DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH

DOLNOŚLĄSKIE CENTRUM STUDIÓW REGIONALNYCH Badania z uwzględnieniem wniosków prognostycznych, dotyczących sytuacji szkolnictwa wyższego regionu dolnośląskiego z perspektywy potrzeb, a także oferty regionu w zakresie szkolnictwa wyższego Prof. dr hab. Tadeusz Bednarski Dr Ewa Mika Mgr Filip Borowicz WROCŁAW, 2006 Projekt współfinansowany przez Unię Europejską z Europejskiego Funduszu Społecznego oraz budżetu Państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego. 1

STRESZCZENIE. Nadchodzące zmiany demograficzne i stale rosnąca oferta edukacyjna tworzą w dalszej perspektywie jakościowo nową sytuację w obszarze szkolnictwa wyższego. Wstępna analiza danych demograficznych i edukacyjnych, były podstawą wyboru metodologii statystycznej (model logistyczny), umożliwiającej dokonanie prognozy popytu na szkolnictwo wyższe w regionie dolnośląskim. Prognozy szczegółowe dla Dolnego Śląska i dla całego kraju podane w liczbach bezwzględnych - wykonane są do roku 2010, prognozy oparte na względnym zainteresowaniu studiami do roku 2015. Słowa kluczowe: szkolnictwo wyższe, zmiany demograficzne, popyt na studia wyższe, prognozy popytu, ewolucja rynku edukacji wyższej 2

SPIS TREŚCI: WSTĘP... 4 1. OPIS I ANALIZA DANYCH DEMOGRAFICZNYCH... 6 2. DANE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM W LATACH 1999-2005 I ICH WSTĘPNA ANALIZA...17 3. PROGNOSTYCZNA ANALIZA DANYCH EDUKACYJNYCH ZA POMOCĄ MODELU LOGISTYCZNEGO... 28 WNIOSKI Raport został przygotowany przez zespół: Prof. dr hab. Tadeusz Bednarski 1 (kierownik zespołu), Dr Ewa Mika 2, Mgr Filip Borowicz 3. Poszczególne osoby miały dominujący udział w następujących pracach: - kierowanie całością prac badawczych, opracowanie metodologii badań i prognoz oraz wniosków, prof. Tadeusz Bednarski - część demograficzna - Rozdział 1, dr Ewa Mika - omówienie danych szkolnictwa wyższego - Rozdział 2, mgr Filip Borowicz 1 Instytut Nauk Ekonomicznych, Uniwersytet Wrocławski 2 Instytut Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Wrocławski 3 Instytut Nauk Ekonomicznych Uniwersytet Wrocławski 3

WSTĘP Oczekiwania w zakresie zmian społecznych i zmiany polityczno społeczne, jakie nastąpiły w ciągu ostatnich dwudziestu lat w naszym kraju miały ogromny wpływ nie tylko na całokształt przekształceń gospodarczych i rynkowych. Sięgnęły także w sferę spraw rodzinnych, modyfikując istniejące wzorce myślenia i zachowania, pozostawiając widoczny ślad w szeroko rozumianej kulturze społecznej. Symptomy tego procesu są szczególnie widoczne w postępujących zmianach demograficznych. Nadchodzący niż demograficzny już w niedalekiej przyszłości będzie silnie oddziaływać w wielu ważnych sferach życia społeczno gospodarczego budując niejako drugą falę zmian. Całościowy efekt oddziaływania czynników demograficznych na społeczeństwo jest dziś niemożliwy do oceny, chociaż można poddać skutecznej prognozie wybrane jego fragmenty. Postępujące zmiany demograficzne stworzą już w niedalekiej przyszłości nową sytuację w obszarze szkolnictwa wyższego. Świadomość nadchodzących zmian i ilościowa wiedza w tym zakresie z pewnością przyczynić się mogą do złagodzenia ewentualnych niekorzystnych perturbacji na rynku edukacyjnym. Należy zauważyć, że poglądy na temat skali i skutków niżu demograficznego dla szkolnictwa wyższego nie są jednolite. Z jednej strony panuje przekonanie, że ów niż spowoduje nadmierny wzrost konkurencji na rynku edukacyjnym, wpływając między innymi negatywnie na jakość kształcenia. Z drugiej strony stale rosnący popyt na studia wyższe może zniwelować skutki nadchodzącego niżu demograficznego, i w efekcie pozytywnie wpłynąć na rozwój szkolnictwa wyższego, w szczególności na jakość kształcenia. Celem tego opracowania jest sformułowanie odpowiedzi na to pytanie poprzez dokonanie prognoz w zakresie zmian ilościowych na rynku edukacyjnym Dolnego Śląska, gdzie dynamika procesu rysuje się pozytywnie na tle przeciętnych zmian krajowych, zarówno w sferze gospodarczej jak i edukacyjnej. Dolny Śląsk posiada silny potencjał przemysłowy, kulturowy, edukacyjny i instytucjonalny. Jest siódmym pod względem powierzchni i piątym pod względem liczby mieszkańców województwem w Polsce. Przyszłość regionu jest, zdaniem wielu specjalistów, w istotnym stopniu zdeterminowana przez aktywność ekonomiczną i twórczy potencjał technologiczny jego mieszkańców, a więc w szczególności przez ich poziom wykształcenia i możliwości, jakie w sferze kształcenia region może przedstawić. Obserwujemy stale rosnącą ofertę edukacyjną szkół wyższych przy jednoczesnych niekorzystnych zmianach demograficznych w Polsce. Prognostyczna ocena dynamiki zmian na rynku edukacyjnym jest 4

więc w tej chwili wysoce pożądana zarówno dla samych szkół jak i dla władz samorządowych. Zapotrzebowanie na studia wyższe jest wynikiem współoddziaływania wielu czynników natury demograficznej, społecznej i ekonomicznej. Część z nich, na przykład liczność poszczególnych grup wiekowych, liczba studentów danej kategorii szkół wyższych, czy liczba szkół wyższych, jest łatwa do bieżącej oceny, a także ze względu na dużą skalę zjawiska nie tak trudna do wiarygodnej prognozy. Jednak popyt na edukację jest także wynikiem oddziaływań trudniejszych do ilościowej oceny czynników, takich jak zróżnicowana zamożność społeczeństwa czy poziom migracji zarobkowej - zjawisk związanych z kontynuującą się transformacją gospodarczą państwa i z adaptacyjnymi skutkami przystąpienia Polski do Unii Europejskiej. Uwzględnienie tych czynników wymagałoby wręcz nowych zabiegów pozyskania danych i to w dłuższej perspektywie czasowej, co jest na razie niewykonalne. Na szczęście z pobieżnych analiz wynika, że wpływ zmian tych ostatnio wymienionych czynników na rynek edukacyjny jest, przynajmniej na razie, niewielki. W projekcie przewiduje się więc opracowanie prognozy zapotrzebowania na studia wyższe w regionie dolnośląskim na podstawie cech o dużym stopniu przewidywalności. Podstawą analizy prognostycznej będą badania dynamiki zmian demograficznych główny czynnik kształtujący popyt i zmian w zakresie oferty dydaktycznej czynnik kształtujący podaż. Ze względu na skromny zakres danych regionalnych, którymi dysponuje obecnie Główny Urząd Statystyczny (GUS) analiza będzie ograniczona do lat 1999 2005. Uwzględnienie wcześniejszych danych nie wniosłoby najprawdopodobniej istotnej informacji w sprawie, jako że stabilizacja prawna i rynkowa w sferze edukacji, zwłaszcza tej dotyczącej szkół prywatnych i studiów niestacjonarnych, nastąpiła po roku 1995. Rozdział pierwszy zawiera szczegółowy opis danych demograficznych regionu, gromadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, wraz z podstawowymi prognozami demograficznymi. Rozdział drugi jest charakterystyką danych szkolnictwa wyższego regionu od roku 1999, z uwzględnieniem typu szkół (publiczne, niepubliczne) jak i typu kształcenia (studia stacjonarne i niestacjonarne). Ujmuje on w sposób ogólny podstawowe tendencje tych zmian. Ostatni rozdział jest prezentacją prognoz w zakresie zainteresowania studiami wyższymi do roku 2015 oraz szczegółowymi prognozami popytu na szkolnictwo wyższe do roku 2010. Uwzględnia się szkoły państwowe i niepaństwowe oraz studia stacjonarne i niestacjonarne. Umieszczone są także analogiczne prognozy dla całego kraju, co daje 5

możliwość analizy porównawczej w zakresie skali zainteresowania edukacją w regionie i w kraju. 6

1. OPIS I ANALIZA DANYCH DEMOGRAFICZNYCH Rozważania dotyczące wpływu zmian demograficznych na edukację wydają się być szczególnie interesujące, jako że strukturę wieku ludności Polski kształtowaną pod wpływem wyżów i niżów demograficznych, charakteryzuje znaczna nieregularność. Obecnie w wieku studiowania są jeszcze liczne roczniki echa wyżu powojennego z początku lat 80., ale studia rozpoczynają roczniki już znacznie mniej liczne. Spadek liczby urodzeń, który rozpoczął się w 1984 roku i trwa systematycznie do chwili obecnej spowodował, iż w najbliższych latach liczba młodzieży będzie maleć. Czy stanowi to niebezpieczeństwo poważnego ubytku kandydatów na studia? Czy można się spodziewać, że szkolnictwo wyższe, które dynamicznie rozwijało się w latach 90., napotka istotne bariery dalszego funkcjonowania w obecnym układzie? Województwo dolnośląskie istnieje w obecnym kształcie od 1 stycznia 1999 roku, można jednakże uzyskać informacje o okresie wcześniejszym. Urząd Statystyczny we Wrocławiu dysponuje danymi przeliczonymi na lata 1990-1998. Na ich podstawie można zauważyć, iż tendencje demograficzne są tu podobne jak w całej Polsce. Spadek liczby ludności, który dokonuje się przede wszystkim wskutek obniżenia liczby urodzeń, jest cechą charakterystyczną współczesnego społeczeństwa. Również przewidywania na dalsze lata nie przynoszą zmian w tym zakresie. Prognoza sporządzona przez GUS na bazie wyników spisu powszechnego z 2002 roku, pokazuje, iż ubytek liczby mieszkańców województwa dolnośląskiego, który ma miejsce nieprzerwanie od jego powstania, będzie następował aż do 2030 roku. W oparciu o dane tej prognozy I. Kuropka stwierdził, że najsilniejszy spadek będzie dotyczył zbiorowości młodzieży w wieku 16-24 lata. Bardzo silne tempo spadku utrzyma się do 2020, po którym liczebność badanej grupy zacznie się stabilizować. Przewiduje się, że w 2030 roku osób w wieku 16-24 lata będzie jedynie 209,9 tys. czyli 47,2% stanu z 2003 roku [Kuropka 2005, s.51]. Badanie zmian demograficznych w kontekście sytuacji szkolnictwa wyższego podzielono na dwa okresy: wybrane lata z przedziału 1990-2005 oraz lata 2006-2015. Uwzględniono grupę wieku 19-24 lata, jako przedział najbardziej dotyczący osób w wieku studiowania oraz jako taki, który przyjmuje się w strukturze funkcjonalnej ludności według wieku, wyodrębniającej grupy edukacyjne. Dla lepszego zobrazowania zmian w badanym województwie, przedstawiono jego sytuację na tle Polski. 7

W latach 1990-2005 liczba mieszkańców województwa dolnośląskiego spadła o 2,6%. Ubytek ogólnej liczby mieszkańców nie dotyczy jednak osób w wieku studiowania (Tabela 1.1 i Rys. 1.1), bowiem liczba osób w wieku 19-24 lata wzrosła aż o 34,3%. Największy przyrost w rozpatrywanej grupie wieku w porównaniu z 1990 rokiem wystąpił w 2003 roku i wyniósł 37,6%. Zatem w ciągu 15 lat grupa ta zwiększyła swoją liczebność w sposób znaczący. Średnioroczne tempo przyrostu w latach 1999-2005 wyniosło 0,2 %, a ubytek w porównaniu z okresem poprzednim miał miejsce w 2000 roku (korekta wynikająca z danych spisu powszechnego) i w ostatnich dwóch latach. Lata Liczba osób ogółem Liczba osób w wieku 19-24 lata Rok 1990=100% Rok poprzedni=100% ogółem 19-24 lata ogółem 19-24 lata 1990 2 964 954 224671 100 100 - - 1995 2 988 434 275287 100,8 122,5 - - 1998 2 982 128 297061 100,6 132,2 - - 1999 2 967 611 302996 100,1 134,9 99,5 102,0 2000 2 912 195 298183 98,2 132,7 98,1 98,4 2001 2 909 612 301585 98,1 134,2 99,9 101,1 2002 2 916 796 306626 98,4 136,5 100,2 101,7 2003 2 898 313 309172 97,8 137,6 99,4 100,8 2004 2 893 055 308504 97,6 137,3 99,8 99,8 2005 2 888 232 301809 97,4 134,3 99,8 97,8 Tabela 1.1. Liczba i dynamika zmian mieszkańców województwa dolnośląskiego w latach 1990-2005 Źródło: obliczenia własne na podstawie Banku Danych Regionalnych GUS - www.stat.gov.pl/bdr. Zmianom liczby ludności województwa dolnośląskiego towarzyszą także zmiany w strukturze według wieku. Społeczeństwo dolnośląskie starzeje się. Oznacza to spadek udziału dzieci i młodzieży oraz wzrost udziału osób starszych w ogólnej liczbie mieszkańców. W 1990 roku udział osób w wieku 0-17 lat wynosił 28,9 %, a w 2005 roku jedynie 18,9 %. Jednakże udział grupy w wieku 19-24 lata, wynoszący w 1990 roku 7,6 % ogólnej liczby ludności wzrósł do 10,4 % w 2005 roku. Przyrost udziału wyniósł, zatem, aż 36,8 %. 8

320000 300000 280000 liczba osób 260000 240000 220000 200000 180000 1990 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 lata Rysunek 1.1. Liczba osób w wieku 19-24 lata w województwie dolnośląskim w latach 1990-2005 Źródło: jak w tab. 1.1. 150 145 140 % 135 130 125 120 122,5 136,5 137,6 137,3 134,9 134,2 134,3 132,2 132,7 130,8 131,4 130,2 124,8 127,0 128,9 124,8 126,4 Polska dolnośląskie 115 116,5 110 105 100 100,0 1990 1995 1998 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 lata Rysunek 1.2. Przyrost liczby osób w wieku 19-24 lata w Polsce i województwie dolnośląskim w latach 1990-2005 (rok 1990=100 procent) Źródło: obliczenia własne na podstawie: Demografia 1991, GUS Warszawa 1991, s.46; Rocznik Statystyczny Demografii 1996, GUS Warszawa 1996, s.66 oraz jak w tab. 1.1. Porównując przyrost liczby osób w wieku 19-24 lata w województwie dolnośląskim na tle Polski (Rys. 1.2), widać, iż jest on w całym badanym okresie większy w odniesieniu do 1990 roku, a przewaga kształtuje się w granicach 7,9 punktu procentowego w latach 1999-2001 do 4,1 punktu procentowego w 2005 roku. Badając jednakże tempo zmian w latach 1998-2005 (Rys. 1.3), można zauważyć, iż w większości lat badanego okresu przyrosty roczne są większe dla Polski niż dla województwa dolnośląskiego. Przewaga ta ma miejsce 9

począwszy od 2001 roku. Największa różnica wystąpiła w ostatnim z badanych lat, kiedy to w województwie wystąpił spadek liczby osób w rozpatrywanej grupie wieku o 2,2% i był to już drugi z kolei rok z ubytkiem liczby osób w badanym udziale, natomiast w Polsce miał miejsce wprawdzie także spadek, ale jedynie o 0,9%. Średnie tempo przyrostu było zatem większe w Polsce i wyniosło 0,6% rocznie, podczas gdy w województwie jedynie 0,2%. 103,0 % 102,0 101,0 100,0 102,0 101,7 101,2 101,1 102,0 101,7 101,4 100,8 100,5 99,8 Polska dolnośląskie 99,0 98,0 98,3 98,4 99,1 97,8 97,0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 lata Rysunek 1.3. Tempo przyrostu liczby osób w wieku 19-24 lata w Polsce i w województwie dolnośląskim w latach 1998-2005 Źródło: jak na rys. 1.2. Czy przyrostowi liczby młodzieży w wieku studiowania towarzyszy równie proporcjonalny wzrost liczby studentów? W odpowiedzi na to pytanie pomoże obliczenie współczynników natężenia określających relacje liczby studentów do liczby osób w wieku studiowania tzw. współczynników skolaryzacji brutto. Współczynnik skolaryzacji brutto jest to (wyrażony procentowo) stosunek wszystkich osób uczących się na danym poziomie uczenia do całej populacji (według stanu w dniu 31 XII) osób będących w wieku nominalnie przypisanym temu poziomowi kształcenia. We współczynniku skolaryzacji dla kształcenia na poziomie wyższym, porównuje się liczbę studentów z dnia rozpoczęcia roku akademickiego, czyli 1 października do liczby osób będących w wieku 19-24 lata w dniu 31 grudnia. Dokładniejszą miarą, wymagającą dysponowania odpowiednimi danymi, jest współczynnik skolaryzacji netto, czyli relacja liczby studentów w wieku 19 24 lata do liczby osób będących w tym wieku. Okresy, z których bierze się dane są takie same jak we współczynniku brutto. Współczynnik skolaryzacji jest istotną miarą intensywności nauczania, 10

a w Strategii rozwoju szkolnictwa wyższego [MENiS, 2003], przewiduje się, iż jego wartość w roku akademickim 2009/2010 ma wynieść 65%. Jak widać (Tabela 1.2), osiągnięcie pożądanej wartości współczynnika skolaryzacji w województwie dolnośląskim wydaje się być możliwe w znacznie krótszym czasie. Warunkiem jest jednak utrzymanie tendencji z lat 1999-2005. Obserwujemy bowiem systematyczny wzrost badanego współczynnika, zarówno w województwie dolnośląskim jak i ogółem dla Polski. Mimo, iż było coraz więcej osób w wieku studiowania, to również i to szybciej, zwiększała się liczba studentów, dając w efekcie wzrost wartości relacji liczby studentów do liczby osób w wieku 19-24 lata. W 2005 roku w porównaniu z 1999 rokiem wzrost ten wyniósł 33,1% dla Polski i 42,4% dla województwa dolnośląskiego. Godzi się także podkreślić, że w całym okresie relacje liczby osób studiujących do osób będących w wieku studiowania są wyższe w województwie dolnośląskim niż w Polsce. Przewaga ta ma również tendencję rosnącą od 2,3 punktów procentowych w 1999 roku do 6,7 punktów procentowych w 2005 roku. lata Liczba studentów do liczby osób w wieku 19-24 lata (w %) Polska Woj. dolnośląskie 1999 37,1 39,4 2000 41,8 44,3 2001 44,8 47,5 2002 46,0 49,3 2003 46,8 52,0 2004 48,3 54,0 2005 49,4 56,1 Tabela 1.2. Współczynniki skolaryzacji brutto w Polsce i w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Źródło: obliczenia własne na podstawie jak tab.1.1. Prognozowanie zmian ludnościowych należy do zadań państwowych organów statystycznych. Stosunkowo rzadko działania takie podejmują ośrodki akademickie, ze względu na dużą pracochłonność i koszty takiego opracowania [Okólski, 2003, s.52]. Główny Urząd Statystyczny przewidywanie zmian demograficznych opiera na założeniach sformułowanych przez ekspertów Rządowej Rady Ludnościowej i Komitetu Nauk Demograficznych PAN. Konstrukcja prognozy odbywa się metodą składnikową, bazując na analizie mechanizmów rozrodczości i umieralności. Jak pisze M. Okólski, analiza ta w niewielkim stopniu uwzględnia wpływ zmiennych pozademograficznych na kształtowanie się stanu i struktury ludności. Tym można wytłumaczyć, że np. prognoza opracowana przez GUS 11

w 1996 roku zakładała, że w 2020 roku liczba osób w wieku 19-24 lata osiągnie wartość 2,8 mln, natomiast prognoza z 2004 roku uwzględniająca wyniki Spisu Powszechnego z 2002 roku, obniżyła tę liczbę do 2,3 mln [GUS, 2004]. Prognoza sporządzona na podstawie wyników z ostatniego spisu w części dotyczącej badanego udziału, z jednej strony ma szansę być trafioną, bowiem dotyczy osób, które już żyją i dla których zmiany w umieralności są nieznaczne. Problematyczne wydaje się jednak założenie, iż skala migracji niewiele wzrośnie. Przyjęto bowiem, że do 2010 roku nastąpi wzrost migracji jedynie 5% w stosunku rocznym, po czym nastąpi stabilizacja. Jak wiadomo mamy obecnie do czynienia z masową emigracją zarobkową młodych ludzi. Szacuje się, iż np. w Wielkiej Brytanii jest już blisko milion Polaków. O ile prawdopodobne jest, że obecnie znaczący odpływ za granicę osób młodych ulegnie zahamowaniu, o tyle wątpliwe jest, aby ten ubytek był tak niewielki jak zakłada GUS. W prognozie przyjęto, iż ujemne saldo migracji w Polsce, wynoszące obecnie kilkanaście tysięcy osób rocznie, zwiększy się tylko do 24 tys. około 2010 roku. Istotnym jest także fakt, iż dane o migracjach pochodzą z ewidencji meldunkowych i są, szczególnie w ruchu zagranicznym, wysoce niezadowalające [Okólski, 2004, s.207]. Emigracja i imigracja rejestrowane są, bowiem, na podstawie aktu wymeldowania z pobytu stałego w związku z wyjazdem za granicę, lub zameldowania na pobyt stały osoby przybyłej z zagranicy. Powoduje to, że ustalenie faktycznych rozmiarów migracji zagranicznych jest niemożliwe. Dokładniejsze źródło danych o przemieszczeniach ludności stanowią wyniki spisów powszechnych. W ostatnim z 2002 roku, poświęcono temu zagadnieniu odrębny formularz i ankietowaniu poddano wszystkie osoby, które w okresie międzyspisowym przebywały poza granicami kraju. Dotyczyło to jednak osób, które bez względu na okres przebywania za granicą, czy do 12 miesięcy czy też powyżej roku, uznane zostały za przebywające tam czasowo. Korzystna demograficznie, z punktu widzenia liczby osób w wieku studiowania, sytuacja z lat 1990-2005 załamała się w 2004 roku. Ten rok okazał się bowiem przełomowym pod tym względem i według prognozy na najbliższe lata, rozpoczął się systematyczny ubytek liczby osób w wieku 19-24 lata (Rys. 1.4). Przewiduje się, że ubytek ten w województwie dolnośląskim w ciągu najbliższych 10 lat, osiągnie wartość ponad 100 tys. Porównując to z liczbą studentów z 2005 roku równą 169 325 osób widać, iż stanowi to znaczącą część tej liczby. 12

300000 290000 280000 270000 260000 250000 240000 230000 220000 210000 200000 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 lata Rysunek 1.4. Prognoza liczby osób w wieku 19-24 lata w województwie dolnośląskim na lata 2006-2015 Źródło: Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i opracowania statystyczne, GUS Warszawa 2004, s.37 O ile ludność województwa dolnośląskiego zmniejszy się w latach 2005-2015 o 2,5% to, w grupie 19-24 lat, kilkunastokrotnie więcej. Spadnie zatem nie tylko liczba młodych osób, ale i ich udział w ogólnej liczbie mieszkańców obniży się z 10,4% w 2005 roku do 7,1% w 2015 roku. W wieku studiowania będą bowiem osoby urodzone w latach 90. i późniejszych, czyli w okresie znacznego obniżenia liczby urodzeń. Jak już wspomniano, liczebność poszczególnych grup wieku wśród mieszkańców Polski kształtowana jest pod wpływem bardzo dużych wahań urodzeń. Wyż demograficzny z lat 50., podczas którego na 1000 mieszkańców Polski rodziło się ponad 30 dzieci, spowodował kolejny wzrost liczby urodzeń na przełomie lat 80. Natężenie tego echa wyżu demograficznego nie było jednak tak wysokie jak wyżu w okresie powojennym, bowiem współczynniki rodności osiągały wartości poniżej 20 urodzeń na 1000 ludności. Jednakże, w porównaniu z okresem po wygaśnięciu tego wyżu, (spadek liczby urodzeń rozpoczął się w 1984 roku), były to znaczące liczby urodzeń. Jeśli na początku lat 80. rodziło się rocznie w Polsce ponad 700 tys. dzieci (najwięcej w 1983 roku - 723,6 tys.), to w drugiej połowie lat 90., poniżej 400 tys. (najmniejsza wartość 382,1 tys. w 1999 roku). Spadek liczby urodzeń trwał nieprzerwanie do 2003 roku, w którym urodziło się w Polsce 351,1 tys. dzieci., czyli mniej niż połowa wartości maksymalnej z 1983 roku. Porównując spadek liczby osób w badanej grupie wieku (Tabela 1.3 i Rys. 1.5) widać, że nastąpi on w całej Polsce. Zmniejszenie liczby osób będzie tym bardziej znaczące, iż w okresie 2005-2015 w województwie wyniesie ono aż o 33,7%, podczas gdy ogółem w Polsce 13

o 28,5%. Tempo spadku prognozowanej liczby osób (Rys. 1.6) silniejsze będzie w województwie dolnośląskim niż w Polsce, a także silniejsze w pierwszej połowie prognozowanego okresu. Dopiero w dwóch ostatnich latach, zmiana w województwie będzie podobna do zmiany w Polsce. Województwo dolnośląskie jest zatem regionem, w którym wszelkie zmiany przebiegają gwałtowniej, ze znacznie większym natężeniem. Liczba osób w Rok 2005=100% Lata wieku 19-24 lata Polska Dolnośląskie Polska dolnośląskie 2005 * 3928255 301809 100 100 2006 3868155 293445 98,5 97,2 2007 3768344 282572 95,9 93,6 2008 3626523 269018 92,3 89,1 2009 3493700 256934 88,9 85,1 2010 3367326 244953 85,7 81,2 2011 3256381 234518 82,9 77,7 2012 3154690 225793 80,3 74,8 2013 3047421 217984 77,6 72,2 2014 2930822 209438 74,6 69,4 2015 2809631 200248 71,5 66,3 * dane rzeczywiste Tabela 1.3. Prognozowana liczba osób w wieku 19-24 lata w Polsce i w województwie dolnośląskim na lata 2006-2015 i dynamika zmian Źródło: obliczenia własne na podstawie Prognoza demograficzna na lata 2003-2030, Informacje i opracowania statystyczne, GUS Warszawa 2004, s.37 oraz www.stat.gov.pl/dane_spol_gos 100,0 95,0 90,0 % 85,0 80,0 75,0 70,0 65,0 Polska dolnośląskie 60,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 lata Rysunek 1.5. Zmiany prognozowanej liczby osób w wieku 19-24 lata w Polsce i w województwie dolnośląskim w latach 2006-2015 (rok 2005=100%) Źródło: jak w tab.1.3. 14

100,0 99,0 98,0 % 97,0 96,0 95,0 97,4 96,3 96,2 96,3 96,4 95,2 95,5 95,3 96,7 95,7 96,9 96,3 96,6 96,5 96,2 96,1 95,9 95,6 Polska dolnośląskie 94,0 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 lata Rysunek 1.6. Tempo zmian prognozowanej liczby osób w wieku 19-24 lata w w Polsce i w województwie dolnośląskim w latach 2006-2015 Źródło: jak w tab.1.3. Sytuacja demograficzna może w sposób bezpośredni wpływać na szkolnictwo wyższe przez zmianę liczby osób będących w wieku studiowania, ale również przeobrażenia demograficzne mogą mieć wpływ pośredni. Czynnikiem sprzyjającym zwiększaniu liczby studentów jest, dokonująca się pod wpływem modernizacji społeczeństwa, zmiana stylu życia i modelu rodziny. Zmieniają się wzorce małżeńskości i płodności (częstotliwość badanych zjawisk według grup wieku i płci). Od lat 90. obserwujemy obniżanie się liczby zawieranych małżeństw i liczby urodzeń. Ponadto nastąpiło przesunięcie wieku największego natężenia urodzeń. Obecnie najwyższe natężenie urodzeń występuje w grupie kobiet między 25 a 29 rokiem życia, a nie, jak wcześniej, w grupie 20-24 lata. Młodzi ludzie odkładają decyzję o zawarciu związku małżeńskiego i prokreacji na coraz odleglejsze okresy, bądź nawet z nich rezygnują. Ważniejszym staje się zdobycie odpowiedniego wykształcenia czy też podnoszenie kwalifikacji zawodowych. Wymusza to konkurencja na rynku pracy, a także postęp i rozwój technologiczny. Wyższe wykształcenie staje się dobrem pożądanym i dostępnym coraz większym grupom ludności. Dane demograficzne o ruchu naturalnym w województwie dolnośląskim wydają się potwierdzać takie zmiany. Mediany wieku nowożeńców w tym województwie są jednymi z najwyższych w Polsce, co oznacza zawieranie małżeństw przez coraz to starsze osoby. Dla mężczyzn wiek środkowy wynosi obecnie 27,2 lat (Polska 26,7), a dla kobiet 25,1 lat (Polska 24,7), [GUS, 2005]. Nowożeńcy dolnośląscy są zatem starsi niż średnio w kraju, a młodsi jedynie w porównaniu z mieszkańcami województwa zachodniopomorskiego. Z kolei 15

natężenie małżeństw, mierzone liczbą zawartych małżeństw przypadającą na 1000 ludności w wieku 15 lat i więcej, które w 2004 roku wyniosło 5,6, było jednym z najniższych w Polsce. Niższe wartości wystąpiły jedynie w województwach: opolskim (5,2 ), lubuskim (5,3 ) i zachodniopomorskim (5,3 ). Zważywszy, że większość urodzeń w Polsce są to urodzenia małżeńskie, skutkuje to przesunięciem wieku prokreacji. Płodność kobiet, czyli liczba urodzeń przypadających na 1000 kobiet w wieku 15-49 lat, w 2004 roku wyniosła jedynie 32,9 i była także jedną z najniższych w Polsce. Mniejsza wartość, 29,2 wystąpiła jedynie w województwie opolskim. Podobnie kształtuje się płodność cząstkowa (według grup wieku kobiet). W grupie wieku 24-29 lat, w 2004 roku natężenie urodzeń było mniejsze niż ogółem w Polsce o blisko 12%. Wynosiło, bowiem 78,6 urodzeń na 1000 kobiet w wieku 24-29 lat w porównaniu z wartością równą 89,1 dla Polski. W młodszej grupie wieku, czyli przedziale 20-24 lata, natężenie urodzeń było również mniejsze niż w Polsce i wynosiło 56,7 urodzeń na 1000 kobiet w wieku 20-24 lata, w porównaniu z 60,9 dla Polski [GUS, 2005]. Mniejsze wartości niż w dolnośląskim wystąpiły jedynie, jak już wspomniano w województwie opolskim. Niskie natężenie urodzeń wśród mieszkanek województwa dolnośląskiego, skutkuje jednym z najniższych współczynników dzietności. Współczynnik dzietności, czyli suma cząstkowych współczynników płodności dla poszczególnych grup wieku kobiet, określa średnią liczbą urodzonych dzieci przypadającą na jedną kobietę w wieku prokreacyjnym, w danym okresie. Dla zapewnienia zastępowalności pokoleń, potrzebny jest współczynnik dzietności w wysokości powyżej 2,1. Wartość tego miernika w 2004 roku w województwie dolnośląskim wyniosła 1,124 i była nieco większa, jedynie w porównaniu z województwami opolskim i śląskim. Świadczy to o postępującej depopulacji badanego obszaru. 16

2. DANE SZKOLNICTWA WYŻSZEGO W WOJEWÓDZTWIE DOLNOŚLĄSKIM W LATACH 1999-2005 I ICH WSTĘPNA ANALIZA Bank Danych Regionalnych GUS jest jednym z głównych źródeł danych statystycznych opisujących rynek szkolnictwa wyższego na poziomie poszczególnych województw. W bazie tej udostępniane są zestawienia liczby szkół wyższych w danym roku kalendarzowym wraz z szczegółowymi informacjami o liczbie studentów i absolwentów według takich cech jak: rodzaj szkoły (państwowa lub niepaństwowa), typ szkoły (uniwersytet, wyższa szkoła techniczna, ekonomiczna, zawodowa itp.), rodzaj studiów (magisterskie, magisterskie uzupełniające, zawodowe), tryb nauczania (studia stacjonarne bądź niestacjonarne). Dane dotyczące liczby szkół wyższych w przekroju wojewódzkim obejmują zarówno placówki państwowe jak i niepaństwowe według faktycznej lokalizacji uczelni bądź filii. W zestawieniach publikowanych przez GUS nie uwzględnia się szkół wyższych podległych resortowi spraw wewnętrznych i administracji oraz resortowi obrony narodowej. W niniejszej analizie będzie brana pod uwagę wyłącznie liczba jednostek macierzystych, bez uwzględnienia filii i punktów konsultacyjnych. 40 35 30 25 20 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rysunek 2.1. Liczba państwowych i niepaństwowych szkół wyższych w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 W ciągu ostatnich lat na terenie Dolnego Śląska obserwujemy stały wzrost liczby szkoły wyższych. W latach 1999-2001 nie odnotowywano dużych zmian na rynku dolnośląskiego szkolnictwa wyższego, ale począwszy od 2002 roku sytuacja ta zaczęła się zmieniać i w każdym kolejnym roku rejestrowano kilka nowych placówek. Tym samym w 17

roku 2003 istniało 29 szkół wyższych, w kolejnym 33, a w roku ubiegłym w województwie dolnośląskim działały już 34 szkoły wyższe. W Banku Danych Regionalnych dostępne są również informacje o liczbie szkół wyższych według następujących typów: uniwersytety, wyższe szkoły techniczne, szkoły artystyczne, rolnicze, teologiczne, ekonomiczne, pedagogiczne, morskie, wyższe szkoły zawodowe, akademie medyczne, akademie wychowania fizycznego oraz pozostałe szkoły wyższe o profilu uniwersyteckim. W tabeli 2.1 został przedstawiony zbiór danych dotyczący liczby szkół wyższych w województwie dolnośląskim według powyższych typów. W okresie 1999-2005 największy wzrost nastąpił w przypadku wyższych szkół zawodowych, gdzie przez szkoły tego typu rozumie się placówki prowadzące studia licencjackie lub inżynierskie działające w oparciu o ustawę z dnia 26 czerwca 1997 r. o wyższych szkołach zawodowych (Dz. U. Nr 96, poz. 590, z późniejszymi zmianami). W 1999 roku na terenie województwa dolnośląskiego działo 5 wyższych szkół zawodowych, natomiast w roku 2005 było już ich 16, co dopowiada 3 krotnemu wzrostowi w przeciągu sześciu lat. Drugą najbardziej liczną grupę stanowią szkoły wyższe kształcące na kierunkach ekonomicznych. W przypadku szkół pozostałych typów, to w latach 1999-2005 nie odnotowano znaczących zmian na rynku dolnośląskiego szkolnictwa wyższego. Typ szkoły 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ogółem 23 24 23 27 29 33 34 Uniwersytety 1 1 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły techniczne 2 2 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły rolnicze 1 1 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły ekonomiczne 7 7 6 6 6 6 6 Wyższe szkoły pedagogiczne 1 1 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły morskie 0 0 0 0 0 0 0 Akademie medyczne 1 1 1 1 1 1 1 Akademie wychowania fizycznego 1 1 1 1 1 1 1 Wyższe szkoły artystyczne 2 2 2 2 2 2 2 Wyższe szkoły teologiczne 2 2 1 1 1 1 1 Pozostałe szkoły wyższe o profilu uniwersyteckim 0 0 0 0 0 0 0 Wyższe szkoły zawodowe 5 6 8 12 14 18 19 Tabela 2.1. Liczba wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według typu szkoły w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Oprócz danych dotyczących liczby szkół wyższych Główny Urząd Statystyczny publikuje w Banku Danych Regionalnych także szczegółowe informacje na temat liczby 18

studentów i absolwentów według jednostki macierzystej. W danych tych nie uwzględnia się studentów i absolwentów szkół oficerskich, akademii wojskowych oraz szkół wyższych podlegających resortowi spraw wewnętrznych i administracji. W latach 1999-2005 w województwie dolnośląskim możemy zaobserwować stały wzrost liczby studentów. W roku 1999 w dolnośląskich szkołach wyższych zarejestrowanych na studiach dziennych, wieczorowych, zaocznych i eksternistycznych (łącznie ze studentami po ostatnim roku studiów bez egzaminu dyplomowego oraz tymi, którzy korzystają z urlopów dziekańskich) było ponad 119 tysięcy osób. Przez kolejne lata następował dynamiczny wzrost i w roku 2003 liczba studentów wyniosła ponad 160 tysięcy. Od roku 2003 do 2005 liczba studentów nadal wzrastała, ale już nie tak gwałtownie jak w latach ubiegłych i tak zgodnie z danymi zawartymi w Banku Danych Regionalnych w 2005 roku studiowało na Dolnym Śląsku 169325 osób. 180 160 140 120 100 80 60 40 20 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rysunek 2.2. Liczba studentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 W latach 1999-2005 obserwujemy również tendencję wzrostową liczby absolwentów dolnośląskich szkół wyższych. W 1999 roku odnotowano ponad 15 tysięcy osób, które uzyskały dyplomy stwierdzające ukończenie studiów wyższych i po zdaniu egzaminu dyplomowego otrzymały tytuł magistra, inżyniera lub licencjata. W kolejnych latach liczba absolwentów stale rosła i w roku 2004 osiągnęła 32802, przy czym w roku 2005 zarejestrowano minimalny spadek liczby absolwentów do poziomu 32706. 19

35 30 25 20 15 10 5 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Rysunek 2.3. Liczba absolwentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 GUS udostępnia także dane na temat liczby studentów i absolwentów według typu szkoły (uniwersytety, wyższe szkoły techniczne, szkoły artystyczne, rolnicze, teologiczne, ekonomiczne, pedagogiczne, morskie, wyższe szkoły zawodowe, akademie medyczne, akademie wychowania fizycznego oraz pozostałe szkoły wyższe o profilu uniwersyteckim). W latach 1999-2005 na Dolnym Śląsku największą liczbę studentów odnotowały uniwersytety, następnie szkoły wyższe kształcące na kierunkach ekonomicznych oraz wyższe szkoły techniczne. Najbardziej gwałtowny wzrost nastąpił jednak w przypadku studentów wyższych szkół zawodowych. W roku 1999 osoby studiujące w tego typu szkołach stanowiły 3,7% wszystkich studentów, natomiast w roku 2005 już 18%. Typ szkoły 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ogółem 119428 132128 143326 151288 160686 166474 169325 Uniwersytety 38754 41791 42741 42089 43084 41670 39701 Wyższe szkoły techniczne 27666 27228 29519 31297 31909 32173 32443 Wyższe szkoły rolnicze 7862 9163 10183 11389 11994 12441 11896 Wyższe szkoły ekonomiczne 29702 33805 35249 34345 34992 34249 34674 Wyższe szkoły pedagogiczne 2492 3134 4328 5360 6543 7112 7353 Akademie medyczne 3024 3109 3542 3733 3994 4398 4800 Akademie wychowania fizycznego 2995 2939 3279 3572 3924 4149 4091 Wyższe szkoły artystyczne 1206 1275 1348 1472 1571 1650 1688 Wyższe szkoły teologiczne 1213 1289 1081 1477 1519 1575 1273 Pozostałe szkoły wyższe o profilu uniwersyteckim 0 0 0 0 0 416 810 Wyższe szkoły zawodowe 4514 8395 12056 16554 21156 26641 30596 Tabela 2.2. Liczba studentów wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według typu szkoły w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 20

W latach 1999-2005 największy procentowy udział w grupie absolwentów miały osoby, które uzyskały dyplom ukończenia studiów wyższych na uniwersytetach, wyższych szkołach ekonomicznych i technicznych. Jest to w dużym stopniu zdeterminowane dominacją szkół wyższych tych typów pod względem liczby studentów. Należy tutaj jednak zaznaczyć, że najbardziej dynamicznie rozwijają się wyższe szkoły zawodowe, których absolwenci w roku 1999 stanowili 4% wszystkich osób kończących studia, a w roku 2005 ponad 15%. Typ szkoły 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 Ogółem 15491 18490 22414 26337 28626 32802 32706 Uniwersytety 5190 5480 6537 7304 8625 9305 9239 Wyższe szkoły techniczne 2626 3414 3387 4237 4384 4368 4143 Wyższe szkoły rolnicze 1508 1633 1824 1966 2301 2460 2595 Wyższe szkoły ekonomiczne 3754 5557 6953 7995 7729 9326 7851 Wyższe szkoły pedagogiczne 298 502 777 978 1132 1667 1778 Akademie medyczne 461 495 495 527 613 630 693 Akademie wychowania fizycznego 529 481 529 532 553 717 712 Wyższe szkoły artystyczne 194 201 219 183 200 230 288 Wyższe szkoły teologiczne 238 285 286 280 334 310 303 Wyższe szkoły zawodowe 693 442 1407 2335 2755 3789 5104 Tabela 2.3. Liczba absolwentów wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według typu szkoły w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Kolejnym ważnym aspektem dotyczącym rynku edukacyjnego na terenie Dolnego Śląska jest liczba studentów na studiach stacjonarnych i niestacjonarnych. Według danych zawartych w Banku Danych Regionalnych, w roku 1999 odnotowano prawie taką samą liczbę osób na studiach stacjonarnych (50,36%) jak na niestacjonarnych (49,64%). Przez następne dwa lata tendencja ta się utrzymywała, ale począwszy od roku 2002 następował wzrost odsetka osób uczęszczających na studia stacjonarne i w roku 2005 wyniósł 54,8%. 21

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.4. Liczba studentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Jeżeli jednak przyjrzymy się proporcji liczby studentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych w wyższych szkołach państwowych i porównamy z placówkami niepaństwowymi, to zauważymy istotne różnice. W wyższych szkołach państwowych w latach 1999-2005 odnotowujemy stały spadek odsetka studentów studiów niestacjonarnych. W 1999 roku 58% ogółu stanowili studenci stacjonarni, a 42% studenci niestacjonarni. Sześć lat później proporcja ta wyglądała następująco: 65% studenci studiów stacjonarnych, a 35% studenci studiów niestacjonarnych. Natomiast w placówkach niepaństwowych od dłuższego czasu największą grupę stanowią osoby uczęszczające na studia niestacjonarne. W 1999 roku 80% wszystkich studentów szkół niepaństwowych studiowało w trybie niestacjonarnym, a tylko 20% w trybie stacjonarnym. Przez kolejne lata stan ten nie uległ zauważalnej zmianie i według danych GUS w 2005 roku 76% wszystkich studentów wyższych szkół niepaństwowych stanowili studenci studiów niestacjonarnych, a pozostała część (24%) studiowała w trybie stacjonarnym. 22

100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.5. Liczba studentów (w tys.) wyższych szkół państwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 100 90 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.6. Liczba studentów (w tys.) wyższych szkół niepaństwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Odnośnie proporcji liczby absolwentów studiów stacjonarnych i niestacjonarnych, to w ostatnich latach zauważamy wzrost odsetka osób, które ukończyły studia niestacjonarne. W 1999 roku 63% wszystkich absolwentów ukończyło studia stacjonarne. Przez kolejne lata procentowy udział osób, które ukończyły studia stacjonarne malał na rzecz studiów niestacjonarnych i w 2002 roku wyniósł 47%. Tendencja ta utrzymywała się do roku 2004, w którym 45% wszystkich absolwentów ukończyło studia stacjonarne, a 55% studia niestacjonarne. Rok 2005 przynosi minimalny wzrost odsetka absolwentów studiów stacjonarnych do poziomu 48%, mimo tego nadal większość stanowią osoby, które ukończyły 23

studia niestacjonarne. Sytuacja ta jest w dużej mierze skutkiem wzrastającej w ostatnich latach liczby studentów i tym samym absolwentów studiów niestacjonarnych prowadzonych w wyższych szkołach niepaństwowych. 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.7. Liczba absolwentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.8. Liczba absolwentów (w tys.) wyższych szkół państwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 24

18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia stacjonarne studia niestacjonarne Rysunek 2.9. Liczba absolwentów (w tys.) wyższych szkół niepaństwowych według trybu nauczania w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 Dane publikowane w Banku Danych Regionalnych zawierają również informacje na temat liczby studentów i absolwentów według rodzaju studiów (magisterskie, magisterskie uzupełniające, zawodowe). W roku 1999 w dolnośląskich szkołach wyższych osoby uczęszczające na studia licencjackie albo inżynierskie, kończące się uzyskaniem tytułu licencjata albo inżyniera stanowiły 40% ogólnej liczby studentów. W tym samym roku studenci studiów jednolitych magisterskich kończących się uzyskaniem tytułu magistra lub równorzędnego stanowili 52% wszystkich studentów. Przez kolejne lata odnotowywano wzrost odsetka osób uczęszczających na wyższe studia zawodowe wraz ze spadkiem odsetka studentów studiów jednolitych magisterskich. Jednocześnie wzrastała liczba osób, które posiadając już tytuł licencjata albo inżyniera, uczęszczały na studia uzupełniające magisterskie. Zgodnie z informacjami GUS w 2005 roku 45% wszystkich studiujących stanowili studenci studiów licencjackich lub inżynierskich, 42% studiów jednolitych magisterskich i 11% uzupełniających magisterskich. Taka sytuacja jest skutkiem wprowadzeniem na wielu uczelniach studiów dwustopniowych, w zdecydowanej większość uczelni niepaństwowych wyłącznie na poziomie licencjackim. Wygląda na to, że tendencja ta będzie się utrzymywać nadal, w związku z wejściu w życie ustawy z dnia 27 lipca 2005 r. prawo o szkolnictwie wyższym (Dz. U. Nr 164, poz. 1365), w której art. 159 stanowi, że studia w uczelni są prowadzone jako studia pierwszego, drugiego stopnia lub jako jednolite studia magisterskie. Ponadto rozporządzenie Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego z dnia 13 czerwca 2006 w sprawie nazw kierunków studiów określa, które kierunki studiów będą 25

prowadzone tylko jako studia pierwszego stopnia, pierwszego i drugiego stopnia lub jako jednolite studia magisterskie. Odnośnie liczby absolwentów szkół wyższych według rodzaju studiów, to w latach 1999-2005 możemy zaobserwować analogiczną sytuację wzrasta odsetek absolwentów wyższych studiów zawodowych i uzupełniających magisterskich. W 1999 roku 44% stanowili absolwenci studiów jednolitych magisterskich, 37% studiów inżynierskich bądź licencjackich, 20% uzupełniających magisterskich. Natomiast w 2005 roku 44% wszystkich absolwentów, to osoby, które uzyskały tytuł licencjata albo inżyniera. W tym samym roku 32% absolwentów uzyskało tytuł magistra lub równorzędnego po ukończeniu studiów uzupełniających magisterskich, a 24% po jednolitych magisterskich. 80 70 60 50 40 30 20 10 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia magisterskie studia zawodowe studia magisterskie uzupełniające Rysunek 2.10. Liczba studentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według rodzaju studiów w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 26

16 14 12 10 8 6 4 2 0 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 studia magisterskie studia zawodowe studia magisterskie uzupełniające Rysunek 2.11. Liczba absolwentów (w tys.) wyższych szkół państwowych i niepaństwowych według rodzaju studiów w województwie dolnośląskim w latach 1999-2005 27

3. PROGNOSTYCZNA ANALIZA DANYCH EDUKACYJNYCH ZA POMOCĄ MODELU LOGISTYCZNEGO. Zmiany w stopniu zainteresowania studiami wyższymi, obserwowane w ostatnich latach, są wynikiem złożonych procesów społecznych i ekonomicznych. Do najważniejszych czynników motywacyjnych zaliczylibyśmy polepszające się warunki materialne gospodarstw domowych oraz bardziej konkurencyjną pozycję osób wykształconych na krajowym i zagranicznym rynku pracy. Zapotrzebowanie na studia wyższe jest dodatkowo kształtowane przez czynniki natury demograficznej i migracyjnej. O ile informacje demograficzne są bez trudu osiągalne i stanowią jeden z najpewniejszych zasobów danych każdego kraju, o tyle trudniej zmierzyć miejsce i siłę oddziaływania takich czynników motywacyjnych jak konkurencyjność na rynku pracy, czy wpływ na zainteresowanie studiami wyższymi legalnej i nielegalnej migracji zarobkowej. W dalszej części skupimy się więc na tych czynnikach mierzalnych, których wiarygodność nie budzi większych wątpliwości - na liczbie studentów w szkołach państwowych i prywatnych oraz danych demograficznych dla województwa dolnośląskiego i dla całego kraju. Przyjmiemy, jak to czyni się w tego typu badaniach społecznych, że zainteresowania studiami ewoluuje, poprzez fazę intensywnego wzrostu do poziomu nasycenia. Za okres częściowej inicjacji procesu rozbudowy systemu edukacji wyższej przyjmie się rok 1990, kiedy poprzez stworzenie możliwości odpłatnej edukacji i powstawania szkół niepaństwowych, liczba studentów w naszym kraju zaczęła gwałtownie wzrastać. Dane statystyczne, na podstawie których dokonana będzie analiza zostały szczegółowo opisane wraz z ogólnymi wnioskami prognostycznymi w rozdziałach 1 i 2. W pierwszym etapie analizy danych, dokonana będzie ocena zmian w stopniu zainteresowania różnymi kategoriami studiów na terenie województwa dolnośląskiego i na terenie całego kraju odniesiona do populacji osób w wieku od 19 do 25 lat. Przedział grupy wiekowej, dla której dokonuje się analizy prognostycznej został celowo powiększony poza standardowo przyjmowany zakres 19-24 lat, ponieważ daje on większą dokładność prognozy demograficznej. Co więcej lepiej ujmuje on faktyczną grupę wiekową osób kształcących się średnia wieku studentów studiów niestacjonarnych jest większa od średniej wieku dla grupy studentów studiów stacjonarnych. Do opisu zjawiska posłużymy się modelowaniem statystycznym, używanym często w zastosowaniach społecznych i przyrodniczych, gdzie stopień nie-determinizmu wymusza użycie metod o proweniencji probabilistycznej. Ewolucja w czasie charakterystyk różnych 28

grup społecznych wpisuje się w ten schemat metodologiczny. Pozwoli to z jednej strony ocenić tempo zmian w zakresie zainteresowania studiami wyższymi i następnie dokonać prognozy tego zainteresowania na kolejne lata. Oceniony zostanie także poziomu nasycenia rynku edukacji wyższej czyli odsetka osób potencjalnie zainteresowanych studiami w perspektywie co najmniej dziesięcioletniej. Kolejny krok posłuży estymacji liczby osób zainteresowanych podstawowymi typami studiów w kilkuletniej przyszłości. Aby uzyskać taką prognozę uwzględnimy dodatkowo prognozy demograficzne. Pozwoli to uzyskać dane prognostyczne w liczbach bezwzględnych. Na ich podstawie szkoły państwowe i niepaństwowe będą mogły już obecnie ocenić swoją sytuację na rynku edukacyjnym w kilkuletniej perspektywie. Punktem odniesienia w procesie analizy danych będzie ogólnokrajowy rynek edukacyjny. Mógłby nim także być stopień nasycenia skolaryzacyjnego w wybranych krajach Europy Zachodniej. Jednak ze względu na nie-korespondujące definicje poziomu skolaryzacji za granicą i w kraju oraz wynikająca stąd niemożność ich natychmiastowego odniesienia do warunków edukacyjnych w Polsce wątek ten będzie pominięty. Nową okolicznością związaną z rynkiem edukacyjnym, dotyczącą całej UE, jest rysująca się coraz wyraźniej możliwość studiowania za granicą przez obywateli polskich, jak również możliwość wejścia na rynek polski uczelni zagranicznych. Ta sfera także będzie pominięta, jako że w chwili obecnej ma ona charakter marginalny i nie oczekuje się dynamicznych zmian w tym zakresie. Model logistyczny. Modelem statystycznym, zastosowanym w opisanych poniżej badaniach jest tak zwany model logistycznego wzrostu (także nazywany modelem Verhulsta). Jest on szczególnie użyteczny przy elementarnej analizie dynamiki nieliniowego trendu dla danych chronologicznych związanych z badaniami wzrostu populacji przy ograniczeniach. W raporcie wstępnym przedstawiono ogólny zarys metod statystycznych (model regresji liniowej i model logistyczny), które planowano użyć do analizy danych dotyczących szkolnictwa wyższego na Dolnym Śląsku. W tej części skupimy się na uzasadnieniu użycia modelu logistycznego. Model ten służy do ilościowego opisu i prognozy procesów, które charakteryzują się następującą chronologią zmian: fazą początkowego powolnego wzrostu, fazą intensywnego wzrostu i fazą nasycenia. W naturze wiele zjawisk posiada właśnie taki przebieg i zwykle przedstawia się go za pomocą modelu logistycznego. Przykładem z obszaru nauk 29

przyrodniczych może być wzrost populacji bakterii, roślin, zwierząt. W badaniach rynkowych może to być ewolucja podaży towaru od momentu wprowadzenia go na rynek do osiągnięcia ceny równowagi. Podobnym przebiegiem w czasie charakteryzuje się także wiele zjawisk społecznych. Jest to zrozumiałe, zwłaszcza gdy spojrzymy na zjawiska społeczne także z perspektywy ekonomicznej, gdzie naturalnie pojawia kwestia ograniczoności zasobów. W literaturze bio-statystycznej, a także w literaturze poświęconej badaniom społecznym można znaleźć wiele opracowań na ten temat. Model logistyczny pojawia się także w kontekście analizy ryzyka (także ekonomicznego), a jego nowoczesny opis statystyczny znajdziemy w książce Mc Cullagha i Neldera (1985). Funkcja logistyczna, oznaczona tutaj symbolem P (t) wyraża się wzorem k P( t) = 1+ exp( at+ b), gdzie zmienna t oznacza czas, w którym badane jest zjawisko, k jest parametrem określającym poziom nasycenia procesu, natomiast a i b stanowią parametry pod-modelu liniowego. Funkcja logistyczna jest rozwiązaniem następującego równania różniczkowego, określającego ilościowy charakter zmian zjawiska w czasie. Jeżeli przyjmiemy, że P (t) oznacza stan populacji w chwili t, wyrażony w dowolnych jednostkach, to wielkość zmiany tego stanu w chwili t ma być proporcjonalna zarówno do stanu odległości od stanu nasycenia ( 1 P( t) / k). Czyli dp dt = ap( t)(1 P( t) / k). P ( t) / k, jak i do jego Wartość k interpretujemy więc także jako graniczną wartością rosnącej funkcji P (t) w odległym horyzoncie czasowym. Model logistyczny, jak każdy model statystyczny, czy ekonometryczny, jest do pewnego stopnia idealizacją wyobrażenia o rzeczywistym przebiegu zjawiska i powinien być traktowany przede wszystkim jako użyteczny punkt odniesienia, a nie ściśle określone wzorem prawo natury, choć w badaniach empirycznych często obserwuje się zadziwiającą jego zgodność z rzeczywistymi procesami zamian. Model logistyczny okazał się użytecznym narzędziem analizy danych edukacyjnych. W zdecydowanej większości przypadków określonych przez typ uczelni (państwowa, niepaństwowa) i rodzaj studiów (stacjonarne i niestacjonarne) model logistyczny był statystycznie zgodny z danymi empirycznymi. Jedynym istotnym odstępstwem od tej reguły 30

był przypadek uczelni publicznych i studiów niestacjonarnych. Wyjaśnienie zaistniałej rozbieżności jest następujące. Otóż rynek edukacji wyższej od wielu lat rozwijał się samoistnie, bez rewolucyjnych rozporządzeń ministerialnych i zmian prawnych - poza jednym wyjątkiem. Ustawa z dnia 27 lipca 2005 roku Prawo o szkolnictwie wyższym w dziale IV Studia i Studenci, Art. 163. p.2 stwierdza że: W uczelni publicznej liczba studentów studiujących na studiach stacjonarnych nie może być mniejsza od liczby studentów studiujących na studiach niestacjonarnych. Zapowiedź wprowadzenia regulacji, ograniczającej liczbę studentów studiów niestacjonarnych na uczelniach państwowych, poprzez ich odniesienie do liczby studentów stacjonarnych, a następnie wprowadzenia tej ustawy - skądinąd w intencji słusznej - wyraźnie naruszyło naturalne procesy rynkowe w sferze edukacji wyższej w odniesieniu do szkół państwowych. W przeprowadzonych badaniach jest to jedyny przypadek w kombinacji: typ uczelni - typ studiów, który nie daje się opisać w ramach naturalnego modelu logistycznego. Przypadek ten nie przechodzi testu istotności, co mówiąc mniej technicznie oznacza, że próba opisania zmian w czasie dla liczby studentów szkół państwowych i studiów niestacjonarnych za pomocą najbardziej naturalnego modelu nie daje wiarygodnych wyników. W praktyce zaobserwowano wręcz spadek zainteresowania studiami niestacjonarnymi na państwowych uczelniach. Dlatego też ogranicza się analizę popytu dla tej grupy studentów poprzez jego odniesienie do liczby studentów studiów stacjonarnych na uczelniach państwowych. Estymacja i weryfikacja hipotez (informacja techniczna). Proces estymacji przy użyciu modelu logistycznego przeprowadzono w dwóch etapach. W etapie pierwszym dokonano estymacji parametrów a, b modelu liniowego korzystając z zależności k 1= exp( at+ b), P( t) k log( P( t) 1) prowadzącej do prostego modelu regresji liniowej = at+ b Y = at+ b+ e. W celu dokonania estymacji za pomocą modelu regresji liniowej ustalono wartości zmiennej zależnej Y poprzez każdorazowy wybór wartości parametru k. Tak więc metodą 31