIX i na poczàtku XX w. Stworzony przez nià system myêlenia ekonomicznego dominowa powszechnie do lat trzydziestych ubieg ego stulecia. Na poczàtku lat trzydziestych powsta nowy kierunek myêlenia ekonomicznego, wywodzàcy si od angielskiego ekonomisty J. M. Keynesa. Odtàd, a po dzieƒ dzisiejszy, trwa ciàg y spór o interpretacj zwiàzków i zale noêci ekonomicznych mi dzy przedstawicielami obu rywalizujàcych ze sobà kierunków. Wychodzà oni z odmiennych za o eƒ i formu ujà cz sto przeciwstawne wnioski dla polityki gospodarczej paƒstwa. Neoklasycy wychodzà z za o enia, e równowaga ogólna kszta tuje si tylko na takim poziomie wytwarzanego dochodu narodowego, przy którym wyst puje zjawisko pe nego wykorzystania istniejàcych zdolnoêci produkcyjnych oraz pe nego zatrudnienia si y roboczej. KeynesiÊci starajà si wykazaç, e równowaga ogólna jest mo liwa przy ró nym poziomie wytworzonego dochodu narodowego, ró nym stopniu wykorzystania zdolnoêci produkcyjnych i ró nym stanie zatrudnienia, któremu towarzyszy przymusowe bezrobocie. Do zanalizowania tych zagadnieƒ wypracowano ró ne narz dzia badawcze i przedstawiono ró nà interpretacj zwiàzków i wspó zale noêci ekonomicznych. Rozpatrzmy najpierw ogólny model zagregowanego popytu i zagregowanej poda y. 12.1. Ogólny model zagregowanego popytu AD i zagregowanej poda y AS Makroanaliza tworzenia i podzia u dochodu narodowego wykaza a, e na dochód patrzymy raz od strony zagregowanej poda y wszystkich dóbr i us ug fi-
13 Pieniàdz, rynek pieni ny, bankowoêç Gospodarki rynkowej nie mo na zrozumieç bez uwzgl dnienia rozwini tego systemu finansowego, który obejmuje ca y system bankowy, rynek kapita owy, rynek dewizowy oraz bud et centralny. System ten jest Êwiadomie wykorzystywany przez paƒstwo w jego polityce pieni nej, polityce dochodowej i polityce fiskalnej z punktu widzenia stabilizacji gospodarczej, a wi c ograniczenia stopy inflacji, zwi kszenia stopnia wykorzystania zdolnoêci produkcyjnych oraz maksymalnego ograniczenia bezrobocia. Tych wszystkich zagro eƒ towarzyszàcych gospodarce rynkowej nie docenia a ekonomia neoklasyczna. Dlatego wyznawa a poglàd, e pieniàdz w gospodarce narodowej jest niezb dny, ale jego rola jest w du ym stopniu neutralna. To nie pieniàdz, ale inne mechanizmy ekonomiczne zwiàzane z elastycznie zmieniajàcymi si cenami i p acami oraz stopà procentowà wp ywajà na decyzje podmiotów gospodarczych w ten sposób, e korygujà wszelkie powstajàce odchylenia od stanu równowagi przy pe nym wykorzystaniu wszystkich czynników wytwórczych. Keynes zakwestionowa dzia anie tych mechanizmów i odrzuci twierdzenie, e gospodarka narodowa zmierza automatycznie do pe nego wykorzystania wszystkich czynników wytwórczych. Udowadnia, e mo e istnieç równowaga przy ró nym stopniu wykorzystania istniejàcych zasobów kapita u i pracy. Zadaniem polityki banku centralnego oraz paƒstwa jest stwarzanie zach cajàcych warunków do poprawiania, tj. korygowania ograniczonej sprawnoêci mechanizmów rynkowych. Stworzy on w ten sposób teoretyczne podstawy pod aktywnà rol pieniàdza. Od czasów Keynesa teoria rynku pieni nego i rynku kapita owego poczyni a ogromne post py. W po owie lat pi çdziesiàtych ukszta towa a si monetarystyczna szko a w ekonomii, która ró ne formy interwencjonizmu paƒstwowego proponowa a zastàpiç regulacjà dop ywu pieniàdza do gospodarki narodowej przez bank centralny. Trwajàcego do dziê sporu mi dzy keynesizmem a monetaryzmem i jego wp ywu na polityk gospodarczà nie mo na zrozumieç bez zapoznania si z podstawowym dorobkiem teoretycznym odnoszàcym si do roli pieniàdza we wspó czesnej gospodarce narodowej.
14 Wahania koniunkturalne w gospodarce rynkowej Ca a dotychczasowa analiza mikro- i makroekonomiczna odnosi a si do statycznych warunków równowagi bàdê przy za o eniu pe nego wykorzystania wszystkich czynników produkcji (uj cie neoklasyczne), bàdê te niepe nego wykorzystania istniejàcych zdolnoêci produkcyjnych (uj cie keynesowskie). W teorii neoklasycznej nie by o miejsca na badanie zjawiska wahaƒ cyklicznych. Keynes natomiast stworzy wszystkie narz dzia umo liwiajàce ich analiz, chocia sam tym zagadnieniem si nie zajmowa. Zjawisko cyklicznoêci odgrywa w dzia alnoêci gospodarczej nader istotnà rol, aby mo na by o je ca kowicie zignorowaç i ograniczyç si jedynie do analizy zwiàzków i zale noêci w stanie równowagi. NiestabilnoÊç warunków gospodarowania pokazuje êród a niepewnoêci i ryzyka w dzia alnoêci poszczególnych podmiotów gospodarczych oraz sk ania do analizy polityki pieni nej banku centralnego, a tak e polityki fiskalnej rzàdu z punktu widzenia stabilizacji gospodarczej i niedopuszczenia do g bokich wahaƒ koniunkturalnych. 14.1. Poj cie i fazy cyklu koniunkturalnego Historyczny rozwój gospodarki rynkowej wskazuje, e wzrost dochodu narodowego, a zw aszcza wzrost produkcji przemys owej poczàwszy od 1825 r. ulega powtarzajàcym si mniej lub bardziej regularnie wahaniom. Czasami by y to wahania agodne, a czasami bardzo g bokie, a nawet wr cz katastroficzne, jak w latach 1929 1933. EkonomiÊci zajmujàcy si tym zagadnieniem wyró- niali w tych wahaniach cztery podstawowe fazy: kryzys (lub recesja w zale noêci od skali spadku produkcji), depresja (lub dno kryzysu), o ywienie gospodarcze, wysoka koniunktura, zwana czasami rozkwitem gospodarczym.
15 Inflacja i bezrobocie Gospodarka rynkowa tworzy najsprawniejszy mechanizm samoregulujàcy w sferze produkcji, podzia u, wymiany i konsumpcji, jaki mo na sobie wyobraziç. Rynek jest bowiem naturalnym i najbardziej elastycznym, a zarazem najmniej kosztownym urzàdzeniem regulacyjnym. Podstawowa zaleta rynku wyra a si w tym, e w nieustannych procesach dostosowawczych, mi dzy ró nymi sferami dzia alnoêci gospodarczej cz owieka, jest wymuszany wsz dzie post p innowacyjny i sà eliminowane podmioty niesprawne, niezdolne do sprostania wymaganiom konkurencji, do minimalizowania kosztów produkcji i tym samym do maksymalizowania efektów na jednostk produkcji. Nie wynika stàd jednak, e mechanizm rynkowy funkcjonuje doskonale i bez adnych kosztów spo ecznych. 15.1. Zagro enia towarzyszàce rozwojowi gospodarki rynkowej Rozwojowi gospodarki rynkowej zawsze towarzyszà pewne zjawiska niepo àdane, jak wzrost przeci tnego poziomu cen dóbr i us ug konsumpcyjnych nabywanych przez ludnoêç oraz wyst powanie bezrobocia. Skala wyst powania tych zjawisk jest jednak zmienna i w czasie, i w przestrzeni regionalnej Êwiata. Mo na tu zaobserwowaç pewnà ogólnà prawid owoêç im bardziej jest rozwini ty pod wzgl dem gospodarczym dany kraj lub region Êwiata, im lepiej ma rozbudowanà infastruktur sytemu finansowego, bankowego i handlowego, tym sprawniej funkcjonujà mechanizmy rynkowe, tym ni sza jest stopa inflacji i ni sza jest tak e stopa bezrobocia. Towarzyszà temu mniejsze koszty funkcjonowania gospodarki rynkowej i wyst puje wi ksze poczucie stabilizacji i bezpieczeƒstwa spo ecznego.
16 Bilans p atniczy kraju i wymiana mi dzynarodowa W dotychczasowych rozwa aniach abstrahowaliêmy od stosunków gospodarczych z zagranicà, tzn. od importu i eksportu dóbr i us ug oraz mo liwoêci zaciàgania kredytów zagranicznych i koniecznoêci ich sp acania. Tym samym nie uwzgl dniliêmy korzyêci p ynàcych z handlu zagranicznego oraz ruchu kapita- ów. Nie rozpatrywaliêmy wzajemnych zwiàzków, jakie wyst pujà mi dzy kursem wymiennym walut a bilansem p atniczym kraju. Sà to problemy niezmiernie wa ne w ka dej gospodarce narodowej i bardzo cz sto wywierajà decydujàcy wp yw na sytuacj gospodarczà kraju. W celu wprowadzenia w kràg nowych zagadnieƒ zwiàzanych z otwarciem gospodarki, zacznijmy nasze rozwa ania od analizy sk adników bilansu p atniczego. 16.1. Struktura bilansu p atniczego kraju Bilans handlowy to zestawienie wp ywów i wydatków dewizowych z tytu u eksportu i importu dóbr i us ug. W zestawieniu tym ró nica mi dzy wartoêcià eksportu i importu mo e byç dodatnia, wówczas mówimy o nadwy ce bilansu handlowego. JeÊli ró nica jest ujemna, wówczas mówimy o deficycie bilansu handlowego. Gdy saldo bilansu handlowego wynosi zero, oznacza to, e bilans handlowy jest zrównowa ony, tzn. e wp ywy z eksportu towarów pokrywajà wydatki na zakup dóbr importowanych o przeznaczeniu produkcyjnym i konsumpcyjnym. Bilans p atniczy jest poj ciem szerszym. Obejmuje on ca y bilans handlowy oraz wszelkie powsta e rozliczenia finansowe mi dzy mieszkaƒcami danego kraju i paƒstwem a zagranicà.
17 Problemy gospodarcze krajów s abo rozwini tych 17.1. Poj cie wzrostu gospodarczego i rozwoju gospodarczego Poj cia wzrost gospodarczy i rozwój gospodarczy sà cz sto uto samiane ze sobà. W obu bowiem przypadkach sà u ywane te same miary, tzn. tempo dochodu narodowego oraz poziom dochodu narodowego na jednego mieszkaƒca. Oba te poj cia majà jednak odmienne znaczenie. Wzrost gospodarczy jest to sta e zwi kszanie zdolnoêci danego kraju do produkcji towarów i us ug po àdanych przez ludzi. ZdolnoÊci produkcyjne ka dej gospodarki zale à przede wszystkim od ilo- Êci i jakoêci wyst pujàcych w niej zasobów naturalnych, majàtku trwa ego, jak równie od poziomu techniki produkcji oraz poziomu kwalifikacji pracy (wiedzy teoretycznej i doêwiadczenia produkcyjnego). Majàtek i zatrudnienie to materialne i osobowe czynniki wzrostu, zaê produkcyjnoêç majàtku i wydajnoêç pracy to powszechnie stosowane miary efektywnoêci tych czynników produkcji, od których zale y wielkoêç wytwarzanego dochodu narodowego. Wzrost gospodarczy polega wi c na rozszerzaniu i ulepszaniu materialnych i osobowych czynników produkcji. Wymaga to ciàg ej akumulacji kapita u, dzi ki gromadzonym oszcz dnoêciom i inwestycjom, ciàg ego doskonalenia ludzkich umiej tnoêci i dokonywania post pu technicznego. Rozwój gospodarczy jest poj ciem szerszym. Obejmuje ono bowiem nie tylko wszystkie sk adniki wp ywajàce na wzrost dochodu narodowego, ale tak e jakoêciowe przemiany zachodzàce w d u szym okresie w rzeczowej, w asnoêciowej i instytucjonalnej strukturze gospodarki narodowej. Rozwój gospodarczy w aspekcie rzeczowym wyra a si np. w szybszym wzroêcie przemys u przetwórczego ni przemys u wydobywczego oraz w jeszcze
18 Modelowe uj cie równowagi ogólnej na rynku towarowym i rynku pieni nym Niniejszy rozdzia jest syntetycznym podsumowaniem podstawowych zagadnieƒ makroekonomii. Wià e on w jednolità ca oêç makroanaliz rynku towarowego z rynkiem pieni nym przy keynesowskim za o eniu niepe nego wykorzystania zdolnoêci produkcyjnych. Powiàzanie obu rynków jest ilustrowane za poêrednictwem mechanizmu transmisyjnego, który stanowi g ównà treêç modelu, zwanego w literaturze Êwiatowej IS LM. Przypomnijmy sobie na wst pie znane ju zale noêci mi dzy sk adnikami popytu globalnego a realnym poziomem dochodu narodowego. 18.1. Zale noêci mi dzy sk adnikami popytu globalnego a poziomem dochodu narodowego Wp yw znanych ju wczeêniej sk adników popytu globalnego na poziom dochodu narodowego w granicach istniejàcych zdolnoêci produkcyjnych mo na zilustrowaç wykresem w uk adzie dwuwymiarowym (zob. rysunek 18.1). Linia wyprowadzona z poczàtku uk adu osi wspó rz dnych pod kàtem 45 jest linià równowagi. Na niej znajdujà si wszystkie punkty, dla których popyt globalny równa si dochodowi narodowemu brutto, czyli P g = Y. Sk adniki popytu globalnego sà ilustrowane krzywymi przecinajàcymi jednostkowà lini równowagi. Ich nachylenie zale y od kraƒcowej sk onnoêci do konsumpcji. Im wy sza jest kraƒcowa sk onnoêç do konsumpcji, tym wi ksze jest nachylenie tych krzywych do osi odci tych. Gdyby efektywny popyt ogranicza si tylko do wydatków konsumpcyjnych K, wówczas dochód narodowy wytwarzany w kraju by by najni szy
19 Teoria cyklu koniunkturalnego Cykl koniunkturalny jest wynikiem wspó dzia ania wielu ró norodnych czynników i si. Stwarza to mo liwoêci ró norodnych wyjaênieƒ. Zjawisko cyklicznoêci próbowano w historii myêli ekonomicznej t umaczyç zmiennymi falami nap ywu wynalazków i innowacji technicznych w produkcji, które w pewnym okresie o ywiajà aktywnoêç gospodarczà, w innym zaê, gdy wyczerpuje si strumieƒ wynalazków, nast puje depresja gospodarcza. Inne teorie k ad y g ówny nacisk na czynniki psychologiczne, tzn. na pojawienie si nastrojów optymistycznych wêród przedsi biorców, które sk ania y ich do rozwijania dzia alnoêci inwestycyjnej, i po pewnym okresie zmieniajàce si w nastroje pesymistyczne, zniech cajàce do dzia alnoêci inwestycyjnej. Najwi kszà popularnoêcià w podr cznikach autorów zachodnich cieszy si teoria cyklu oparta na wspó dzia aniu mno nika i akceleratora 1. Wszystkie wymienione teorie k ad y g ówny nacisk na przyczyny mniej lub bardziej regularnych falowaƒ w wydatkach inwestycyjnych, które wp ywa- y na pozosta e zmienne w modelu cyklu. 1 Akceleracja, zwana inaczej zasadà przyspieszenia, jest iloêciowym wyrazem zale no- Êci czysto technicznej mi dzy zmianà poziomu dochodu narodowego a zmianà poziomu produkcji dóbr kapita owych. Zgodnie z tà zasadà wzrost produkcji wymaga odpowiedniego zwi kszenia inwestycji, a spadek produkcji pociàga za sobà ich zaniechanie lub nawet powstrzymanie si od zastàpienia zu ytych Êrodków trwa ych, czyli dekapitalizacj majàtku. Zasad akceleracji pierwszy sformu owa J.M. Clark w artykule Business Acceleration and the Law of Demand. A Technical Factor in Economic Cycles, Journal of Political Economy 1917. DwadzieÊcia lat póêniej P. Samuelson zbudowa model wzajemnego oddzia ywania mno nika inwestycyjnego i akceleratora w kszta towaniu si zmiennego poziomu dochodu narodowego (Interaction between the Multiplier Analysis and the Principle of Acceleration, Review of Economic Statistics 1938). Model ten sta si podstawà do ustalenia czasowej serii liczb ilustrujàcych natur zmian cyklicznych w gospodarce kapitalistycznej. Poj cie zasady akceleracji wykorzysta nast pnie w modelu wzrostu gospodarczego R. Harrod i rozszerzy je w formie tzw. wspó czynnika kapita och onnoêci produkcji. Zob. rozdzia 20, podrozdzia 20.1.