Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług 341[02].O1.02

MINISTERSTWO EDUKACJI i NAUKI Janina Rosiak Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług 341[02].O1.02 Poradnik dla ucznia Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy Radom 2005

Recenzenci: mgr Grażyna Gabryliszyn mgr inż. Aleksandra Grobelna Opracowanie redakcyjne: mgr inż. Katarzyna Maćkowska Konsultacja: mgr Andrzej Zych Korekta: mgr Joanna Fundowicz Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 341[02].O1.02. Gospodarowanie na rynku zasobów, dóbr i usług zawartego w programie nauczania dla zawodu technik ekonomista. Wydawca Instytut Technologii Eksploatacji Państwowy Instytut Badawczy, Radom 2005 1

SPIS TREŚCI 1. Wprowadzenie 4 2. Wymagania wstępne 6 3. Cele kształcenia 7 4. Materiał nauczania 8 4.1. Wybór i koszt alternatywny 4.1.1. Materiał nauczania 4.1.2. Pytania sprawdzające 4.1.3. Ćwiczenia 4.1.4. Sprawdzian postępów 4.2. Decyzje konsumentów i producentów w procesie gospodarowania 4.2.1. Materiał nauczania 4.2.2. Pytania sprawdzające 4.2.3. Ćwiczenia 4.2.4. Sprawdzian postępów 4.3. Systemy ekonomiczne 4.3.1. Materiał nauczania 4.3.2. Pytania sprawdzające 4.3.3. Ćwiczenia 4.3.4. Sprawdzian postępów 4.4. Obieg okrężny produktu i dochodu. Odpływy i dopływy płatności 4.4.1. Materiał nauczania 4.4.2. Pytania sprawdzające 4.4.3. Ćwiczenia 4.4.4. Sprawdzian postępów 4.5. Mierzenie efektów działalności gospodarczej. Produkt Krajowy Brutto 4.5.1. Materiał nauczania 4.5.2. Pytania sprawdzające 4.5.3. Ćwiczenia 4.5.4. Sprawdzian postępów 4.6. Mechanizm funkcjonowania rynku dóbr i usług. Elastyczność popytu i podaży 4.6.1. Materiał nauczania 4.6.2. Pytania sprawdzające 4.6.3. Ćwiczenia 4.6.4. Sprawdzian postępów 4.7. Równowaga rynkowa. Zachwianie równowagi rynkowej i jej konsekwencje 4.7.1. Materiał nauczania 4.7.2. Pytania sprawdzające 4.7.3. Ćwiczenia 4.7.4. Sprawdzian postępów 4.8. Bezrobocie i inflacja 4.8.1. Materiał nauczania 4.8.2. Pytania sprawdzające 4.8.3. Ćwiczenia 4.8.4. Sprawdzian postępów 4.9. Ingerencja rządu i banku centralnego w procesy gospodarcze 4.9.1. Materiał nauczania 4.9.2. Pytania sprawdzające 2 8 8 9 9 10 11 11 12 12 13 14 14 15 15 16 17 17 18 19 20 21 21 22 22 22 23 23 27 27 28 29 29 30 30 30 31 31 34 34 35 36 36 38

4.9.3. Ćwiczenia 38 4.9.4. Sprawdzian postępów 39 4.10. Polityka fiskalna i monetarna 40 4.10.1. Materiał nauczania 40 4.10.2. Pytania sprawdzające 41 4.10.3. Ćwiczenia 41 4.10.4. Sprawdzian postępów 42 4.11. Ekonomia gospodarki otwartej 43 4.11.1. Materiał nauczania 43 4.11.2. Pytania sprawdzające 43 4.11.3. Ćwiczenia 44 4.11.4. Sprawdzian postępów 44 4.12. Jednolity rynek europejski. Fundusze strukturalne i spójności 45 4.12.1. Materiał nauczania 45 4.12.2. Pytania sprawdzające 46 4.12.3. Ćwiczenia 47 4.12.4. Sprawdzian postępów 48 5. Sprawdzian osiągnięć 49 6. Literatura 54 3

1. WPROWADZENIE Poradnik ten będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy dotyczącej gospodarowania na rynku zasobów, dóbr i usług. W poradniku zamieszczono: wymagania wstępne, wykaz umiejętności, jakie powinieneś mieć już ukształtowane, abyś bez problemów mógł korzystać z poradnika, cele kształcenia, wykaz umiejętności, jakie ukształtujesz podczas pracy z poradnikiem, materiał nauczania, pigułkę wiadomości teoretycznych niezbędnych do opanowania treści jednostki modułowej, zestaw pytań przydatny do sprawdzenia, czy już opanowałeś podane treści, ćwiczenia, które pomogą Ci zweryfikować wiadomości teoretyczne oraz ukształtować umiejętności praktyczne, sprawdzian osiągnięć, przykładowy zestaw zadań i pytań. Pozytywny wynik sprawdzianu potwierdzi, że dobrze pracowałeś podczas lekcji i że nabrałeś wiedzy i umiejętności z zakresu tej jednostki modułowej, literaturę uzupełniającą. Znajdziesz w tym podręczniku podstawową wiedzę na temat, jak gospodarować ograniczonymi dobrami i zasobami, przy nieograniczoności potrzeb ludzkich. Poznasz zasady dokonywania wyborów ekonomicznych, a także nauczysz się identyfikować koszt alternatywny dokonanych wyborów. Zrozumiesz, czym kierują się konsumenci i producenci, podejmując decyzje ekonomiczne w procesie konsumpcji i produkcji. Będziesz potrafił scharakteryzować sposoby rozwiązywania problemów niedoboru dóbr i zasobów w różnych systemach ekonomicznych oraz w obecnym systemie rynkowym w Polsce. Zidentyfikujesz elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu, a także poznasz, które z nich stanowią odpływy i dopływy do obiegu. Poznasz mechanizm funkcjonowania rynku, jego kategorie ekonomiczne oraz czynniki wpływające na ich wielkość. Nauczysz się obliczać i charakteryzować mierniki wzrostu gospodarczego oraz je interpretować, jako czynniki określające stan gospodarki kraju. Kolejne jednostki tematyczne pozwolą Ci wyjaśnić konieczność ingerencji państwa w procesy gospodarcze, określane mianem interwencjonizmu państwowego. Poznasz narzędzia i instrumenty oddziaływania państwa w ramach polityki fiskalnej i monetarnej. Pozwoli Ci to poznać sfery ingerencji oraz uzasadnić jej konieczność ze względu na odpowiedzialność, jaką państwo powinno ponosić za kraj i jego gospodarkę. W materiale nauczania Bezrobocie i inflacja poznasz negatywne skutki, recesji, będącej wynikiem cyklicznego rozwoju gospodarki. Rodzaje bezrobocia występujące w naszej rzeczywistości jego przyczyny i skutki, powinny skłonić Cię do szukania dróg przezwyciężania tego zjawiska. Będziesz potrafił wyjaśnić, dlaczego bezrobocie jest zjawiskiem negatywnym i jak można z nim walczyć oraz wyjaśnić, dlaczego zwalczanie inflacji z reguły prowadzi do bezrobocia. W kolejnych partiach nauczania poznasz, na czym polega ekonomia gospodarki otwartej, zrozumiesz, jak duże znaczenie dla rozwoju gospodarczego kraju ma wymiana i współpraca z zagranicą. W ostatnim rozdziale nauczysz się, jakie fundusze można pozyskać z Unii Europejskiej na wyrównanie poziomu gospodarczego i standardu życia ludności w stosunku do innych krajów 4

unijnych. Poznasz rodzaje funduszy strukturalnych i spójności oraz dowiesz się, na jakiego rodzaju działalność można je pozyskiwać. Przykładowe ćwiczenia pozwolą Ci zrozumieć i przyswoić wiedzę w praktyce. W razie wątpliwości zwróć się o pomoc do nauczyciela. Na końcu każdego tematu znajdują się pytania sprawdzające. Pozwolą Ci one zweryfikować Twoją wiedzę. Jeżeli okaże się, że czegoś jeszcze nie pamiętasz lub nie rozumiesz, to zawsze możesz wrócić do rozdziału Materiał nauczania i tam znajdziesz odpowiedź na pytania, które sprawiły Ci kłopot. Przykładowy sprawdzian osiągnięć może okazać się świetnym treningiem przed zaplanowanym przez nauczyciela sprawdzianem, sprawdzającym Twoją wiedzę i umiejętności zawarte w tej jednostce modułowej. Pamiętaj, że wiedza ta i nabyte umiejętności są bazą do zrozumienia treści zawartych w kolejnych jednostkach modułowych. 5

2. WYMAGANIA WSTĘPNE Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć rozróżniać podstawowe pojęcia z dziedziny prawa, rozróżniać podstawowe pojęcia ekonomiczne, korzystać z różnych źródeł informacji, stosować technologię komputerową i informacyjną, współpracować w grupie, rozwiązywać problemy w sposób twórczy. 6

3. CELE KSZTAŁCENIA W wyniku realizacji programu jednostki modułowej powinieneś umieć: wyjaśnić konieczność dokonywania wyborów ekonomicznych, podać przykłady kosztów alternatywnych dokonywanych wyborów, podjąć decyzję ekonomiczną w procesie produkcji, wymiany i konsumpcji, scharakteryzować sposoby rozwiązywania problemów niedoboru w różnych systemach ekonomicznych, wykazać współzależność działających na rynku podmiotów gospodarczych, wyjaśnić zasadność równowagi odpływów płatności z dopływami do ruchu okrężnego produktu i dochodu, wyjaśnić mechanizm funkcjonowania rynku, uzasadnić, że decyzje producenta w zakresie zmiany ceny zależą od elastyczności popytu, uzasadnić, że decyzje konsumenta w zakresie dokonywania zakupu zależą od elastyczności podaży, uzasadnić konieczność równoważenia rynku, wskazać konsekwencje zachwiania równowagi gospodarczej, dokonać interpretacji wskaźników opisujących skutki zachwiania równowagi gospodarczej, uzasadnić potrzebę ingerencji rządu i banku centralnego w procesy gospodarcze, wykazać wpływ instrumentów polityki fiskalnej i monetarnej na decyzje przedsiębiorców, wykazać znaczenie wymiany międzynarodowej dla gospodarki Polski, określić znaczenie unijnych funduszy strukturalnych i spójności dla rozwoju społecznogospodarczego kraju. 7

4. MATERIAŁ NAUCZANIA 4.1.Wybór i koszt alternatywny 4.1.1. Materiał nauczania Ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów, dotyczących gospodarczej sfery życia, których dokonuje każdy człowiek, każda rodzina, przedsiębiorstwo, organizacja, rząd. Ekonomia (pozytywna) jest nauką zajmującą się badaniem, w jaki sposób ludzie podejmują decyzje o wykorzystaniu rzadkich zasobów mających różnorodne zastosowania produkcyjne i konsumpcyjne oraz badaniem skutków tych decyzji, w procesie produkcji, podziale i konsumpcji. Konieczność dokonywania wyborów wynika z tego, że nasze potrzeby są nieograniczone, natomiast zasoby ograniczone. Ludzkie potrzeby tworzą pewną stałą hierarchię, która decyduje o kolejności ich zaspokajania dopiero po zaspokojeniu potrzeb niższego rzędu mogą zostać zrealizowane potrzeby wyższego rzędu. Podział zasobów Zasoby naturalne Zasoby ludzkie Zasoby kapitałowe Rys. 1. Podział zasobów Zasoby można podzielić na (rys. 1): 1. Zasoby naturalne, dostarczane przez przyrodę. Są to: minerały, rośliny, zwierzęta, woda i powietrze. 2. Praca człowieka, czyli jego zdolności fizyczne i umysłowe, jakie może zaangażować w tworzenie dóbr i usług. 3. Zasoby kapitałowe tworzy kapitał rzeczowy: środki pracy (fabryki, narzędzia, maszyny), przedmioty pracy (surowce, materiały) oraz kapitał finansowy. Zasoby, używane do wytwarzania konkretnych dóbr i usług w danym procesie produkcji, nazywane są czynnikami produkcji. Konfrontacja nieograniczonych potrzeb ludzkich z ograniczonymi możliwościami ich zaspokojenia zmusza ludzi do gospodarowania, czyli dokonywania wyborów ekonomicznych. Każdy wybór wymusza konieczność rezygnacji z innych dostępnych możliwości. Decydując się na jedną z możliwości, ponosimy koszt, ponieważ musimy zrezygnować z drugiej możliwości. Koszt taki, będący skutkiem wyboru, nazywamy kosztem alternatywnym. I tak na przykład przedsiębiorstwo mając 5 tys. zł. może kupić wyposażenie biura albo przeznaczyć te pieniądze na szkolenia pracowników. Decydując się na zakup wyposażenia 8

przedsiębiorca rezygnuje ze szkoleń pracowników. Strata korzyści, którą osiągnęłoby przedsiębiorstwo szkoląc pracowników, to właśnie koszt alternatywny. Koszt alternatywny to najkorzystniejsza możliwość, z której rezygnujemy, dokonując konkretnego wyboru. Dotyczy nie tylko pojedynczych konsumentów, ale też przedsiębiorstw i państw, a więc wszystkich tych, którzy podejmują decyzje dotyczące alokacji zasobów. Gdyby wszystkie dobra były dostępne w nieograniczonych ilościach, to nie mielibyśmy żadnych problemów z zaspokajaniem naszych nieograniczonych potrzeb. 4.1.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Dlaczego ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów? 2. Skąd wynika konieczność dokonywania wyborów? 3. Jak dzielimy zasoby? 4. Dlaczego potrzeby są nieograniczone w stosunku do ograniczoności zasobów? 5. Co to jest koszt alternatywny? 4.1.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Kasia jest studentką pierwszego roku ekonomii. Jest osobą ambitną, pracowitą, jednocześnie lubi spędzać wolny czas z przyjaciółmi. Po pierwszym semestrze nauki uzyskała bardzo dobre oceny, ma szanse na stypendium naukowe. Otrzymała właśnie bardzo interesującą ofertę pracy na umowę zlecenie od dobrze rokującej firmy, w której mogłaby zdobywać doświadczenie zawodowe, a może w przyszłości znaleźć zatrudnienie. Poznała też interesującego chłopaka, z którym chciałaby spędzać jak najwięcej czasu. Musi podjąć decyzję, jak wykorzystać czas wolny, którym dysponuje po zajęciach na uczelni i dokonać wyboru: poświęcić czas na naukę, podjąć dodatkowo pracę, spotykać się z chłopakiem. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś: 1) przeczytać dokładnie treść zadania, 2) podjąć decyzję wyboru za Kasię, 3) przedstawić korzyści płynące z podjętej decyzji, 4) określić koszt alternatywny, jaki musi ponieść Kasia w związku z wyborem, 5) wpisać odpowiedź w miejsce do tego wyznaczone. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 9

Ćwiczenie 2 Właściciel firmy Oskar Jan Kowalski wypracował właśnie niezbędne środki na dawno zaplanowany remont magazynu handlowego. Równocześnie nadarzyła się okazja poszerzenia oferty handlowej o sprowadzane z Niemiec atrakcyjne towary po bardzo korzystnej cenie. Przedsiębiorca musi podjąć decyzję, którą inwestycję wybrać. Z jednej strony remont jest niezbędny, z drugiej sprzedaż niemieckich towarów pozwoliłaby osiągnąć większe zyski. Zadanie do wykonania: Jaką decyzję podejmie Jan Kowalski i jaki poniesie koszt alternatywny? Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać dokładnie treść zadania, 2) podjąć decyzję wyboru za Jana Kowalskiego, 3) przedstawić korzyści płynące z podjętej decyzji, 4) określić koszt alternatywny, jaki musi ponieść właściciel przedsiębiorstwa w związku z wyborem, 5) wpisać odpowiedź w miejsce do tego wyznaczone. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.1.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) wyjaśnić, dlaczego ekonomia jest nauką o dokonywaniu wyborów? 2) scharakteryzować rodzaje zasobów? 3) wyjaśnić, dlaczego potrzeby są nieograniczone a zasoby ograniczone? 4) zdefiniować pojęcie kosztu alternatywnego? 5) dokonać wyboru i określić jego koszt alternatywny? 10

4.2. Decyzje konsumentów i producentów w procesie gospodarowania 4.2.1. Materiał nauczania Konsumenci podejmują na rynku takie decyzje, które pozwalają im uzyskać maksymalną satysfakcję. Jest ona utożsamiana z użytecznością, czyli zadowoleniem, jakie uzyskuje pojedynczy człowiek w wyniku konsumpcji określonego dobra lub usługi. Aby osiągnąć ten cel spełnione muszą być warunki: osoba musi wybierać spośród wielu możliwości, dokonanie wyboru musi zawsze oznaczać rezygnację z wariantu alternatywnego, osoba musi dokonywać takich wyborów, w efekcie których uzyskiwane korzyści przewyższają w jej ocenie ponoszone koszty. Zachowanie konsumentów na rynku, przy spełnieniu tych warunków, nazywamy postępowaniem racjonalnym. Jeśli postępujemy racjonalnie, to zawsze wybierzemy to rozwiązanie, które w efekcie przyniesie nam większą korzyść niż koszty, a w skrajnym przypadku będzie im równe. Konsument dokonuje takich wyborów, które maksymalizują jego satysfakcję, a więc kieruje się w swoim zachowaniu maksymalizacją użyteczności. Całość satysfakcji pochodzącej z konsumowanej ilości dóbr i usług to użyteczność całkowita. W miarę wzrostu ilości spożywanych produktów, wzrasta również użyteczność całkowita. Wzrost ten jednak jest coraz mniejszy, aż w pewnym punkcie następuje odwrócenie tendencji, czyli spadek użyteczności całkowitej. Spożywając każdą dodatkową ilość produktu nasze zadowolenie maleje. Przejawia się to w tzw. użyteczności krańcowej (marginalnej), która jest miarą dodatkowej satysfakcji konsumenta spowodowanej spożyciem kolejnej jednostki produktu. Po skonsumowaniu już pewnej ilości dóbr i usługi, dalsze ich spożycie wywołuje efekt niezadowolenia. Tak więc konsument chcąc osiągnąć zadowolenie z konsumpcji będzie ją zwiększał aż do momentu, gdy użyteczność krańcowa wyniesie zero. Jest to prawo malejącej użyteczności krańcowej satysfakcja z pierwszej spożywanej jednostki produktu jest zawsze większa niż z konsumpcji jednostki drugiej, drugiej większa niż trzeciej itd. Użyteczność dobra niewątpliwie warunkuje zakup. Konsument nie zaopatruje się w dobra jemu niepotrzebne. Dokonując zakupów, musi wziąć pod uwagę jeszcze ilość posiadanych pieniędzy oraz cenę dóbr dwa istotne ograniczenia jego wyborów. Rozpatruje więc różne koszyki, które powstają z kombinacji dwóch dóbr, dających mu takie samo zadowolenie. Wszystkie możliwe kombinacje koszyka dóbr, którego wartość mieści się w dochodzie, leżą na linii budżetowej, zwanej ścieżką cen. Jest to droga, którą może przejść konsument wybierając koszyk dóbr przy określonych funduszach. Obok konsumentów, drugą ważną grupą podmiotów działających na rynku stanowią producenci. Ich zadaniem jest wytwarzanie dóbr i usług, które następnie nabywają konsumenci. Producent to jednostka prowadząca działalność produkcyjną lub (i) usługową na własny rachunek w celu osiągnięcia określonych korzyści, stosując wybraną technologię i organizację produkcji i sprzedaży. Celem każdego przedsiębiorstwa jest maksymalizacja zysku. Stara się więc posiadane czynniki wykorzystać optymalnie. Jednakże przedsiębiorcy prowadząc działalność gospodarczą podlegają ograniczeniom rynkowym i technologicznym. Na pierwsze składają się warunki, w jakich kupowane są czynniki produkcji i sprzedawane są produkty. Ograniczenia technologiczne tworzone są przez dostępne metody produkcyjne. 11

4.2.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie główne podmioty funkcjonują na rynku? 2. Jakie są powiązania pomiędzy głównymi podmiotami funkcjonującymi na rynku? 3. Co jest celem postępowania konsumentów na rynku? 4. Jakie czynniki mają wpływ na preferencje konsumenta i jego postępowanie? 5. Na czym polega maksymalizacja użyteczności? 6. Czego dotyczą decyzje producenta? 7. Jakim ograniczeniom podlegają producenci? 8. Jaka jest rola producenta na rynku? 4.2.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Właśnie kończysz szkołę ponadgimnazjalną i zamierzasz wyjechać na studia do innego miasta. Opracuj swój miesięczny budżet. Pomyśl nad sposobem pozyskania dochodów. Dochody Kwota w zł Wydatki Kwota w zł Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać dokładnie treść zadania, 2) przeanalizować możliwe do uzyskania dochody z różnych źródeł, 3) oszacować koszty związane z utrzymaniem na studiach w innym mieście, 4) określić niezbędne wydatki, 5) sporządzić własny miesięczny budżet, 6) wpisać odpowiedź w miejsce do tego wyznaczone. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 12

Ćwiczenie 2 Wyobraź sobie, że jesteś właścicielem pralni chemicznej mieszczącej się w Szczecinie, na Osiedlu Słonecznym. W pobliżu znajdują się jeszcze trzy inne pralnie chemiczne świadczące ten sam rodzaj usług. Jakie podejmiesz działania, aby maksymalizować zysk Twojego przedsiębiorstwa? Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie treść ćwiczenia, 2) opracować strategię dotyczącą maksymalizacji zysku swojego przedsiębiorstwa, 3) wpisać odpowiedź w wykropkowane miejsce w ćwiczeniu. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.2.4. Sprawdzian postępów Tak Nie Czy potrafisz: 1) określić główne podmioty funkcjonujące na rynku? 2) wskazać powiązania pomiędzy głównymi podmiotami funkcjonującymi na rynku? 3) określić cele postępowania konsumentów na rynku? 4) przedstawić czynniki, które mają wpływ na preferencje konsumenta i jego postępowanie? 5) wyjaśnić, na czym polega maksymalizacja użyteczności? 6) omówić decyzje producenta? 7) wyjaśnić ograniczenia, jakim podlegają producenci? 8) omówić rolę producenta na rynku? 13

4.3. Systemy ekonomiczne 4.3.1. Materiał nauczania Gospodarowanie odbywa się zawsze w określonych warunkach (materiałowych, instytucjonalnych, społecznych, politycznych). Całokształt tych warunków oraz reguł i mechanizmów gospodarowania składa się na pojęcia: gospodarka i system gospodarczy, ponieważ daną gospodarkę można zawsze potraktować jako pewien dający się wyróżnić system. Gospodarka narodowa jest to cała działalność gospodarcza prowadzona w danym kraju z oddziaływaniem ludzi na zasoby ekonomiczne w celu wzbudzenia obrotu towarowego i konsumpcji. Gospodarka narodowa obejmuje zbiór wszystkich podmiotów gospodarujących oraz organizacji i instytucji współpracujących, a także wszystkie zależności i sprzężenia zwrotne między nimi zachodzące. Rozwój ludzkości nierozłącznie przeplata się ze zmianami systemów ekonomicznych. Przez system ekonomiczny rozumiemy skomplikowane powiązania ekonomiczne, społeczne i prawne pomiędzy jednostkami, instytucjami i państwem. Głównym zadaniem każdego systemu ekonomicznego jest podział ograniczonych zasobów (czynników produkcji) między poszczególne dziedziny gospodarki, zaspokajające różne potrzeby społeczeństwa (rys. 2). Systemy ekonomiczne Gospodarka tradycyjna System nakazowy System rynkowy System mieszany Rys. 2. Systemy ekonomiczne Możemy wyróżnić następujące systemy ekonomiczne: 1. Gospodarka tradycyjna w takiej gospodarce ludzie żyją zgodnie z odwiecznymi zwyczajami i tradycjami. Kwestie, co ma być produkowane, w jaki sposób i jak rozdzielone, nie stanowią problemów ekonomicznych. 2. System nakazowy (centralnie planowany) występuje państwowa własność czynników wytwórczych, co związane jest z centralnym podejmowaniem decyzji, które przekazywane są jednostkom gospodarczym w formie obowiązujących, szczegółowych planów gospodarczych. Plany te przygotowywane są przez specjalistów z różnych dziedzin przemysłu, zgodnie z wytycznymi decydentów. To właśnie oni decydują, które dobra i usługi należy wyprodukować. Zgodnie z zaleceniami politycznego kierownictwa państwa, także planiści ustalają, kto otrzyma wytworzone dobra i usługi. 3. System rynkowy charakteryzuje się tym, że większość zasobów jest własnością prywatną, decyzje podejmowane są w przeważającej części na rynku. Oznacza to, iż konkurencyjne rynki kierują zasoby tam, gdzie są one najefektywniej wykorzystywane. Pod pojęciem własność prywatna rozumiemy prawo poszczególnych osób oraz jednostek organizacyjnych do posiadania środków produkcji. Daje to właścicielom motywację do wykorzystywania tego, co posiadają, do produkowania tych wyrobów, które korzystnie 14

mogą sprzedać i dzięki temu osiągać zyski. Pragnienie osiągania zysków to motor napędowy działań ludzkich, który sprawia, że produkują oni rzeczy poszukiwane przez kupujących, starając się przy tym utrzymać koszty produkcji na jak najniższym poziomie. 4. System mieszany składa się zarówno z sektora publicznego, jak i prywatnego. Większość gospodarek na świecie funkcjonuje właśnie w tym systemie. 4.3.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jakie warunki determinują gospodarowanie? 2. Co znaczy pojęcie gospodarka narodowa? 3. Jakie znasz systemy ekonomiczne? 4. Czym charakteryzują się poszczególne systemy ekonomiczne? 4.3.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Wpisz do tabeli, jak w każdym z systemów ekonomicznych rozwiązywane są podstawowe kwestie ekonomiczne. Typ systemu Podstawowe pytania ekonomiczne ekonomicznego Co produkować? Ile produkować? Jak produkować? Gospodarka tradycyjna Gospodarka rynkowa Gospodarka nakazowa Dla kogo produkować? Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie polecenie, 2) przeanalizować rodzaje systemów w materiale nauczania, 3) wpisać odpowiedzi na zawarte w tabeli pytania, zgodnie z podanymi kryteriami Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodnie z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Wskaż różnice pomiędzy gospodarką rynkową a nakazową uwzględniając: 1) własności czynników produkcji, 2) sposób podejmowania decyzji produkcyjnych, 3) sposób podejmowania decyzji cenowych, 4) efektywność gospodarowania. 15

Lp. Gospodarka nakazowa Gospodarka rynkowa Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie polecenie zawarte w ćwiczeniu, 2) przedstawić różnice między systemami, 3) wpisać odpowiedzi w wyznaczone w tabeli w miejsca. Wyposażenie stanowiska: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.3.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zdefiniować pojęcie gospodarki narodowej? 2) określić warunki gospodarowania? 3) wymienić rodzaje systemów ekonomicznych? 4) scharakteryzować rodzaje systemów ekonomicznych? 5) wskazać różnice między systemami ekonomicznymi? Tak Nie 16

4.4. Obieg okrężny produktu i dochodu. Odpływy i dopływy płatności 4.4.1. Materiał nauczania Do przedstawienia działania gospodarki jako całości oraz zależności pomiędzy jej różnymi podmiotami służy model okrężnego obiegu produktu i dochodu. Obieg okrężny to odbywający się na rynkach przepływ strumieni produktów i czynników wytwórczych między podmiotami gospodarującymi, w zamian za płatności dokonywane za nie. Między przedsiębiorstwami, gospodarstwami domowymi i tysiącami organizacji tworzących państwo cały rok krążą dobra i pieniądze. Gospodarstwa domowe w ciągu roku sprzedają przedsiębiorcom pracę, kapitał i ziemię, za które dostają płace, zyski, czynsze i inne dochody. Dodatkowo państwo daje im tzw. płatności transferowe, czyli pieniądze, za które nie żąda w zamian żadnych dóbr (np. zasiłki dla bezrobotnych). Gospodarstwa domowe płacą podatki, a resztę pieniędzy wydają na konsumpcję i oszczędności. Oszczędności zatem, są to dochody gospodarstw domowych pomniejszone o podatki i wartość dóbr konsumpcyjnych kupionych w ciągu roku. Na rys. 1 zostały graficznie przedstawione dochody i wydatki gospodarstwa domowego. Wynagrodzenie czynników produkcji Płatności transferowe GOSPODARSTWA DOMOWE Podatki Konsumpcja Oszczędności Rys. 3. Dochody i wydatki gospodarstw domowych Przedsiębiorstwa (rys. 4) dostają zapłatę za produkty, które sprzedają innym przedsiębiorstwom, gospodarstwom domowym lub państwu. Także im państwo może przekazywać transfery, np. zwrot części kosztów zatrudnienia osób od dawna bezrobotnych. Swoje dochody przedsiębiorstwa przekazują innym przedsiębiorstwom. Płacą za dobra pośrednie, czyli zużywane do produkcji dóbr finalnych. Gospodarstwom domowym przedsiębiorstwa płacą za czynniki produkcji. Resztę dochodów przedsiębiorstwa wydają na inwestycje, czyli zakup nowych dóbr kapitałowych (np. maszyn, urządzeń, budynków i budowli). Zapłata za produkty Płatności transferowe PRZEDSIĘBIORSTWA Zapłata za dobra pośrednie Zapłata za czynniki produkcji Rys. 4. Dochody i wydatki przedsiębiorstw Budżet państwa tworzą między innymi podatki pośrednie i bezpośrednie. Podatki pośrednie są ukryte w cenach części produktów. Natomiast podatki bezpośrednie zwykle obciążają dochody gospodarstw domowych. Poza podatkami państwo może otrzymywać dochody z własności czynników produkcji. Swoje pieniądze państwo wydaje na dobra 17

kupowane od przedsiębiorstw i gospodarstw domowych lub przekazuje w formie transferów płatniczych. Podatki pośrednie Dochody z własności Podatki bezpośrednie PAŃSTWO Wydatki na dobra Płatności transferowe Rys. 5. Wybrane dochody i wydatki państwa Łącząc te trzy elementy, czyli gospodarstwa domowe, przedsiębiorstwa i państwo uzyskujemy obraz ruchu okrężnego płatności w gospodarce (rys. 6). Przepływowi pieniędzy zwykle odpowiada przepływ dóbr i usług. Na przykład od gospodarstw domowych do przedsiębiorstw płyną wydatki na konsumpcję, a w odwrotnym kierunku przemieszczają się dobra lub usługi. Jednak np. płatnościom transferowym nie odpowiada żaden strumień produktów czy też usług. Rys. 6. Obieg okrężny produktu i dochodu [7] 4.4.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Jaką rolę odgrywają gospodarstwa domowe w ruchu okrężnym? 2. Jakie związki zachodzą pomiędzy podmiotami na rynku? 3. Dlaczego powinna być równowaga odpływów płatności z dopływami do ruchu okrężnego produktu i dochodu? 4. Jakie elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu powodują odpływ, a które dopływ do obiegu? 18

4.4.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Dokończ podane poniżej zdania, określając, które z podanych elementów ruchu okrężnego produktu i dochodu powodują odpływ, a które dopływ pieniędzy do obiegu. 1. Oszczędności powodują... 2. Wydatki przedsiębiorstw na inwestycje powodują.. 3. Eksport powoduje 4. Wydatki państwa na dobra powodują.. 5. Import powoduje.. 6. Podatki powodują. Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać dokładnie treść ćwiczenia, 2) określić, które elementy ruchu okrężnego powodują dopływ, a które odpływ pieniędzy do obiegu, 3) odpowiedzieć na podane w ćwiczeniu pytania, 4) wpisać odpowiedzi w wyznaczone miejsce. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodnie z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Ćwiczenie 2 Wyszukaj i wpisz do tabeli dane dotyczące wybranych przez Ciebie elementów ruchu okrężnego produktu i dochodu: Wyszczególnienie 2003 rok 2004 rok Odpływ pieniędzy z obiegu Dopływ pieniędzy do obiegu Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać dokładnie treść ćwiczenia, 2) określić elementy ruchu okrężnego, które powodują odpływ i dopływ pieniądza do obiegu, 3) wybrać po trzy elementy odpływu i dopływu, 4) wyszukać w roczniku statystycznym bądź Internecie niezbędne dane, 5) wpisać odpowiedzi w wyznaczone miejsce. Wyposażenie stanowiska: rocznik statystyczny, komputer z dostępem do Internetu, literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 19

4.4.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) wyjaśnić związki zachodzące pomiędzy podmiotami na rynku? 2) uzasadnić konieczność równowagi odpływów płatności z dopływami do ruchu okrężnego produktu i dochodu? 3) wymienić elementy ruchu okrężnego produktu i dochodu oraz wskazać, które powodują odpływ, a które dopływ do obiegu? Tak Nie 20

4.5. Mierzenie efektów działalności gospodarczej. Produkt Krajowy Brutto 4.5.1. Materiał nauczania Miarą wzrostu gospodarczego jest procentowy przyrost podstawowych wielkości makroekonomicznych, takich jak: produkt krajowy lub dochód narodowy w analizowanym okresie (najczęściej jednego roku). W teorii ekonomii miara ta jest nazywana tempem wzrostu gospodarczego. Produkt Narodowy Brutto (PNB) jest pieniężną wartością bieżącej produkcji rynkowej wszystkich dóbr finalnych i usług wytworzonych podczas określonego czasu przez czynniki wytwórcze będące własnością danego kraju lub jego obywateli, niezależnie od tego, czy znajdują się w kraju, czy za granicą. Produkt Krajowy Brutto jest miarą wartości produkcji wytworzonej w danym kraju. Wyraża sumę wytworzonych w ciągu roku towarów i usług lub sumę dochodów powstałych w wyniku ich wytworzenia. Innym sposobem obliczania PKB jest zsumowanie wydatków gospodarstw domowych na konsumpcję, wydatków rządowych, wydatków inwestycyjnych przedsiębiorstw oraz bilansu handlu zagranicznego. PKB = C + I + G + Xn C osobiste wydatki konsumpcyjne, I krajowe wydatki inwestycyjne, G rządowe zakupy dóbr i usług, Xn sektor międzynarodowy - eksport netto lub pieniężna nadwyżka eksportu nad importem, lub pieniężna nadwyżka dochodów z transakcji zagranicznych nad wydatkami W Polsce przy obliczaniu PKB uwzględnia się nie tylko krajowych producentów, ale również przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego. Właściciele tych jednostek mają prawo do transferu uzyskanych dochodów za granicę. Również polskie przedsiębiorstwa działające poza granicami kraju i pracownicy zatrudnieni za granicą mogą dokonać transferu swych dochodów do Polski. Uproszczony model obiegu okrężnego produktu i dochodu pozwala obliczyć PKB trzema metodami, przez sumowanie: wartości wytworzonych dóbr finalnych i usług (metoda wartości dodanej), wydatków na dobra finalne i usługi (metoda strumienia produktów), dochodów czynników produkcji (metoda dochodowa, kosztowa). Aby dokładniej określić wzrost gospodarczy, stosuje się zamiast PKB miernik Produktu Krajowego Netto. Nie zawiera on bowiem wartości zużytego majątku. PKN oblicza się odejmując od PKB odpisy amortyzacyjne przeznaczone na odtworzenie zużytego majątku trwałego przedsiębiorstw (budynków, hal fabrycznych, maszyn i urządzeń produkcyjnych, środków transportu). Produkt Krajowy Netto pozwala oszacować nowe przyrosty poziomu produkcji, natomiast nie określa całości dochodów wypłacanych za wykorzystanie czynników produkcji w określonym czasie ich właścicielom. Do tego służy Dochód Narodowy DN. Od PKN należy odjąć wartość podatków pośrednich, czyli sum, które nie trafiają do rąk właścicieli czynników produkcji, a występują w wartości PKB oraz dodać wartość subsydiów, czyli sum, które wspomagają proces produkcji dóbr i usług. 21

4.5.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Dlaczego należy obliczać i interpretować miernik PKB? 2. Jak oblicza się miernik PKB? 3. Jak oblicza się PKN? 4. Czemu służy obliczanie DN? 5. Jakie są zależności między poszczególnymi miernikami? 4.5.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Z poniżej podanych pozycji wybierz te, które należy uwzględnić przy obliczaniu PKB metodą dochodową (kosztowa). Następnie ustal wartość PKB (dane w jednostkach umownych). 1. Dochody z czynszów 141 2. Wydatki konsumpcyjne na dobra trwałe 800 3. Płace i inne wynagrodzenia pracowników 5 362 4. Amortyzacja (koszt zużycia maszyn i urządzeń 963 5. Wydatki rządu na dobra i usługi finalne 1 180 6. Wydatki konsumpcyjne na dobra nietrwałe 2 000 7. Odsetki z udostępnionego kapitału 1 614 8. Inwestycje brutto przedsiębiorstw (wydatki przedsiębiorstw na zakup dóbr produkcyjnych) 1 560 9. Wydatki konsumpcyjne na usługi 2 540 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie polecenie zawarte w ćwiczeniu, 2) wybrać z ćwiczenia te pozycje, które należy uwzględnić przy obliczaniu PKB metodą dochodową (kosztową), 3) ustalić wielkość PKB, 4) wpisać obliczenia w miejsce do tego wyznaczone. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.5.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) zdefiniować miernik PNB? 2) obliczyć PKB, na podstawie konkretnych danych? 3) wyjaśnić pojęcie PKN? 4) przedstawić zależności między poszczególnymi miernikami? Tak Nie 22

4.6. Mechanizm funkcjonowania rynku dóbr i usług. Elastyczność popytu i podaży 4.6.1. Materiał nauczania Rynek to nieprzerwany proces przepływu informacji pomiędzy kupującymi i sprzedającymi oraz wymiany dóbr i usług dokonywany poprzez akty kupna sprzedaży. Rynek ze względu na przedmiot transakcji dzielimy na rynek dóbr i usług oraz zasobów. Koniecznym warunkiem istnienia rynku jest wymiana, która ma najczęściej formę towarowo pieniężną (rys. 7). Towar Pieniądz Rys. 7. Wymiana towarowo-pieniężna Towar Aby transakcje wymienne mogły się dokonywać, muszą istnieć dostawcy i nabywcy towarów i usług, będący podmiotami rynku. Podstawowymi elementami rynku są: popyt, podaż i ceny, a zachodzące między nimi zależności przyczynowo-skutkowe nazywa się mechanizmem rynkowym. Istotą tego mechanizmu jest to, że zależności popytowo-podażowe powstają za pośrednictwem cen między równoprawnymi podmiotami, dążącymi do osiągnięcia korzyści ekonomicznych poprzez dokonywanie dobrowolnych transakcji kupna i sprzedaży towarów i usług. Popyt to zapotrzebowanie na konkretne produkty w danym czasie, jakie zgłasza kupujący przy różnych cenach i w ramach posiadanego funduszu nabywczego. Wielkość popytu jest to ilość dobra (lub usługi), jaką konsumenci chcą i mogą kupić po danej cenie i w danym okresie. Wielkość popytu zależy od poziomu ceny danego dobra. Wzrost ceny zniechęca konsumentów do zakupu danego dobra lub usługi, natomiast spadek ceny powoduje wzrost zainteresowania danym dobrem lub usługą. Popyt dzielimy na: produkcyjny i konsumpcyjny (rys. 8). Popyt Produkcyjny Konsumpcyjny Rys. 8. Podział popytu Popyt produkcyjny jest zapotrzebowaniem na dobra i usługi produkcyjne. Popyt konsumpcyjny jest zapotrzebowaniem na produkty służące bezpośrednio do zaspokojenia potrzeb ludzkich. 23

Popyt na dane dobro zależy od następujących czynników: ceny innych dóbr (głównie substytucyjnych i komplementarnych), jeżeli spada popyt na dane dobro komplementarne, to pociąga za sobą spadek popytu na dobro komplementarne względem niego, np. spadek ceny na samochody pociąga za sobą spadek popytu na benzynę. W przypadku dóbr substytucyjnych, jeżeli spada cena na dane dobro, to rośnie popyt na jego substytut, np. rosną ceny masła, rośnie popyt na margarynę. poziomu realnych dochodów ludności jeżeli dochód ludności wzrasta to decydują się oni na zakup większych niż dotychczas ilości danego dobra, poziomu dobrobytu nabywców wzrost stopy życiowej powoduje wzrost popytu na dobra wyższego rzędu, preferencji i gustów konsumentów zmiana tego czynnika w kierunku zwiększenia zainteresowania danym dobrem powoduje wzrost popytu na to dobro, przemijająca moda powoduje spadek popytu na dane dobro, liczby i struktury ludności wzrost, np. liczby urodzin, powoduje wzrost popytu na odżywki dla dzieci, oczekiwań dotyczących zmian cen i dochodów przewidywany wzrost cen spowoduje zwiększenie popytu na dane dobro, przewidywany wzrost dochodów może skłaniać do przełożenia zakupów na przyszłość, natomiast spadek dochodów może spowodować ograniczenie popytu, różne czynniki społeczne, jak np.: wykształcenie, płeć, wiek, zdarzenia losowe ogłoszenie klęski żywiołowej spowoduje wzrost popytu przede wszystkim na dobra żywnościowe. Prawo popytu mówi, iż popyt jest zależnością odwrotnie proporcjonalną między ceną a ilością dobra, którą nabywcy chcą i są w stanie nabyć przy założeniu, iż inne elementy charakteryzujące sytuację rynkową nie ulegną zmianie (ceteris paribus). Obok popytu, drugim podstawowym elementem procesu rynkowego jest podaż (rys. 9). Podaż to ilości dóbr i usług oferowane do sprzedaży przez producenta w danym czasie przy różnej cenie. Podaż Dóbr i usług produkcyjnych Dóbr i usług konsumpcyjnych Rys. 9. Rodzaje podaży Wielkość podaży jest to ilość dobra (lub usługi), jaką producenci zamierzają sprzedać po danej cenie i w określonym czasie. Wielkość podaży zależy od poziomu ceny danego dobra wzrost ceny zachęca producentów do zwiększenia ilości dostarczonego dobra, gdyż w ten sposób wzrosną ich zyski, natomiast obniżka ceny powoduje spadek opłacalności produkcji i zmniejszenie wielkości podaży. Podaż danego dobra zależy od następujących czynników: ceny czynników produkcji spadek cen surowców powoduje wzrost podaży, wzrost stawek płac w danej branży powoduje spadek podaży, 24

stosowanych technologii lepsze i nowocześniejsze technologie umożliwiają wytwarzanie dóbr przy użyciu mniejszych nakładów czynników produkcji, co w efekcie powoduje zmniejszenie kosztów wytwarzania i wzrost opłacalności produkcji, celów działalności przedsiębiorstwa w większości przypadków ostatecznym celem działalności przedsiębiorstwa jest osiąganie zysku, a możliwość jego osiągnięcia zachęca do zwiększenia podaży, cen innych dóbr (komplementarnych, substytucyjnych), oczekiwań dotyczących zmian cen jeżeli przewiduje się że cena danego dobra w przyszłości wzrośnie, to producenci mogą ograniczyć lub wstrzymać bieżącą produkcję, czynników losowych. Prawo podaży mówi, iż wielkość podaży zmienia się wprost proporcjonalnie do zmiany ceny (ceteris paribus). Wielkość popytu (ilość nabywana) podlega zmianom pod wpływem zmian cen, dochodów lub cen dóbr substytucyjnych bądź komplementarnych. Miarą intensywności tej zależności jest: a) elastyczność cenowa popytu (E dc ). Informuje ona o wpływie wahań cen na gotowość i zdolność klientów do zakupów danego dobra. Elastyczność cenową popytu oblicza się według wzoru: E dc = % zmiana ilości nabywanej % zmiana ceny Stopnie elastyczności cenowej popytu: popyt doskonale elastyczny minimalna zmiana ceny powoduje maksymalną reakcję nabywcy, popyt elastyczny procentowa zmiana ceny powoduje znacznie większą procentową zmianę ilości nabywanej, popyt proporcjonalny procentowa zmiana ilości nabywanej jest równa procentowej zmianie ceny, popyt nieelastyczny procentowa zmiana ceny powoduje nieznaczną procentową zmianę ilości nabywanej, popyt sztywny absolutny brak reakcji nabywców na zmianę ceny. Najważniejszymi czynnikami określającymi cenową elastyczność popytu są: dostępność substytutów, ilość producentów, znaczenie dobra dla konsumentów, udział wydatku w dochodzie osobistym, czasu, jaki mają konsumenci na dostosowanie struktury swych wydatków do zmieniających się cen. b) elastyczność dochodowa popytu wyraża stosunek procentowej zmiany ilości nabywanej do procentowej zmiany dochodu. % zmiana ilości nabywanej E dy = % zmiana dochodu Stopień elastyczności dochodowej popytu: popyt doskonale elastyczny >1 procentowa zmiana ilości nabywanej jest większa niż procentowa zmiana dochodów, popyt proporcjonalny procentowa zmiana ilości nabywanej jest dokładnie równa procentowej zmianie dochodów, 25

popyt względnie nieelastyczny < 1 procentowa zmiana ilości nabywanej jest mniejsza od procentowej zmiany dochodu, odwrotnie elastyczny < 0 rezygnacja z dobra przy wzroście dochodów, zakup towarów przy zmniejszeniu się dochodów Elastyczność krzyżowa popytu bada stosunek procentowych zmian w ilości nabywanej danego dobra do procentowej zmiany ceny innego dobra: jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest > 0, to dotyczy dóbr substytucyjnych, jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest < 0, to dotyczy dóbr komplementarnych, jeżeli wskaźnik elastyczności krzyżowej popytu jest = 0 to badane dobra są wobec siebie niezależne. E dm = % zmiana ilości nabywanej dobra X % zmiana ceny dobra Y Wskaźniki elastyczności popytu mają istotne znaczenie przy podejmowaniu decyzji ekonomicznych przez producentów: 1. Wartość wskaźnika elastyczności cenowej popytu wpływa na przychody ze sprzedaży przy zmianie ceny dobra. Wskaźnik cenowej Przychody całkowite przy: elastyczności popytu wzroście ceny spadku ceny E dc >1 E dc <1 E dc =1 bez zmian bez zmian 2. Wartość wskaźnika elastyczności dochodowej popytu informuje o konieczności zmiany ilości bądź asortymentu produkcji. Przy wzroście dochodów konsumentów producent może zwiększyć produkcję dóbr wyższego rzędu lub luksusowych czy zastąpić produkcję dóbr podrzędnych innymi, o wyższym standardzie, większej atrakcyjności. Przy spadku dochodów należy obniżyć produkcję dóbr wyższego rzędu, luksusowych i zwiększyć produkcję dóbr podrzędnych. 3. Producent analizuje też wartość wskaźnika mieszanej elastyczności popytu. Dobro produkowane przez niego jest często substytutem lub dobrem komplementarnym względem innego dobra. Stąd ilość nabywana jego produktów jest zależna od cen innych dóbr. W jakim stopniu producent reaguje na zmianę ceny rynkowej można zaobserwować, analizując elastyczność cenową podaży. Jeżeli może on łatwo i szybko, w sytuacji dla siebie korzystnej, zmienić ilość oferowanego dobra, wtedy podaż jest elastyczna. Jeżeli zmiana ilości jest trudna lub niemożliwa, wówczas podaż określa się jako nieelastyczną lub wręcz sztywną (doskonale nieelastyczną). Elastyczność cenowa podaży zależy między innymi od: czasu, w którym producenci mogą zareagować na zmianę ceny; elastyczność jest tym większa im dłuższy jest czas, rodzaju dobra i rodzaju czynników produkcji niezbędnych do jego wytworzenia; większa jest elastyczność na dobra przemysłowe niż rolnicze, rezerw mocy wytwórczych; większa jest elastyczność, gdy producent posiada rezerwy mocy wytwórczych. 26

4.6.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co jest przedmiotem wymiany na rynku? 2. Co to jest popyt i jakich dóbr dotyczy? 3. Co decyduje o wielkości popytu? 4. Co to jest prawo popytu? 5. Co to jest podaż i jak brzmi prawo podaży? 6. Jakie czynniki decydują o podaży? 7. Jakie są rodzaje elastyczności popytu? 8. Jakie są stopnie elastyczności cenowej popytu? 9. Jakie są stopnie elastyczności dochodowej popytu? 10. Czym charakteryzuje się elastyczność krzyżowa popytu? 11. Dlaczego należy analizować wskaźniki elastyczności popytu? 4.6.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Poniższa tabela zawiera dane o liczbie oferowanych i nabywanych butelek wody mineralnej przy różnym poziomie cen. Sporządź wykres krzywej popytu i podaży. Cena produktu [zł] Liczba nabywana [mln butelek] 1,50 70 10 1,70 60 30 1,90 50 50 2,00 40 70 2,30 30 90 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu polecenie, 2) przeanalizować materiał nauczania, 3) sporządzić wykres krzywej popytu i podaży, 4) zinterpretować uzyskane wyniki. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. Liczba oferowana [mln butelek rocznie] Ćwiczenie 2 Uzupełnij tekst, wpisując odpowiednio znak: =, <, >. 1. Popyt jest elastyczny, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej, jest od procentowej zmiany ceny. 2. Popyt jest nieelastyczny, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej, jest od procentowej zmiany ceny. 3. Popyt ma elastyczność jednostkową, gdy procentowa zmiana ilości nabywanej, jest procentowej zmianie ceny. 27

Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie podane w ćwiczeniu polecenie, 2) przeanalizować materiał nauczania dotyczący elastyczności popytu, 3) przeanalizować dane zawarte w ćwiczeniu, 4) wpisać w miejsca wykropkowane znak: +, <, >. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia. 4.6.4. Sprawdzian postępów Czy potrafisz: Tak Nie 1) przedstawić, co jest przedmiotem wymiany na rynku? 2) zdefiniować pojęcie popytu? 3) scharakteryzować czynniki decydujące o popycie? 4) wyjaśnić prawo popytu? 5) zdefiniować pojęcie podaży? 6) wyjaśnić prawo podaży? 7) omówić czynniki decydujące o podaży? 8) scharakteryzować rodzaje elastyczności popytu? 9) omówić stopnie elastyczności cenowej popytu? 10) przedstawić stopnie elastyczności dochodowej popytu? 11) scharakteryzować elastyczność krzyżową popytu? 12) uzasadnić konieczność analizowania przez producentów wskaźników elastyczności popytu? 28

4.7. Równowaga rynkowa. Zachwianie równowagi rynkowej i jej konsekwencje 4.7.1. Materiał nauczania Równowaga rynkowa oznacza stan, w którym przy danej cenie, ilości nabywanego dobra na danym rynku, odpowiada dokładnie takiej samej ilości oferowanego dobra. Jest ona opisywana przez dwa parametry, zwane parametrami stanu równowagi. Są to: cena równowagi oraz ilość równowagi (rys. 10). P E cena równowagi Q E ilość równowagi D popyt S podaż P P 2 Nadwyżka podaży (rynkowa) S P E E punkt równowagi P 1 Nadwyżka popytu D Q E Q Rys. 9. Równowaga rynkowa Graficznie równowagę na rynku danego dobra wyznacza punkt przecięcia krzywych popytu i podaży. Jest to punkt równowagi, w którym ilość nabywanego dobra jest równa ilości oferowanej przy określonej cenie. Gdy cena dobra jest wyższa od ceny rynkowej jest nadwyżka rynkowa ilość oferowana przewyższa ilość nabywaną. Gdy cena dobra jest niższa od ceny równowagi jest niedobór rynkowy ilość nabywana przewyższa ilość oferowaną. Wolny rynek ustala ceny wyłącznie w wyniku gry sił podaży i popytu. Niekiedy, ze względu na szczególne znaczenie niektórych dóbr, państwo interweniuje, określając poziom cen minimalnych i maksymalnych. Cena maksymalna to cena, powyżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona niższa od ceny równowagi. Cena minimalna to cena, poniżej której dane dobro nie może być sprzedawane. Jest ona wyższa od ceny równowagi. 29

4.7.2. Pytania sprawdzające Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń. 1. Co znaczy pojecie równowaga rynkowa? 2. Jakie parametry determinują równowagę rynkową? 3. Co to jest cena równowagi, cena minimalna, cena maksymalna. 4.7.3. Ćwiczenia Ćwiczenie 1 Na rynku pojawił się nowy gatunek wędliny boczek rolowany. Ceny boczku, ilość oferowaną przez producentów i nabywaną przez konsumentów przedstawia tabela. Na podstawie danych odczytaj z tabeli, na jakim poziomie ustali się cena i ilość równowagi. Cena 1 kg boczku w zł Ilość oferowana w tys. ton Ilość nabywana w tys. ton 46 70 48 60 50 10 50 52 20 40 54 30 30 56 40 20 58 50 10 Sposób wykonania ćwiczenia Aby wykonać ćwiczenie powinieneś: 1) przeczytać uważnie treść zadania, 2) przeanalizować materiał nauczania, 3) ustalić, na jakim poziomie będzie się kształtowała cena i ilość równowagi, 4) odpowiedzieć na pytanie zawarte w zadaniu. Wyposażenie stanowiska pracy: literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia 4.7.4 Sprawdzian postępów Czy potrafisz: 1) scharakteryzować równowagę na rynku? 2) scharakteryzować parametry determinujące równowagę rynkową? 3) rozróżnić pojęcia: cena równowagi, cena minimalna, cena maksymalna Tak Nie 30

4. 8. Bezrobocie i inflacja 4.8.1 Materiał nauczania Inflacja jest zjawiskiem uważanym w gospodarce za jeden ze znaczących przejawów makroekonomicznej nierównowagi gospodarczej. Jest definiowana zazwyczaj jako trwały wzrost ogólnego poziomu cen, któremu nie odpowiada równoważący wzrost przeciętnej jakości konsumowanych dóbr i usług. Inflacja nie ma miejsca, gdy pewne dobra i usługi drożeją, inne zaś tanieją. Jeżeli przyrost ogólnego poziomu cen dóbr i usług w gospodarce określimy w procentach, to otrzymaną miarę nazywamy stopą inflacji. Najczęściej przyrost ten określany jest w okresie 1 roku, a więc wskaźnik nosi nazwę rocznej stopy inflacji. Trudno jest dokładnie sprecyzować przyczyny inflacji, mogą one tkwić w niewłaściwej polityce pieniężnej, budżetowej lub być spowodowane nadmiernym inwestowaniem, dewaluacją waluty krajowej w stosunku do obcych walut, wzrostem cen surowców, nadmiernymi oczekiwaniami inflacyjnymi, nadmiernym popytem, czy presją związków zawodowych na wzrost płac nieuzasadniony przyrostem wydajności. Przyczyny inflacji są jednym z podstawowych kryteriów jej klasyfikacji. W związku z tym rozróżnia się trzy typy inflacji: popytową, podażową i strukturalną. Inflacja popytowa (konsumentów lub ciągniona przez popyt) to wzrost ogólnego poziomu cen w gospodarce w danym okresie czasu, wywołany szybszym wzrostem całkowitych wydatków niż całkowitej wielkości produkcji. Pobudzenie popytu może wynikać z następujących źródeł: wzrostu wynagrodzeń pracowników, wzrostu wydatków publicznych (z budżetu państwa), wzrostu popytu inwestycyjnego, szybkiego wzrostu eksportu. Inflacja podażowa (dostawców lub pchana przez koszty) związana jest ze wzrostem kosztów produkcji lub gwałtownym wzrostem płac. Pojawia się w przypadku ograniczeń w podaży jednego lub kilku zasobów oraz przy wzroście cen na te zasoby (np. ograniczenie dostaw surowców rolnych z powodu nieurodzaju). Powodują one fakt, że fizycznie zmniejsza się ilość zasobów do produkcji i wzrastają ich ceny. Poza tym, wzrost kosztów skłania wielu producentów do ograniczania wielkości produkcji, co przy niezmienionym popycie także powoduje wzrost cen. Nakładające się na siebie te zjawiska tworzą pewną spiralę doprowadzającą najczęściej do coraz szybszego tempa wzrostu poziomu cen i bardzo poważnego ograniczenia wzrostu gospodarczego. Inflacja strukturalna pojawia się wówczas, gdy producenci nie mogą sprawnie zmienić struktury produkcji w związku ze zmianami struktury gospodarki w kraju, a braku określonych towarów na rynku nie można szybko pokryć niezbędnym importem. Zmiana struktury gospodarczej pociąga za sobą koszty finansowe, np. zakup nowych technologii, zatrudnienie wysoko wykwalifikowanej kadry. Koszty te znajdują swoje odbicie w podniesieniu cen przynajmniej w pewnym okresie czasu. W zależności od tempa wzrostu przeciętnego poziomu cen wyróżnia się inflację: pełzającą, czyli inflację powolną, przejawiającą się jednocyfrowym wskaźnikiem stopy inflacji (poniżej 5% w skali roku). Na ogół jest to naturalna inflacja, niezakłócająca procesów gospodarczych; kroczącą, która charakteryzuje się stopą inflacji na poziomie do 10%; galopującą, osiągającą stopę rzędu 10 150% rocznie. W takiej sytuacji na rynku trudno przewidzieć reakcje przedsiębiorców. Występuje duża niepewność inwestycji 31