Czesław Tokarz ARCHIWALIA OBRAZUJĄCE POMOC MATERIAŁOWĄ ZSRR DLA LWP W LATACH 1943 1945 W kwietniu 1943 r. działający na terenie Związku Radzieckiego Związek Patriotów Polskich wszczął, uwieńczone powodzeniem, starania o utworzenie polskich sił zbrojnych na terytorium ZSRR. W trakcie pertraktacji pomiędzy przedstawicielami ZPP a władzami wojskowymi Armii Czerwonej uzyskano zobowiązania od władz radzieckich udzielenia polskim jednostkom wojskowym wszechstronnej pomocy zarówno pod względem kadrowym, jak i materiałowym. W ten sposób począwszy od połowy maja 1943 r. w Sielcach nad Oką w pobliżu Riazania rozpoczęto formowanie pierwszej polskiej dywizji piechoty. * * * W Centralnym Archiwum Wojskowym nie zachowały się materiały zawierające sumaryczne, pełne i ścisłe dane o pomocy Związku Radzieckiego świadczonej na rzecz ludowego Wojska Polskiego. Przechowywane źródła archiwalne z lat 1943 1945 pozwalają tylko na przeprowadzenie częściowej analizy statystycznej dotyczącej radzieckiej pomocy dla oddziałów Wojska Polskiego zarówno w okresie ich formowania, jak i w czasie działań bojowych. Badania nad tym zagadnieniem opierać się muszą wyłącznie na danych mówiących o wielkości otrzymywanych sukcesywnie dostawach podstawowych rodzajów uzbrojenia, amunicji i wyposażenia. Poważną przeszkodą w ustalaniu wielkości materiałowej pomocy udzielonej LWP przez władze radzieckie jest brak zestawień zbiorczych obrazujących zużycie sprzętu i materiałów wojennych przez jednostki ludowego Wojska Polskiego w czasie organizacji, szkolenia i działań bojowych. Mimo ograniczonego charakteru zachowane w Centralnym 146
Archiwum Wojskowym materiały źródłowe ilustrują stosunkowo pełne zaopatrzenie organizowanych i szybko wzrastających liczebnie oddziałów LWP. Akta obrazujące wszechstronną pomoc ZSRR dla ludowego Wojska Polskiego występują niemal we wszystkich zespołach, a zwłaszcza w dokumentacji instytucji centralnych i dowództw związków operacyjnych 1. Jednak do początkowego okresu organizacji LWP w CAW nie zachowały się pełne informacje o ilości przekazanego sprzętu dla nowoformujących się jednostek. Dotyczy to zwłaszcza 1 dywizji piechoty oraz 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR. Dlatego też ważnym z tego okresu jest meldunek dowódcy 1 DP, gen. Z. Berlinga z dnia 5 września 1943 r. o podporządkowaniu się dywizji dowódcy Frontu Zachodniego, gen. W. Sokołowskiemu 2. Z meldunku tego wynika, że dywizja o stanie 11 444 ludzi, podążając na front posiada pełne etatowe uzbrojenie oraz jest wystarczająco zaopatrzona w żywność, furaż, medykamenty i materiały pędne. Z chwilą przystąpienia do formowania 1 Korpusu Polskich Sił Zbrojnych w ZSRR w ciągu sierpnia i września 1943 r. do Sielc nadeszły dalsze transporty sprzętu radzieckiego, który przekazywano na podstawie zapotrzebowań kierowanych przez polskie dowództwo do wojskowych władz radzieckich. Z okresu tego zachowało się kilka źródeł w sprawach zaopatrzenia jednostek polskich w broń, amunicję, materiały pędne, sprzęt kwatermistrzowski, środki oporządzenia i umundurowanie. Są to przede wszystkim rozkazy, zapotrzebowania materiałowe, meldunki, sprawozdania dekadowe i miesięczne o stanie wyposażenia jednostek oraz zestawienia statystyczne posiadanego sprzętu 3. Formowanie 1 Armii Polskiej w ZSRR, które rozpoczęto w marcu 1944 r. oparte było także na wszechstronnej pomocy Związku Radzieckiego. Decyzję o formowaniu dalszych jednostek zawierał rozkaz Charkowskiego Okręgu Wojennego nr 00229 z dnia 24 marca 1944 r. 4, który nakazywał całkowite zabezpieczenie i wyposażenie ich w uzbrojenie i wszelki potrzebny sprzęt z magazynów Armii Czerwonej. Zagadnienie to zostało rozszerzone zarządzeniem Głównego Zarządu 1 Na uwagę zasługują przede wszystkim zespoły akt: Sztab Główny, 1 KPSZ, 1 AWP, Departament Uzbrojenia WP, Dowództwo Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych, Główne Kwatermistrzostwo. Por. też: T. G ę s e k i Z. H o f f m a n, Pomoc ZSRR dla narodu po1kiego w jego walce z Niemcami hitlerowskimi [w:] 20 lat ludowego Wojska Polskiego, Warszawa 1967, s. 449 i nast. 2 CAW, III-7-10, k. 168. 3 Najwięcej tego rodzaju materiału zachowało się w zespole 1 KPSZ (III-3). 4 CAW, III-139-1, k. 99. 147
Organizacyjnego Sztabu Generalnego Armii Czerwonej z dnia 11 maja 1944 r. 5, zobowiązującym okręgi wojenne, na terenie których odbywało się formowanie polskich jednostek, do wszechstronnego ich zaopatrywania. Jak wykazują zachowane źródła postanowienie to było w pełni realizowane. W centralnym Archiwum Wojskowym nie zachowały się jednak zestawienia zbiorcze obrazujące stan ilościowy sprzętu dostarczonego w tym okresie przez stronę Armii Czerwonej. Z pojedynczych, ale ciekawszych materiałów dotyczących tego zagadnienia, które posiada CAW wymienić można: zawiadomienie Głównego Zarządu Sanitarnego ACz z maja 1944 r. w sprawie przekazania do Sum medykamentów dla jednostek Armii Polskiej w ZSRR 6, zawiadomienie szefa Sztabu Tyłów Armii Czerwonej z maja 1944 r. o skierowaniu do AP w ZSRR samochodów i części zamiennych oraz planowaniu dalszego uzupełnienia materiałowego dla jednostek formowanych w rejonie Sum i Kiwerc 7, postanowienie Rady Wojennej 1 Frontu Białoruskiego z czerwca 1944 r. o przekazaniu dla potrzeb jednostek polskich produktów żywnościowych i paliwa 8. Podobnego typu materiały zachowały się także w innych zespołach akt przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym. I tak np.: w zespole akt Sztabu Głównego WP znajdują się wykazy uzbrojenia, sprzętu i kompletów szpitalnych przekazanych przez władze radzieckie jednostkom polskim, a także zestawienia stanu ilościowego pojazdów mechanicznych i uzbrojenia, zapotrzebowania skierowane do władz radzieckich oraz korespondencja NDWP w sprawie sprzętu dla nowoformowanych jednostek, Dowództwa Frontu i jednostek podleglych 9. Do ciekawszych źródeł znajdujących się w tym zespole należy plan zamierzeń organizacyjnych LWP na rok 1945, który wobec braku zbiorczych materiałów dotyczących pomocy radzieckiej pozwala na przybliżone określenie zamierzeń w tym kierunku 10. Z podsumowania dokonanego przez II Wiceministerstwo Obrony Narodowej w grudniu 1945 r. wynika, że LWP otrzymało od Związku Radzieckiego m.in.: 289 100 karabinów i karabinków, 104 018 automatów PPSz i PPS, 18 652 rkm, 3644 ckmów, 5 CAW, III-368-7, k. 1. 6 Zawiadomienie zawiera wykaz 449 pozycji medykamentów i instrumentów lekarskich. CAW, III-4-882, k. 5 i nast. 7 Do dyspozycji 1 AWP skierowano m.in. 335 samochodów oraz 4 wagony części zamiennych i opon. CAW, III-4-793, k. 13 16. 8 Informuje ono, że przekazano m.in. 250 t mąki, 500 t sucharów, 450 t żyta i pszenicy oraz dodatkowo 1018 t benzyny CAW, III-4-794, k 8. 9 Najwięcej tego rodzaju informacji znajduje się w teczkach III-1-20, III-1-53, III-1-146, III-1-158, III-1-347, III-1-411. 10 CAW, III-1-217. 148
4522 moździerzy i 3404 różnych kalibrów, 2680 radiostacji, 13 000 aparatów telefonicznych, 20 000 km kabla telefonicznego, 1019 samolotów bojowych, 110 samolotów dla lotnictwa cywilnego LOT, 738 czołgów oraz 70 transporterów opancerzonych i 81 samochodów pancernych (Prot. 8/52, t. 2866, k. 211). O pomocy ZSRR dla formujących się oddziałów polskich informują również akta Departamentu Uzbrojenia WP 11. Na uwagę badacza zasługują przede wszystkim zapotrzebowania na uzbrojenie dla nowoformowanych jednostek LWP, plany dostaw sprzętu i uzbrojenia z Głównego Zarządu Artylerii ACz, meldunki i sprawozdania o stanie uzbrojenia i amunicji oraz jej zużyciu. W innym zespole akt Oddziału Chemicznego WP 12 znajdują się plany zaopatrzenia jednostek LWP w sprzęt chemiczny, sprawozdania o ilości i ruchu sprzętu chemicznego przekazanego ze składów Armii Czerwonej. Podobnego typu materiały zachowały się w Dowództwie Wojsk Inżynieryjno-Saperskich WP 13. Są to plany uzupełnienia jednostek LWP w sprzęt saperski, zapotrzebowania na sprzęt i sprawozdania z zaopatrzenia jednostek w sprzęt inż.-sap. W Dowództwie Wojsk Pancernych i Zmotoryzowanych 14 do ciekawszych źródeł zaliczyć należy: zapotrzebowania na czołgi, samochody pancerne i inny sprzęt pomocniczy dla formującego się Korpusu Pancernego oraz na artylerię rakietową (III-232-47), zawiadomienia o skierowaniu sprzętu do Korpusu Pancernego (III-232-39) oraz sprawozdania o stanie ilościowym sprzętu pancernego (III-232-50). Stosunkowo dużo materiału dotyczącego tego zagadnienia znajdzie badacz w zespole Głównego Kwatermistrzostwa WP 15. Tam właśnie zachowały się zapotrzebowania na sprzęt taborowy, samochody i umundurowanie. O ilości napływającego sprzętu radzieckiego do magazynów LWP świadczą sprawozdania o zabezpieczeniu materiałowym jednostek 1 Armii Polskiej w ZSRR z czerwca 1944 r. 16 oraz wykazy przekazanych materiałów jednostkom LWP. Po wyzwoleniu wschodnich terenów Polski w oparciu o pomoc radziecką przystąpiono do uruchomienia przemysłu. Do ciekawszych materiałów przechowywanych w CAW, a dotyczących tego problemu należy korespondencja Naczelnego 11 CAW, III-447. 12 CAW, III-327. 13 CAW, III-299. 14 CAW, III-232. 15 CAW, III-446. 16 CAW, III-446-52, k. 1 9. 149
Dowództwa WP z radzieckimi władzami wojskowymi. W korespondencji z dnia 19 grudnia 1944 r. 17 naczelny dowódca WP zwraca się do zastępcy ministra Obrony ZSRR z prośbą o przydział części zapasowych i surowca dla zakładów włókienniczych w Białymstoku, celem rozpoczęcia produkcji umundurowania. Należy też wspomnieć o zaopatrzeniu finansowym jednostek 1 armii WP, które do września 1944 r. oparte było na środkach płatniczych przekazanych przez władze radzieckie. I tak np. sprawozdanie finansowe 1 DP z dnia 10 stycznia 1944 r. podaje, że w grudniu 1943 r. dywizja otrzymała łącznie 10 512 317 rubli 18. Natomiast z wykazu opracowanego przez oddział finansowy 1 AWP z dnia 25 października 1944 r. wynika, że w okresie od stycznia do października 1944 r. otrzymano od dowództwa 1 Frontu Białoruskiego 66 831 635 rubli 19. Z omawianym zagadnieniem łączy się też radziecka pomoc w uzbrojeniu i zaopatrzeniu dla polskiej partyzantki, oddziały której uzupełniły później jednostki LWP. Trudności w zaspokojeniu potrzeb materiałowych wpływały hamująco na dalszy rozwój i aktywność ruchu zbrojnego. Poprawa nastąpiła z chwilą utworzenia w maju 1944 r. Polskiego Sztabu Partyzanckiego (PSzP), wyposażanego przez Związek Radziecki w broń, sprzęt, amunicję i transport lotniczy. Zadaniem PSzP przekształconego w sierpniu 1944 r. w Bazę Materiałowo-Technicznego Zaopatrzenia przy Naczelnym Dowództwie WP, było niesienie pomocy działającej w kraju Armii Ludowej i dalszy rozwój ruchu partyzanckiego na okupowanych terenach Polski oraz szkolenie dla jego potrzeb specjalistów 20. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachował się oryginał sprawozdania Polskiego Sztabu Partyzantów za okres maj wrzesień 1944 r., które zawiera m.in. szczegółowe informacje statystyczne o ilości otrzymanego od władz radzieckich uzbrojenia i wyposażenia, przekazanego do dyspozycji oddziałom walczącym z okupantem na terenie kraju 21. 17 CAW, III-466-53, k. 39. 18 CAW, III-7-675, k. 1. 19 CAW, III-4-930, k. 5. 20 F. Z b i n i e w i c z, Armia Polska w ZSRR, Warszawa 1963, s. 305. 21 Władze radzieckie przekazały m.in. następujące uzbrojenie i wyposażenie: 4270 pistoletów maszynowych, 8600 karabinów, 254 km, 52 moździerze, 137 rusznic ppanc., 3500 szt. granatów ręcznych, 176 000 szt. naboi do pistoletów, 52 000 szt. naboi karabinowych, 15 000 kg materiału wybuchowego, 17.348 szt. min, 6.920 spadochronów, 1859 mundurów, 3376 płaszczy, 2306 par butów, leków dla 5000 osób oraz 49 samochodów różnych typów i żywność. CAW, Prot. 62/53, t. 229, k. 22. Fragmenty sprawozdania ogłosił drukiem H. D[uczyński], Dwa dokumenty o działalności Polskiego Sztabu Partyzanckiego. Wojskowy Przegląd Historyczny nr 22/spec. 1962, s. 390 i nast. 150
Mimo braku pełnych akt dotyczących poruszanego zagadnienia zwłaszcza z początkowego okresu formowania WP, zachowane w CAW fragmentaryczne materiały wykazują dobitnie, że pomoc Związku Radzieckiego dla formowanych polskich jednostek była ogromna i wszechstronna. Wyrażała się ona w pełnym wyposażeniu LWP w sprzęt lotniczy i pancerny, strzelecki, artyleryjski i kwatermistrzowski. Dowody tego znajdzie badacz w wyżej omówionych źródłach archiwalnych. Ponadto radzieckie władze wojskowe przekazały etaty, na których oparto organizację LWP, regulaminy i bogatą literaturę fachową. Należy stwierdzić, że ta wszechstronna pomoc Związku Radzieckiego dla formujących się jednostek polskich w okresie wojny była bezpłatna. 151