DOWÓDZTWA ARMII

Transkrypt

1 Tadeusz Wawrzyński DOWÓDZTWA ARMII W pierwszym okresie wojny polskiej wyższymi związkami operacyjnymi były dowództwa frontów. Powstawały one w związku z potrzebą przeprowadzenia konkretnej operacji. Po zawarciu pokoju z Niemcami i zajęciu Pomorza istniał tylko jeden front front wschodni i ten fakt wpłynął na konieczność zmiany organizacji sił walczących. Podział na fronty utrudniał bowiem Naczelnemu Dowództwu prowadzenie jednolitej akcji, odsuwał go od bezpośredniego wpływu na działania wojenne i nie gwarantował dostatecznego współdziałania wojsk na całym froncie. Ponadto ujemny wpływ na sprawność i siłę bojową miało obarczenie dowództw frontów dużym zakresem czynności administracyjno-gospodarczych. Wszystko to wpłynęło na podział całego walczącego wojska na armie, podporządkowane bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu. Likwidację frontów i podział na armie z dniem 1 kwietnia 1920 roku zarządziło naczelne Dowództwo rozkazem Nr 1940/1 z 7 marca 1920 roku 1. Reorganizację motywowano koniecznością wzmocnienia siły bojowej przed przewidywanymi ciężkimi zadaniami wojennymi. Operacyjny zakres działalności dowództwa armii został określony rozkazem Naczelnego Dowództwa Nr 1881/III z 21 marca 1920 roku, który głosił, że: dowództwa armii mianowicie w ramach zarządzeń Naczelnego Dowództwa: A. w działaniach zaczepno-obronnych: powiel.), s E. O p p m a n, Dowództwa armii [w:] Spis władz wojskowych , Warszawa 1936 (masz.

2 a) informują zawsze w potrzebnym stopniu podwładne sobie jednostki, o ogólnym zamiarze, zadaniu i strefie armii, podają ogólną ideę działania i główne kierunki uderzeń w obrębie armii, który armia ma osiągnąć, b) rozdzielają zadania między podwładne sobie jednostki, ustalają ich odcinki operacyjne, kierunki uderzeń, przedmioty, które mają osiągnąć w oznaczonym czasie, współdziałanie ich ze sobą i sąsiednimi armiami, chwilę rozpoczęcia akcji, formują rezerwy dowództw armii i określają ich rolę, c) regulują ugrupowanie wojsk i użycie taktyczne poszczególnych oddziałów, rodzajów broni i służb, d) wydają zarządzenia co do utrzymania łączności, składania meldunków i robót technicznych w obrębie armii, e) przydzielają drogi tyłowe, regulują korzystanie z kolei żelaznych. B. W działaniach obronnych: a) powiadamiają o ogólnym celu, charakterze obrony, zadania i strefie operacyjnej armii, b) wyznaczają szczegółowe linie obronne, zadania, odcinki i współdziałania dywizji względnie grup operacyjnych między sobą oraz sąsiednimi armiami, zarządzają j regulują rozpoczęcie i przebieg kontrataków, formują rezerwy i określają ich zadania, c) jak w działaniach zaczepnych, d) zarządzają i określają system i zakres prac technicznych na liniach obronnych, regulują dostawę materiałów i czuwają nad ich wykonaniem, wydają zarządzenia co do łączności, uwzględniając różne ewentualności obrony 2. Na czele armii stał dowódca (etatowo: gen. broni lub gen. porucznik). Był odpowiedzialny przed naczelnym Wodzem za sprawność bojową i zdolność operacyjną armii. Organami dowódcy armii byli: szef sztabu armii i kwatermistrz armii. Szef sztabu armii (etatowo: gen. ppor. lub płk) był pierwszym pomocnikiem dowódcy i odpowiadał za całokształt służby wewnętrznej dowództwa, za sprawność bojową żołnierzy oraz za czynności, związane ze stroną organizacyjno-operacyjnej akcji 2 Tamże, s. 2 3.

3 wojennej. Organami wykonawczymi szefa sztabu były oddziały I, II. III i V. Oddział I Organizacji i uzupełnień składał się z sekcji O. de B. i stanów liczebnych oraz z referatu wyszkolenia. Oddział II Informacyjny z sekcji defensywy, sekcji ofensywy, referatu oświatowego i referatu polityczno-prasowego. Oddział Operacyjny z sekcji operacyjno-rozkazodawczej, z sekcji operacyjno-ewidencyjnej i oficera gazowego. Oddział V Personalny z sekcji spraw personalnych oficerów i szeregowych, sekcji służby wewnętrznej oraz redakcji rozkazów, litografii i drukarni. Ponadto w drodze przez szefa sztabu w charakterze referentów dowódcy armii podlegali szefowie Łączności, Lotnictwa, Inżynierii i Saperów, Kolejnictwa i Ekspozytury Żandarmerii Polowej. Kwatermistrz był bezpośrednim pomocnikiem dowódcy we wszystkich sprawach związanych z zaopatrzeniem materiałowym i służbą etapową armii. Organem wykonawczym kwatermistrza był Oddział IV Etapowy, który składał się z sekcji ogólnej, sekcji broni i amunicji, referatu samochodowego, referatu koni i taborów, referatu spraw jeńców i oficera rozdzielczego armii. Ponadto w drodze przez kwatermistrza jako referenci służb, dowódcy armii podlegali szefowie Intendentury, Sanitarny, Naczelny Lekarz Weterynarii, Referat Sądowo-Prawny, Duszpasterstwo i Referat Poczt Polowych 3. Organizacja dowództwa armii przetrwała w zasadzie do końca wojny. Tylko w niektórych wypadkach, gdy chodziło o armie o mniejszym składzie, zalecano stosować schemat organizacyjny dowództw jak dla grup operacyjnych. Zasadnicza różnica między organizacją dowództwa armii a grupy polegała na odrębności służby kwatermistrzowskiej w armii, podczas gdy w grupie funkcje kwatermistrzowskie spełniał szef Oddziału IV, podległy szefowi sztabu. Armie w myśl rozkazów 1040/I i 1580/I miały być samodzielne i podlegać wprost Naczelnemu Dowództwu. Okazało się to jednak nie zawsze praktyczne i już w maju 1920 roku powstały znów fronty, którym armie podlegały początkowo tylko pod względem taktycznym, później zaś (od lipca 1920 roku) także i pod innymi 3 Tamże, s. 3 5.

4 względami. W niektórych przypadkach dowództwo frontu łączyło się z dowództwem armii 4. Na mocy wspomnianego na wstępie rozkazu Naczelnego Dowództwa Nr 1940/I z 7 marca 1920 roku dokonano 1 kwietnia podziału całego wojska walczącego na armie, podporządkowane bezpośrednio Naczelnemu Dowództwu: z oddziałów Frontu Podolskiego utworzono 6 Armię, z oddziałów Frontu Wołyńskiego 2 Armię i z oddziałów Frontu Litewsko-Białoruskiego armie 1, 4 i 7 5. Armie 3 i 5 powstały później. Dowódcą 1 Armii został mianowany gen. broni Józef Haller, którego chwilowo miał zastąpić gen. por. Stefan Majewski. Gen. Haller nie objął jednak dowództwa i 1 Armią dowodził do 30 maja 1920 roku gen. Majewski. 30 maja dowództwo objął gen. por. Gustaw Zygadłowicz. 23 lipca 1920 roku dowództwo przeszło w ręce gen. por. Jana Romera, a 29 lipca objął je zastępczo gen. por. Mieczysław Kuliński, zaś 31 lipca gen. ppor. Władysław Jędrzejewski. Rozkaz Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku powołał na dowódcę 1 Armii gen. por. Franciszka Latinika. Na podstawie zarządzeń Naczelnego dowództwa WP z 19 i 21 sierpnia 1920 roku dowództwo miał objąć gen. por. Lucjan Żeligowski. Jednakże rozkazami Naczelnego Dowództwa z 22 i 23 sierpnia 1920 roku dowództwo 1 Armii czasowo i w zastępstwie objął gen. por. Aleksander Osiński 6. 1 września 1920 roku 1 Armia uległa likwidacji 7. Dowódcą 2 Armii mianowano gen. ppor. Antoniego Listowskiego. 25 maja 1920 roku zostało nakazane przez Naczelne Dowództwo WP rozwiązanie 2 Armii 8. Jednak już rozkazem Dowództwa Frontu gen. Rydza-Śmigłego z końca czerwca nakazano ponowne jej utworzenie. Dowódcą został mianowany gen. ppor. Kazimierz Raszewski, a 11 sierpnia 1920 roku dowodzenie przejął gen. por. Bolesław Roja. 25 sierpnia 1920 roku Naczelne Dowództwo nakazało likwidację 2 Armii 9. Nowa 2 Armia powstała na rozkaz Naczelnego Dowództwa z 18 sierpnia 1920 roku. 4 Tamże, s J. G i e r g i e l e w i c z, Dowództwa frontów [w:] Spis władz..., s E. O p p m a n, op. cit., s Rozkaz NDWP Nr 9475/III z roku. CAW, Oddział I NDWP, sygn. I Rozkaz NDWP Nr 6190/I z roku. CAW, Oddział I NDWP, sygn. I Rozkaz NDWP Nr z roku. CAW, Oddział I NDWP, sygn. I

5 Dowództwo Armii przekształciło się z dowództwa grupy uderzeniowej, a więc ze sztabu ścisłego dowództwa Frontu Środkowego. Dowódcą 2 Armii został dowódca grupy uderzeniowej gen. Edward Rydz-Śmigły. 15 września 1922 roku dowództwo 2 Armii zostało przeorganizowane w Inspektorat Armii Nr Armia powstała na Ukrainie w związku z planami Naczelnego Wodza ofensywy na Kijów na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa WP Nr 2800/III z 19 kwietnia 1920 roku. Podporządkowana została bezpośrednio Naczelnemu Wodzowi. Została zlikwidowana 3 maja 1920 roku. Jednak już następnego dnia powstała nowa 3 Armia przekształcona z grupy operacyjnej gen. Rydza-Śmigłego na mocy rozkazu Naczelnego Dowództwa Nr 4075/III. Dowódcą został gen. Rydz-Śmigły. Po objęciu dowództwa Frontu przez gen. Rydza-Śmigłego dowództwo frontu łączyło się z dowództwem 3 Armii. Po przekształceniu dowództwa Frontu gen. Rydza-Śmigłego na dowództwo Frontu Południowo-Wschodniego co nastąpiło 9 lipca 1920 roku, dowódcą 3 Armii mianowano gen. broni Zygmunta Zielińskiego. 26 sierpnia 1920 roku dowódcą armii został gen. ppor. Władysław Sikorski. 23 września 1920 roku zarządzono likwidację 3 Armii. Nowa 3 Armia powstała 4 października 1920 roku. Jej dowódcą był również gen. ppor. Sikorski. Rozkazem Naczelnego Dowództwa WP Nr 10730/III z 9 grudnia 1920 roku zarządzono likwidację odcinka 3 Armii. Jej dowództwo zostało oddane do dyspozycji Naczelnego Dowództwa i miało stanowić związek Inspektoratu Armii 11. Dowódcą 4 Armii mianowany został gen. por. Stanisław Szeptycki, Od II połowy maja 1920 roku dowództwo 4 Armii było jednocześnie dowództwem Frontu gen. Szeptyckiego. 5 lipca 1920 roku Front gen. Szeptyckiego przeorganizowano na Front Północno-Wschodni. Dowódca frontu pozostał gen. Szeptycki, a dowództwo 4 Armii objął gen. por. Leonard Skierski kwietnia 1921 roku zarządzeniem Oddziału I Sztabu Ministerstwa Spraw Wojskowych 4 Armia została zlikwidowana Armia została utworzona na mocy rozkazu Naczelnego Wodza z 6 sierpnia 1920 roku. Dowódcą armii został gen. ppor. Władysław Sikorski. Armię rozwiązano 10 E. O p p m a n, op. cit., s Tamże, s Tamże, s Zarządzenie wykonawcze Oddziału I Sztabu MSWojsk. nr 5400/Mob. z roku. CAW, Oddział I NDWP, sygn. I

6 zarządzeniem Naczelnego Dowództwa WP z 31 sierpnia 1920 roku. Dowódcą 6 Armii mianowano gen. Wacława Iwaszkiewicza sierpnia 1920 roku dowództwo 6 Armii stało się jednocześnie dowództwem Frontu Południowego. 18 sierpnia dowództwo tego frontu zostało oddzielone od dowództwa 6 Armii. Na dowódcę armii powołano gen. por. Władysława Jędrzejowskiego. 3 września 1920 roku dowództwo 6 Armii przemianowano na dowództwo Grupy Operacyjnej gen. Władysława Jędrzejowskiego. W pierwszych dniach września zorganizowano nowe dowództwo 6 Armii. Dowódcą został gen. por. Józef Haller. 1 czerwca 1921 roku dowództwo 6 Armii zostało zlikwidowane 15. Dowódcą 7 Armii został gen. ppor. Gustaw Zygadłowicz. W końcu czerwca 1920 roku ukazało się zarządzenie o likwidacji armii 16. Armia rezerwowa utworzona została na rozkaz Naczelnego Wodza 25 maja 1920 roku. Dowództwo armii objął gen. por. Kazimierz Sosnkowski. Dowództwo Armii Rezerwowej rozwiązano 15 czerwca 1920 roku 17. Charakterystyka akt Akta dowództw armii zachowały się w dość dobrym stanie. Ich stan ilościowy zależy w dużym stopniu od okresu działania danej armii. Ilość akt poszczególnych zespołów archiwalnych dowództw armii przedstawia się następująco: Armie j.a, 5,40 mb j.a. 15,00 mb j.a. 7,00 mb j.a. 18,50 mb 5 37 j.a. 0,90 mb j.a. 14,50mb j.a. 4,00 mb 14 E. O p p m a n, op. cit., Tamże, s Zarządzenie NDWP nr z roku. CAW, Oddział I NDWP, sygn. I E. O p p m a n, op. cit.,

7 Rezerwowa 17 j.a. 0,30 mb Ogółem akta dowództw armii liczą j.a. (65,60 mb). Największa wartość dla badaczy mają akta oddziałów I, II i III. W aktach oddziałów I występują m.in. rozkazy dzienne, tajne, wewnętrzne i oficerskie, O. de B. oddziałów, raporty stanu liczebnego, zarządzenia i rozkazy w sprawach organizacyjnych, materiały dotyczące organizacji oddziałów rosyjskich współdziałających z armią polską, raporty z inspekcji, zarządzenia demobilizacyjne, raporty z inspekcji, etaty, meldunki sytuacyjne, dzienniki wydarzeń, wykazy liczbowe zdemobilizowanych, sprawy uzupełnień, sprawy dezercji, materiały dotyczące Polskiego Czerwonego Krzyża, zmiany nazw pułków, organizacji armii Budionnego oraz organizacji obozów warownych w Kowlu, Dubnie, Łucku, Brześciu n. Bugiem i Grodnie, sprawy personalne i wyszkolenia. Bardzo interesującą problematykę zawierają akta oddziałów II. Są tu instrukcje narodowościowe, tłumaczenia szyfrogramów Sztabu Generalnego, raporty o nastrojach ludności, meldunki sytuacyjne i wywiadowcze, O. de B. armii sowieckich, zestawienia sytuacji nieprzyjaciela, przeglądy prasy sowieckiej, raporty i komunikaty polityczne Litwy Środkowej, zestawienia i raporty prasowe, komunikaty informacyjne, zeznania jeńców, protokoły przesłuchań żołnierzy powracających z niewoli, protokoły zeznań podejrzanych o szpiegostwo i działalność komunistyczną, listy gończe, raporty miesięczne akcji oświatowo-kulturalnej, materiały dotyczące działalności teatrów polowych oraz instrukcja o ochronie zabytków kultury i sztuki. Na uwagę zasługują również konwencja wojskowa między Polską a Ukrainą, materiały dotyczące zatargu polsko-litewskiego, umowa polsko-litewska z roku, rozkazy armii litewskiej, zestawienia wiadomości o wojsku litewskim oraz raporty w sprawie nadużyć popełnionych przez oficerów i żołnierzy formacji dowodzonych przez gen. Bułak-Bałachowicza, mjr. Jakowlewa i mjr. Salnikowa. Wśród akt oddziałów III należy wymienić rozkazy i komunikaty operacyjne, komunikaty Sztabu Generalnego, sprawozdania bojowe, dzienniki operacyjne, dzienniki działań wojennych, meldunki i komunikaty sytuacyjne, meldunki lotnicze, rozmowy juzowe, tłumaczenia szyfrogramów nieprzyjaciela oraz zarządzenia, meldunki, programy i instrukcje dotyczące wyszkolenia.

8 W aktach oddziałów IV występują raporty broni, zarządzenia materialne, wykazy zdobyczy wojennej, zarządzenia dotyczące taboru i transportu, komunikaty i meldunki sytuacji materialnej, plany przezbrojenia dywizji, materiały dotyczące wymiany jeńców, rozkazy kwatermistrzowskie, raporty strat, instrukcje demobilizacyjne, zarządzenia w sprawie demobilizacji materiałowej, materiały dotyczące organizacji kordonu granicznego oraz organizacji wojsk wartowniczych i etapów. Akta oddziałów V to m.in. zarządzenia dotyczące demobilizacji, wnioski odznaczeniowe, obsady personalne dowództw, wykazy imienne oficerów i kapelanów, rozkazy ogólne i oficerskie, wyroki sądowe, materiały dotyczące demobilizacji Hallerczyków, rozkazy i zarządzenia w sprawach mianowań, przydziałów i przeniesień. Z innych komórek organizacyjnych dowództw armii na uwagę zasługują następujące materiały: Szefostwa Łączności organizacja i O. de B. wojsk łączności, szkice sieci telegraficznej i telefonicznej, raporty o stanie sprzętu, meldunki sytuacyjne, raporty central telefonicznych. Szefostwa Inżynierii i Saperów organizacja i reorganizacja służby inżynieryjno-saperskiej, wykazy dróg i mostów, budowa fortyfikacji dróg i mostów, zmiany dyslokacji, protokoły z konferencji, raporty czynności kompanii saperskich. Szefostwa Kolejnictwa raporty sytuacyjne, zarządzenia dotyczące kolejek wąskotorowych oraz transportów kolejowych, komunikaty i raporty sytuacji kolejowej, organizacja szefostw kolejnictwa, etaty, instrukcje. Szefostwa Intendentury organizacja służby intendentury, zarządzenia, raporty i meldunki dotyczące spraw finansowych, sprawozdania z kontroli, sprawy zaopatrzenia w żywność i umundurowanie, instrukcje dotyczące zakupów, cenniki artykułów spożywczych i przemysłowych. Szefostwa Sanitarne organizacja służby sanitarnej polowej, sprawozdania o stanie zdrowotnym oddziałów, instrukcje sanitarne, raporty stanu chorych, dyslokacja oddziałów i zakładów sanitarnych, sprawozdania z inspekcji szpitali, wykazy imienne strat, wykazy szpitali epidemicznych i polowych, formowanie czołówek sanitarnych,

9 imienne wykazy personelu lekarskiego, przydziały lekarzy i personelu pomocniczego, przepisy dotyczące postępowania z jeńcami i chorymi w sytuacji epidemii, instrukcja dla obozów jeńców, ewakuacja jeńców i internowanych, formowanie obozów i oddziałów robotniczych jeńców, sprawy wymiany jeńców. Dowództwa Taborów organizacja wojsk taborowych, wykazy stanu koni, zarządzenia w sprawie zadań taborów, przydziały kolumn taborowych, cenniki koni i uprzęży. Referaty Jeńców wykazy jeńców sowieckich, zarządzenia w sprawie stacji kontrolnych dla jeńców i internowanych. Naczelni Lekarze Weterynarii zarządzenia sanitarno-weterynaryjne, instrukcja dla lekarzy weterynarii, etat szpitala koni, wykazy lekarzy i sanitariuszy weterynarii. Zarządy Budownictwa Polowego zarządzenia,, etaty, organizacja zakładów służby budownictwa, sprawy remontów, nazwy urzędów i instytucji budownictwa polowego. Duszpasterstwo sprawozdania z czynności duszpasterskich, protokoły zebrań księży wojskowych, wykazy imienne księży. Referaty Sądowo-Prawne organizacja i reforma więziennictwa, plan ewakuacji więzień, sprawy sądownictwa polowego.