Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej

Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej Q3 - Q4 2013 Edycja V, styczeń 2014

Większość prognoz CFO wskazuje na to, że do Polski wróciła normalność w warunkach prowadzenia biznesu a sytuacja ekonomiczna staje się stabilna. Polskie firmy szykują się do silnej walki o rynek i do dostosowania swoich kosztów do silnej presji cenowej ze strony konkurentów. 2

Wstęp Szanowni Państwo, mam przyjemność zaprezentować Państwu wyniki piątej edycji badania Deloitte CE CFO Survey, prowadzonego wśród dyrektorów finansowych (CFO) dużych firm w Europie Środkowej. Nasza ukazująca się regularnie publikacja, poświęcona jest przewidywaniom i wyzwaniom, przed którymi stoją polscy dyrektorzy finansowi. Służy także porównaniu ich nastrojów z postawami CFO z firm z 12 gospodarek regionu (tzn. Albanii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Litwy, Łotwy, Rumunii, Serbii, Słowenii, Słowacji i Węgier). Najnowsze przewidywania dotyczące przyszłości polskiej gospodarki wskazują na rosnący optymizm wśród polskich dyrektorów finansowych. Ponad 6 procent z nich sądzi, że wzrost PKB przekroczy poziom 1,6%. Sytuacja gospodarcza powraca do normalności i zdaje się być na tyle stabilna, by polskie firmy mogły skupić się na priorytetach takich jak zwiększanie przychodów i restrukturyzacja. Największe obawy dyrektorów finansowych w Polsce budzi presja cenowa oraz problemy z utrzymaniem płynności finansowej. W wielu krajach Europy Środkowej przedsiębiorstwa planują kontynuację strategii ścisłej kontroli kosztów i płynności finansowej oraz ograniczenia inwestycji. Jednak w niektórych państwach, w tym w Polsce, apetyt na ryzyko zaostrza się ze szczególnym naciskiem na wzrost przychodów na obecnych i nowych rynkach. Jest to zdecydowanie pozytywny wskaźnik zapowiadający poprawę sytuacji gospodarczej na rynkach tych państw. Mam nadzieję, że raport, który publikujemy będzie interesujący i stanie się dla Państwa inspiracją do dalszych działań. Już dziś pragnę zaprosić Państwa do udziału w kolejnej edycji badania. Krzysztof Pniewski Partner, Lider Usług Transformacji Finansów Deloitte Polska Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 3

Najważniejsze trendy i spostrzeżenie powrót do normalności: CFO wiarygodnie przewidują rzeczywistość gospodarczą polskiej gospodarki. Ich historyczna prognoza wzrostu na poziomie ok. 1, PKB w roku 2013 sprawdziła się. Zdaniem CFO polska gospodarka i polski biznes wraca do normalności: CFO prognozują bezpieczny wzrost ponad 2% (60,7% przewiduje ponad 1,6%), niską inflację (poniżej =>) 88% CFO, stabilny kurs walutowy (4,1-4,2 PLN/EUR) 56% ankietowanych, atrakcyjne (42%), w miarę dostępne i niedrogie kredyty (8) oraz szanse inwestycyjne, uzasadniające dla istotnej części firm, inwestowanie i większy apetyt na ryzyko (39%). Obserwujemy dalszy wzrost optymizmu CFO z Polski, z poziomu +24% do + 44%, jednego z najwyższych w Europie Środkowej. Kluczowymi wyzwaniami w roku 2014 będzie presja cenowa (wskazana przez 34% CFO) i utrzymanie płynności w warunkach wzrostu ( CFO). Z tym powiązane są kluczowe priorytety strategiczne firm: nacisk na wzrost przychodów z obecnych źródeł (84%) i z nowych rynków (ok 7). Kluczowy nacisk będzie też położony na redukcję kosztów pośrednich i bezpośrednich (jest to główny priorytet dla około 8 firm). Jest to związane z presją cenową i ciągłym dążeniem do doskonałości operacyjnej, aby przy spadających cenach zapewnić odpowiednią rentowność i konkurencyjność. Z 48 do 17% spadł udział CFO traktujących recesję i spadek popytu za kluczowe zagrożenie w roku 2014. Polskie firmy są zadowolone z poziomu swoich inwestycji w badania i rozwój. 68 proc. firm w Polsce w najbliższym roku nie planuje zwiększenia swoich wydatków na ten cel. Znacząco wzrósł negatywny odbiór zmian regulacyjnych jako bariery dla dalszego rozwoju polskich firm. Wynika to z wielu zmian wprowadzonych w CIT, VAT i PIT i potrzeby dostosowania się do tych zmian. Największą barierą są przepisy dotyczące VAT (81%) a potem CIT (58%). Zauważalny jest również narastający problem ze znalezieniem właściwych pracowników (z 24% rok temu do 37% obecnie). 4

O badaniu Deloitte CE CFO Survey to przeprowadzane przez Deloitte badanie opinii dyrektorów finansowych (CFO) największych firm w Europie Środkowej (według listy Deloitte CE Top 500). Najnowsza (V) edycja badania Deloitte CE CFO Survey zrealizowana została w listopadzie 2013 przy udziale blisko 600 CFO z 12 krajów Europy Środkowej: Albanii, Bośni i Hercegowiny, Bułgarii, Chorwacji, Czech, Litwy, Łotwy, Rumunii, Serbii, Słowenii, Słowacji i Węgier. Badanie prowadzone jest przy wykorzystaniu anonimowej ankiety internetowej opartej na platformie Deloitte Dex, gwarantującej zachowanie poufności danych. Analiza wyników badania została przeprowadzona we współpracy z dr Michałem Zdziarskim, Dyrektorem programu badań, Międzynarodowe Centrum Zarządzania, Uniwersytet Warszawski. Poprzednia edycja miała miejsce w czerwcu 2013 roku. Podobne badania cykliczne prowadzone są przez firmę Deloitte na całym świecie. Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 5

Prognozy polskich CFO na 2014 rok Oczekiwania co do wzrostu gospodarczego w Polsce w 2014 są optymistyczne. CFO przewidujących niewielki lub dynamiczny wzrost PKB jest więcej od tych, którzy oczekują recesji lub stagnacji jedynie w Polsce, na Litwie i Łotwie. Na drugim krańcu skali znajdują się Słoweńcy, Chorwaci i Bośniacy. Wykres 1. Prognoza PKB Jaka zdaniem CFO będzie dynamika PKB? Litwa Słowenia Chorwacja Łotwa Polska W pięciu kategoriach dyrektorzy finansowi z Polski są w pierwszej trójce z 13 badanych krajów: zamiar zwiększenia lewara finansowego (1), skłonność zwiększenia ryzyka (2), dostępność nowych kredytów (3), wzrost PKB (3), spadek bezrobocia (3). Bośnia Serbia Albania Słowacja Bułgaria Rumunia Recesja Niewielki wzrost Węgry Czechy Stagnacja Wzrost Wykres 2. Apetyt na ryzyko Czy w opinii CFO to jest dobry czas na zwiększenie ryzyka? 4 3 6 I Edycja II Edycja III Edycja IV Edycja V Edycja (2011 H2) (2012 H1) (2012 H2) (2013 H1) (2013 H2) Polska Czechy Węgry Słowacja Rumunia

Ocena sytuacji gospodarczej Wstęp Międzynarodowy Fundusz Walutowy prognozuje następujące wzrosty PKB w 2014 roku: Świat 3,6%, Gospodarki rozwinięte 2,, Gospodarki wschodzące 5,1%, Polska 2,4%. Wykres 3. Wzrost PKB na Świecie Wzrost PKB wg MFW 8% 6% 4% Historycznie obserwujemy istotną korelację pomiędzy optymizmem CFO a wzrostem PKB w Polsce. W obecnym badaniu optymizm netto kontynuuje wzrost czy możemy zatem spodziewadź się dobrego roku 2014? 2% -2% -4% -6% 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014* Świat Gospodarki rozwinięte Polska Gospodarki wschodzące Źródło: WEO, MFW. * prognoza MFW Wykres 4. Optymizm CFO a PKB Czy CFO przewidują zmiany we wzroście PKB? 5 4 3 - - -3-4 6% 4% 2% 1% Optymizm netto Źródło: Analiza Deloitte w oparciu o dane z: WEO, MFW PKB Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 7

Umiarkowany wzrost PKB, niska inflacja i nieznaczny spadek bezrobocia W prognozach makroekonomicznych polskich CFO widoczny jest umiarkowany optymizm. Większość (61%) CFO w Polsce przewiduje wzrost gospodarczy o ponad 1,6%. Aż CFO uważa, że wzrost może przekroczyć nawet 2,. Ponad 3 krotnie więcej CFO (46%) oczekuje, że bezrobocie w Polsce nieznacznie spadnie w stosunku do tych, którzy spodziewają się jego nieznacznego wzrostu (1). Oczekiwania inflacyjne są niskie. Łącznie 88% CFO biorących udział w badaniu uważa, że inflacja w przyszłym roku nie przekroczy 2,9%. W tym 49% oczekuje inflacji w przedziale 2%-2,9% zaś 39% mniejszej niż 2%. Kurs EUR/PLN CFO przewidują w przedziale pomiędzy 4,10 a 4,19, zbliżonym do aktualnego kursu (14.01.2014 r.). Wykres 5. Prognoza PKB Wykres 7. Prognoza inflacji Jaka zadaniem CFO będzie dynamika PKB? Jaka zadaniem CFO będzie inflacja? 8 6 4 64% 49% 5 4 46% 41% 36% 2 11% 2% 2% =0, 0,6%-1, - 1,6%-2, - 2,6%-3, - 2012 H1 2012 H2 2013 H1 2013 H2 8 6 4 5 59% 48% 49% 48% 39% 3 31% 8% 2% 2% 1% 2% 2% 1,9% 2-2,9% 3-3,9% 4-4,9% 2012 H1 2012 H2 2013 H1 2013 H2 Wykres 6. Prognoza bezrobocia Wykres 8. Prognoza kursu walutowego Jaka zadaniem CFO będzie stopa bezrobocia? Jaki zadaniem CFO będzie kurs walutowy 8 69% 69% 6 56% 6 4 46% 28% 11% 14% 11% 12% Zmniejszy się nieznacznie Bez zmian 37% 52% 1 Zwiększy się nieznacznie 1 8% 2% Znacznie wzrośnie 2012 H1 2012 H2 2013 H1 2013 H2 4 2% 2% 3,80 PLN- - 3,90 PLN- - 3,89 PLN 3,99 PLN 4,00 PLN- - 4,09 PLN 4,10 PLN- - 4,19 PLN 17% 4,20 PLN- - 4,29 PLN powyżej 4,30 PLN 8

Stan niepewności czy powrót do normalności? Perspektywy gospodarcze polskich przedsiębiorstw wracają do normalności. Optymizm netto, rozumiany jako odsetek osób wskazujących, że perspektywy finansowe ich firm są optymistyczne pomniejszony o odsetek wskazujących na pogorszenie sytuacji, wzrósł z +24 do +44%. Aż 54% CFO optymistycznie ocenia perspektywy wzrostu swoich firm w porównaniu do sytuacji sprzed 6 miesięcy. Wykres 9. Niepewność ekonomiczna Ocena niepewności ekonomicznej przez CFO 10 7% 8 28% 4% 2% 47% 5 24% Coraz więcej CFO ocenia poziom niepewności jako normalny (wzrost z do 3). O połowę spadła liczba CFO oceniających poziom niepewności ekonomicznej za wysoki (z 5 do 26%). Optymizm widoczny jest w całym regionie. Szczególnie kraje przewidujące stagnację odbierają ją jako znaczącą poprawę w stosunku do sytuacji sprzed roku (Bośnia, Bułgaria, Serbia). 6 4 52% 44% 52% 4 41% 28% 3 9% 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Bardzo wysoki Wysoki Ponad standardowy Standardowy Wykres 10. Perspektywy finansowe w Polsce Perspektywy finansowe w porównaniu z sytuacją sprzed 6 miesięcy 10 5 8% 1% 2% 8% 21% 19% 28% 4 32% 46% 51% 3 34% 48% 3 24% 31% 17% 21% 7% 44% Bardzo optymistycznie Raczej optymistycznie Bez zmian Mniej optymistycznie Optymizm netto -28% -5 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 9

Wykres 11. Perspektywy finansowe w Europie Środkowej Perspektywy finansowe w porównaniu z sytuacją sprzed 6 miesięcy 10 5 8% 18% 4 46% 44% 32% 32% 37% 51% 36% 32% - -18% -6% 2% 56% 3 49% 5 37% 8% 7% 18% 41% 3 38% 27% 38% 4 2 49% 41% 41% 17% -7% -1-11% -17% -21% -6% 39% 4% 5 27% 46% 4 32% -11% -27% 3 47% 67% 5 3 22% -14% -5 Polska Słowacja Czechy Rumunia Węgry Albania Bułgaria Litwa Łotwa Serbia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina Bardzo optymistycznie Raczej optymistycznie Bez zmian Mniej optymistycznie Optymizm netto 10

Główne ryzyka i priorytety biznesowe Rośnie presja cenowa, spadają obawy o recesję Najważniejsze ryzyka, których znaczenie wzrosło znacząco od ostatniej edycji badania z maja 2013 to: presja cenowa (34%) oraz zatory płatnicze i problemy z płynnością (). Z 48% do 17% spadła natomiast ilość respondentów uznających recesję i spadek popytu za prawdopodobne zagrożenie. Presja cenowa wskazuje na zaostrzające się warunki konkurencji na rynku i wzmożoną walkę o rynek i wzrost. Ten wzrost wymaga jednak kapitału obrotowego i stąd większy nacisk na aspekty zachowania płynności. Podnoszone ryzyka są typowe dla przedsiębiorstw w fazie wzrostu, walczących o rynek i potrzebujących pieniędzy na sfinansowanie należności i zapasów. Wykres 12. Ryzyko Jakie czynniki ryzyka CFO postrzegają jako najistotniejsze? Presja cenowa Problemy z płynnością Recesja i spadek popytu Zmienne prawo podatkowe i gosp. Brak dostępu do wykwalifikowanych pracowników Wzrost kosztów działalności 2% 12% 9% 6% 9% 9% 1 11% 1 17% 22% 34% 48% 46% Niedostępne finansowanie 2% 8% Ryzyko kursowe 22% 4 6 2012 H1 2012 H2 2013 H1 2013 H2 Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 11

Strategie przedsiębiorstw na 2014 rok Wzrost przychodów i poszukiwanie oszczędności priorytetami CFO Jak wynika z lokalnej edycji badania, stałym, wysokim priorytetem polskich firm jest wzrost przychodów. Dla ponad trzech czwartych badanych będzie to wzrost przychodów z obecnych rynków, a dla 7 z nowych rynków. Może być on jednak trudny do realizacji wobec rosnącej presji na obniżanie cen, przy powolnym wzroście gospodarczym i ograniczaniu inwestycji. Cały czas CFO przywiązują bardzo wysokie znaczenie do redukcji kosztów pośrednich i bezpośrednich jest to główny priorytet odpowiednio dla około 7 i 6. Wydaje się, że jest to efekt doświadczeń okresu kryzysu i potrzeby inwestowania w podnoszenie konkurencyjności firmy w dobrych czasach. Należy więc oczekiwać, że firmy będą wdrażały programy doskonałości operacyjnej, technik Lean i ciągłego doskonalenia w podstawowych obszarach działalności. Wykres 13. Priorytety CFO Priorytety CFO na najbliższe 12 miesięcy (1 - najniższy, 6 - najwyższy) Inwestycje - 2012H2 Inwestycje - 2013H1 Inwestycje - 2013H2 Poprawa płynności - 2012H2 Poprawa płynności - 2013H1 Poprawa płynności - 2013H2 Redukcja kosztów koszty pośrednie - 2012H2 Redukcja kosztów koszty pośrednie - 2013H1 Redukcja kosztów koszty pośrednie - 2013H2 Redukcja kosztów koszty bezpośrednie - 2012H2 Redukcja kosztów koszty bezpośrednie - 2013H1 Redukcja kosztów koszty bezpośrednie - 2013H2 Wzrost przychodów (nowe rynki) - 2012H2 Wzrost przychodów (nowe rynki) - 2013H1 Wzrost przychodów (nowe rynki) - 2013H2 1 2 3 4 5 6 Wzrost przychodów (obecne rynki) - 2012H2 Wzrost przychodów (obecne rynki) - 2013H1 Wzrost przychodów (obecne rynki) - 2013H2 5 10 12

Nowy wymiar restrukturyzacji ciągłe doskonalenie Rośnie znaczenie restrukturyzacji jako kluczowego kierunku strategicznego firm (zmiana modelu biznesowego). W roku 2014 będzie ona kluczowym priorytetem dla 3 uczestników tej edycji badania z Polski. Warto zwrócić uwagę, że jest to tendencja wspólna dla większości badanych krajów z Europy Środkowej (poza Litwą). Wykres 15. Restrukturyzacja jako priorytet w Polsce W jakim stopniu restrukturyzacja będzie priorytetem w najbliższym roku? 10 8 6 4 2 28% 41% 42% 48% 3 41% 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Wykres 14. Restrukturyzacja jako priorytet w Europie Środkowej W jakim stopniu restrukturyzacja będzie priorytetem w najbliższym roku? Polska 3 29% 41% Bośnia i Hercegowina 27% 29% 44% Chorwacja 24% 24% 52% Słowenia 5 27% 2 Serbia 36% 36% 28% Łotwa 12% 41% 47% Litwa 7% 27% Bułgaria 22% 32% 46% Albania 27% 2 48% Węgry 52% 3 1 Rumunia 18% 1 Czechy 32% 48% Słowacja 21% 38% 41% 66% 67% Będą kluczowym priorytetem Będą jednym z wielu priorytetów 4 6 8 Będą kluczowym priorytetem Będą jednym z wielu priorytetów Nie będą priorytetem Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 13

Wzrost apetytu na ryzyko powrót do normalności? Obserwujemy dalszy istotny wzrost apetytu na ryzyko wśród badanych CFO z Polski. Wartościowo 39% polskich CFO uznaje, że teraz jest dobry czas na zwiększenie poziomu ryzyka i jest to poziom najwyższy od 3 lat. Tylko na Litwie proporcja CFO skłonnych podjąć ryzyko jest wyższa niż w Polsce. Gotowe do inwestycji są też Czechy (3) i Rumunia (3). Mimo pozytywnego nastawienia do ryzyka to nie inwestycje będą priorytetem dla polskich CFO. To przychody, redukcje kosztów i poprawa rentowności będą priorytetami CFO w 2014 roku. Wykres 16. Priorytety CFO Nowe inwestycje jako priorytet na najbliższe 12 miesięcy (1 - najniższy, 6 - najwyższy) 10 5 39% Polska 28% Bośnia i Hercegowina Słowenia 7% Serbia Poziom 30-5 apetytu na ryzyko należy uznać za poziom normalny jest to więc kolejny sygnał powrotu do normalności. Wykres 17. Apetyt na ryzyko Czy jest to dobry czas na inwestycje i podejmowanie ryzyka? 10 8 6 4 24% 76% 3 6 22% 78% 31% 69% 39% 61% Łotwa Litwa Chorwacja Bułgaria Albania Węgry Rumunia Czechy 57% 12% 21% 21% 1 24% 3 3 1 2 3 4 5 6 % CFO uznających, że jest to dobry czas na podejmowanie ryzyka (górna skala) 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Tak Nie Słowacja 21% 5 10 14

Wydatki na badania i rozwój na niezmienionym poziomie Z prognoz dyrektorów finansowych wynika, że 68% firm w Polsce w najbliższym roku nie planuje zwiększenia swoich wydatków na badania i rozwój. Zaledwie 22% polskich dużych firm zamierza zwiększyć w ciągu najbliższego roku nakłady na badania i rozwój, przewiduje, że w ich firmie te nakłady spadną. Dodatkowo, warto zwrócić uwagę, że w ocenie ponad 6 badanych dyrektorów finansowych wydatki ich firm w stosunku do najbliższego konkurenta są na tym samym poziomie. Firmy w Polsce stosują różnorodne metody inwestycji mające na celu zwiększenie innowacyjności firmy. Większość (17%) jest finansowana wewnętrznie. Udział finansowy w projektach B+R dotowanych ze środków UE lub funduszy krajowych wskazało zaledwie respondentów. Wykres 18. Wydatki na B+R Poziom nakładów w stosunku do ostatnich 12 mies: Zdecydowanie wzrośnie Wzrośnie 19% Pozostanie niezmieniony Spadnie 8% Zdecydowanie spadnie 2% Wykres 19. Wydatki na B+R Wydatki w stosunku do najbliższego konkurenta: Znacząco niższe Niższe 14% 68% Na tym samym poziomie 64% Wyższe 1 Wykres 20. Najbardziej efektywne zdaniem CFO metody Znacząco wyższe 2% inwestycji zwiększających innowacyjność firmy Finansowanie badań i rozwoju wewnątrz firmy (B+R) 17% Zwiększanie zatrudnienia wysoko wykwalifikowanych specjalistów Szkolenia i rozwój obecnych pracowników 8% Zakup nowoczesnych maszyn i urządzeń Zwiększenie inwestycji w IT i informatyzację działalności 12% Finansowanie projektów współpracy w zakresie badań i rozwoju z instytutami naukowymi i wyższymi uczelniami Udział finansowy w projektach rozwoju innowacyjności finansowanych ze środków UE lub funduszy 11% krajowych Przejmowanie i integracja innowacyjnych firm 11% 11% Udział w finansowaniu badań i rozwoju lub w pracach nad wprowadzeniem nowych standardów przez konsorcjum firm Zakup patentów i licencji Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 15

Strategiczne projekty dla CFO w Polsce: poziom M&A 5 badanych dyrektorów finansowych prognozuje nieznaczny wzrost poziomu transakcji M&A w Polsce. W porównaniu do sytuacji sprzed 6 miesięcy widzimy, że grupa CFO oczekujących zwiększenia poziomu transakcji M&A zmniejszyła się o 9%, nieznacznie (o ) wzrosła natomiast grupa CFO prognozująca nieznacznie zmniejszenie poziomu tych transakcji. Wykres 21. Zmiana poziomu M&A w Polsce Jakich zmian w poziomie fuzji i przejęć oczekują CFO? 10 21% 16% 14% 7% 12% 8 39% 52% 38% 6 38% 4 Polska i Słowenia to kraje, w których występują najwyższe odsetki CFO przewidujących znaczny wzrost poziomu transakcji M&A. W stosunku do ubiegłego roku odsetek CFO przewidujący znaczny wzrost transakcji M&A w Polsce wzrósł z do 12% badanych. Wykres 22. Zmiana poziomu M&A w Europie Środkowej Jakich zmian w poziomie fuzji i przejęć oczekują CFO? 4 34% 3 4 39% 44% 7% 8% 7% 2% 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie 10 8 6 12% 38% 2% 7% 8% 7% 44% 42% 42% 34% 47% 46% 4% 4% 1 21% 7 69% 47% 7% 57% 51% 4 44% 5 54% 2% 48% 11% 4 5 36% 27% 2 11% 2% 7 3 3 Polska Słowacja Czechy Rumunia Węgry Albania Bułgaria Litwa Łotwa Serbia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina 36% Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie 16

Finansowanie kredyty bardziej atrakcyjne i dostępne Rynek finansowania długiem wrócił do normalności. Wśród polskich respondentów kredyt bankowy jest uznawany za atrakcyjne źródło finansowania przez 42% CFO. Wynik ten nie powinien dziwić, biorąc pod uwagę fakt, że w Polsce pożyczkobiorcy cieszą się obecnie najniższymi stopami procentowymi w historii Polski po roku 1989. Wśród badanych krajów, CFO z Polski są na drugim miejscu pod względem ilości tych, którzy twierdzą, że nowy kredyt dla firm jest łatwo dostępny (). Blisko 6 CFO w Polsce ocenia dostępność nowego kredytu na normalnym poziomie. Dla porównania w Rumunii i Słowenii żaden z badanych CFO nie uważa, że nowy kredyt jest łatwo dostępny, a normalną dostępność stwierdziło odpowiednio ok. 4 i badanych w tych krajach. Wykres 23. Atrakcyjność kredytów Jaka jest atrakcyjność kredytu jako źródła finansowania? 10 8 27% 2 2 42% 6 4 6 51% 61% 46% 24% 14% 12% 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Atrakcyjny Neutralny Nieatrakcyjny Wykres 24. Dostępność kredytów Jak CFO oceniają dostępność kredytów? 10 7% 14% 8 6 6 67% 7 6 4 2 3 16% 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Łatwo dostępne Normalnie dostępne Trudno dostępne Wykres 25. Udzielone kredyty Wielkość należności banków od przedsiębiorstw 270 260 250 240 230 220 210 232 228 228 223 220 216 215 216 217 218 238 258 261 260 258 260 262 261 251 251 *dane za grudzień 2013 Źródło: należności banków od przedsiębiorstw - NBP z dnia 23.01.2014 r. Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 17

Poziom zadłużenia to już normalne fluktuacje Maleje liczba CFO spodziewających się obniżek kosztów finansowania (tylko 11%) a rośnie liczba przewidujących ich wzrost (44%). Najwyraźniej CFO nie spodziewają się dalszej obniżki stóp procentowych ani wzrostu konkurencji między bankami skutkującej obniżką. Wykres 26. Planowany poziom zadłużenia Jaki jest planowany poziom zadłużenia w ciągu 12 miesięcy? 10 2 3 28% 8 48% 37% Wzrosła proporcja CFO przewidujących wzrost poziomu zadłużenia z 28% do 37% oraz tych, którzy planują jego obniżenie (z 1 do 32% badanych). Jest to naturalna sytuacja, która wskazuje, że finansowanie działalności wraca do normy. Podobne nastroje jak w Polsce panują w innych krajach Środkowej Europy. 6 4 5 31% 52% 57% 31% 32% 21% 1 1 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Wzrost Bez zmian Spadek Wykres 27. Koszty finansowania w Polsce Prognozy zmiany kosztów finansowania w ciągu najbliższych 12 miesięcy 10 8 6 4 22% 36% 39% 48% 66% 5 3 2 4 14% 18% 34% 19% 11% 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie 18

Wykres 28. Koszty finansowania w Europie Środkowej Prognozy zmiany kosztów finansowania w ciągu najbliższych 12 miesięcy 10 9 8 7 6 5 4 3 2% 7% 39% 44% 44% 5 3 57% 34% 26% 38% 2% 2% 4 36% 21% 24% 37% 34% 38% 4 7% 6 34% 51% 31% 1 22% 56% 22% 9% 44% 47% Polska Słowacja Czechy Rumunia Węgry Albania Bułgaria Litwa Łotwa Serbia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina 57% 36% 2% 4 49% Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie Zmniejszą się znacznie Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 19

Rynek kapitałowy bez wielu emisji Finansowanie kapitałem nie stanowi atrakcyjnego źródła finansowania i jest stosowane dosyć rzadko. Konkurencja z atrakcyjnymi kredytami zmniejsza atrakcyjność emisji kapitału. Po krótkim okresie ożywienia aktywności IPO w drugiej połowie zeszłego roku chyba nie należy spodziewać się powtórzenia takiej aktywności na Giełdzie Papierów Wartościowych w pierwszej połowie roku 2014. Wykres 29. Atrakcyjność emisji akcji Jaka jest atrakcyjność emisji akcji jako źródła finansowania? 10 14% 12% 8 6 47% 47% 4 2 46% 12% 58% 39% 41% 32% 3 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Atrakcyjna Neutralna Nieatrakcyjna Wykres 30. WIG20 Sytuacja na giełdzie indeks WIG20 3000 2800 2600 2389 2496 2400 2271 2192 2200 2000 1862 1800 1512 1600 1400 2802 27442817 2615 2583 2371 2370 2189 2287 2391 2401 2275 2144 2151 Źródło: Dane GPW - wartość indeksu WIG20 na ostatni dzień danego kwartału. 20

Przeszkody dla biznesu Złożone procedury VAT główną barierą dla biznesu Biznes i CFO lubią stabilizację środowiska regulacyjnego. Wszelkie zmiany podatkowe i regulacyjne stanowią dużą trudność dla biznesu, nawet gdy są korzystne. Ze względu na dużą ilość zmian od nowego roku znacząco podniósł się ich negatywny odbiór jako bariery dla rozwoju biznesu. 81% respondentów wskazało na podatek VAT jako jeden z pięciu kluczowych systemów regulacji wymagających zmiany. Wykres 31. Bariery dla biznesu Jakie obszary w prowadzeniu biznesu są zdaniem CFO największymi przeszkodami? 10 Od lat trwają dyskusje czy tego sytemu nie można uprościć. Komisja Europejska uruchamia kolejne projekty, które mają zmierzyć poziom obciążeń administracyjnych i kosztów przedsiębiorców w zakresie rozliczania VAT. Na horyzoncie nie widać jednak jakiś przełomowych propozycji. W ciągu ostatnich lat najbardziej spektakularne zmiany dotyczyły stawek w szczególności zmiany na wyższe. Głos przedsiębiorców jest jednak coraz częściej brany pod uwagę przez administracje podatkowe w wielu krajach. Skoro nie można zmienić systemu warto angażować się w działania pokazujące gdzie przepisy można poprawić, aby w ramach istniejących regulacji było jak najmniej niejasności i nieefektywnych rozwiązań, które kreują dodatkowe ryzyka podatkowe dla biznesu, zauważa Joanna Stawowska, Partner, Lider Zespołu Podatków Pośrednich w Deloitte. 8 81% 6 62% 54% 58% 46% 4 Podatki - VAT 36% 3 3 Ubezpieczenia społeczne 3 Kodeks pracy Podatki - CIT Raportowanie statystyczne 34% 27% 26% Postępowania sądowe 22% 18% Podatki - inne 1% Inne 2013 H1 2013 H2 Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 21

Wzrasta zapotrzebowanie na kompetentnych pracowników finansów Rosną trudności ze znalezieniem pracowników Rośnie liczba firm odczuwających trudności ze znalezieniem właściwych pracowników (z 24% rok temu do 37% obecnie). Wśród poszukiwanych finansistów największy deficyt odczuwany jest na poziomie specjalistów średniego szczebla (42%) i wyższego szczebla (2). Rosną trudności związane ze znalezieniem absolwentów wyższych uczelni. Z największymi problemami w znalezieniu talentów boryka się obszar finansów i skarbu (3) oraz kontrolingu (29%). Wykres 32. Dostępność pracowników Czy CFO spodziewają się trudności ze znalezieniem pracowników? 10 8 6 4 24% 76% 31% 69% 37% 6 2012H2 2013H1 2013H2 Tak Nie Wykres 33. Rynek pracy Na jakich szczeblach mogą być trudności ze znalezieniem pracowników? Wykres 34. Rynek pracy W jakich obszarach mogą być trudności ze znalezieniem pracowników? Stanowiska najwyższego szczebla 7% 2% Finanse i skarb 8% 3 Stanowiska wyższego szczebla 2 28% Zarządzanie ryzykiem 16% Stanowiska średniego szczebla 28% 42% Rachunkowość 16% 18% Stanowiska niższego szczebla 14% 37% Systemy IT w finansach 2 Absolwenci uczelni 4% 14% Kontroling 29% 3 4 6 2013 H2 2013 H1 4 2013 H2 2013 H1 22

Zarządzanie najzdolniejszymi pracownikami w finansach wyzwania Ranking wyzwań w obszarze zarządzania talentami w opinii CFO wskazuje, że głównym zagadnieniem jest utrzymanie zaangażowania/morale pracowników. Jest to szczególnie trudne w okresie zamrożenia inwestycji firm. Wykres 35. Zarządzanie talentami Jakie są największe wyzwania w zarządzaniu talentami? Utrzymywanie zaangażowania/morale pracowników 27% 24% Do trzech najważniejszych wyzwań w zarządzaniu talentami w roku 2014 w obszarze finansów badani CFO zaliczyli: utrzymanie zaangażowania / morale pracowników, rozwój liderów i planowanie sukcesji, Rozwój liderów i planowanie sukcesji Rekrutacja pracowników o unikalnych umiejętnosciach Redukcja zatrudnienia i kosztów personelu 11% 8% 16% 22% rekrutacja pracowników o unikalnych umiejętnościach. Kreowanie szans i wyzwań zawodowych dla pracowników Tworzenie ścieżek kariery 8% Elastyczne formy zatrudnienia 7% 7% Atrakcyjne wynagrodzenia i pakiery socjalne 6% 6% Utrzymywanie pracowników na wszystkich szczeblach 1 2 3 2013 H2 2013 H1 Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 23

Patrząc w przyszłość Perspektywy długoterminowe wciąż najlepsze w Europie Środkowej Widoczna jest znacząca poprawa prognoz długoterminowych, deklarowanych przez CFO w Polsce. Aż 61% z nich (w porównaniu do 7 w poprzednim badaniu) przewiduje dalszy wzrost możliwości obsługi zadłużenia w ciągu 3 lat. Perspektywy długoterminowe nadal więc są pozytywne. Polska jest na 2 miejscu wśród 13 krajów pod względem proporcji CFO przedstawiających pozytywne prognozy długoterminowe. Wykres 36. Zdolność obsługi długu w Polsce Ocena 3-letniej perspektywy możliwości obsługi zadłużenia w Polsce 10 14% 14% 16% 28% 8 6 34% 28% 54% 57% 51% 4 3 38% 32% 31% 16% 26% 2% 7% 2% 2% 7% 2011H2 2012H1 2012H2 2013H1 2013H2 Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie Znacznie spadną Wykres 37. Zdolność obsługi długu w Europie Środkowej Ocena 3-letniej perspektywy możliwości obsługi zadłużenia w Europie Środkowej 10 8 6 51% 32% 21% 3 11% 14% 26% 49% 4% 4% 7% 7% 29% 4 4 4 12% 14% 27% 26% 32% 4 32% 7% 5 71% 12% 41% 47% 19% 14% 7% 2% 31% 7% 4 47% 4 7% 6% 64% 52% 5 5 Polska Słowacja Czechy Rumunia Węgry Albania Bułgaria Litwa Łotwa Serbia Słowenia Chorwacja Bośnia i Hercegowina 4% 6% 4% Znacznie wzrosną Zwiększą się nieznacznie Bez zmian Zmniejszą się nieznacznie Znacznie spadną 24

Powrót do normalności Badanie Dyrektorów Finansowych dużych firm w Polsce i w Europie Środkowej 25

Kontakt Program CFO Marketing Liderzy funkcji Krzysztof Pniewski Partner w Dziale Konsultingu Lider Usług Transformacji Finansów +48 (22) 511 01 48 kpniewski@deloittece.com Paweł Zarudzki Starszy Menedżer w Dziale Konsultingu +48 (22) 511 01 35 pzarudzki@deloittece.com Marcin Maciejasz Konsultant w Dziale Konsultingu +48 (22) 511 08 11 mmaciejasz@deloittece.com Halina Frańczak Dyrektor Marketingu w Europie Środkowej +48 (22) 511 00 21 hfranczak@deloittece.com Małgorzata Reif Menedżer Marketingu +48 (22) 511 02 85 mreif@deloittece.com Magdalena Cielecka Starszy Koordynator Marketingu +48 (22) 511 08 89 mcielecka@deloittece.com Audyt Radosław Kuboszek +48 (22) 511 06 02 rkuboszek@deloittece.com Doradztwo Podatkowe Krzysztof Moczulski +48 (22) 511 09 60 kmoczulski@deloittece.com Konsulting Dariusz Kraszewski +48 (22) 511 01 48 dkraszewski@deloittece.com Doradztwo Finansowe Tomasz Ochrymowicz +48 (22) 511 08 05 tochrymowicz@deloittece.com Zarządzanie Ryzykiem Zbigniew Szczerbetka +48 22 511 08 85 zszczerbetka@deloittece.com www.deloitte.com/pl/cfo 26

Metodologia Piąta edycja badania dyrektorów finansowych (Deloitte CE CFO Survey) została przeprowadzona w październiku i listopadzie 2013 roku. W ankiecie wzięło udział 580 dyrektorów finansowych z 13 krajów Europy Środkowej. Została ona podzielona na dwie części: pierwsza to analiza sytuacji lokalnej, oparta o odpowiedzi udzielone w Polsce; drugą opracowano na podstawie odpowiedzi udzielonych w całym regionie. Nie wszystkie pytania ankiety zostały omówione. Jeśli chcieliby Państwo zapoznać się ze wszystkimi pytaniami, prosimy kontaktować się z nami pod adresem: ifiserova@deloittece.com Pragniemy podziękować wszystkim dyrektorom finansowym, którzy wzięli udział w badaniu. Mamy nadzieję, że raport, pokazujący wyzwania, przed którymi stają dziś dyrektorzy finansowi, będzie dla Państwa interesujący i pomocny. Powyższa publikacja zawiera jedynie informacje natury ogólnej. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie świadczą tym samym, ani nie przedstawiają w tej publikacji porad księgowych, podatkowych, inwestycyjnych, finansowych, konsultingowych, prawnych czy innych. Nie należy także wyłącznie na podstawie zawartych tu informacji podejmować jakichkolwiek decyzji dotyczących Państwa działalności. Przed podjęciem jakichkolwiek decyzji lub działań dotyczących kwestii finansowych czy biznesowych powinni Państwo skorzystać z porady profesjonalnego doradcy. Deloitte Touche Tohmatsu Limited, Deloitte Global Services Limited, Deloitte Global Services Holdings Limited, Deloitte Touche Tohmatsu Verein, firmy członkowskie oraz podmioty stowarzyszone nie ponoszą odpowiedzialności za jakiekolwiek szkody wynikające z wykorzystania informacji zawartych w publikacji ani za Państwa decyzje podjęte w związku z tymi informacjami. Osoby korzystające z powyższej publikacji robią to na własne ryzyko i ponoszą pełną związaną z tym odpowiedzialność. Deloitte świadczy usługi audytorskie, konsultingowe, doradztwa podatkowego i finansowego klientom z sektora publicznego oraz prywatnego, działającym w różnych branżach. Dzięki globalnej sieci firm członkowskich obejmującej 150 krajów oferujemy najwyższej klasy umiejętności, doświadczenie i wiedzę w połączeniu ze znajomością lokalnego rynku. Pomagamy klientom odnieść sukces niezależnie od miejsca i branży, w jakiej działają. 200 000 pracowników Deloitte na świecie realizuje misję firmy: stanowić standard najwyższej jakości. Specjalistów Deloitte łączy kultura współpracy oparta na zawodowej rzetelności i uczciwości, maksymalnej wartości dla klientów, lojalnym współdziałaniu i sile, którą czerpią z różnorodności. Deloitte to środowisko sprzyjające ciągłemu pogłębianiu wiedzy, zdobywaniu nowych doświadczeń oraz rozwojowi zawodowemu. Eksperci Deloitte z zaangażowaniem współtworzą społeczną odpowiedzialność biznesu, podejmując inicjatywy na rzecz budowania zaufania publicznego i wspierania lokalnych społeczności. Nazwa Deloitte odnosi się do jednej lub kilku jednostek Deloitte Touche Tohmatsu Limited, prywatnego podmiotu prawa brytyjskiego z ograniczoną odpowiedzialnością i jego firm członkowskich, które stanowią oddzielne i niezależne podmioty prawne. Dokładny opis struktury prawnej Deloitte Touche Tohmatsu Limited oraz jego firm członkowskich można znaleźć na stronie www.deloitte.com/pl/onas 2014 Deloitte Polska. Member of Deloitte Touche Tohmatsu Limited