Uwaga założenia definicyjne Procesy uwagi i pamięci Wykład 6 Uwaga to zdolność do koncentracji na jednym zadaniu pomimo działania bodźców dystrakcyjnych. Koncepcje uwagi: Koncepcje selekcji bodźców Wstępna selekcja cech bodźca (na poziomie cech fizycznych) Broadbenta Późna selekcja cech i selekcja reakcji wg Treisman Uwaga jako wrota świadomości Koncepcja alokacji zasobów uwagi wg Kahnemanna Uwaga jako proces poznawczy Przetwarzanie dowolne i mimowolne Funkcje uwagi: Pozwala dokładniej rejestrować pewne aspekty otoczenia Umożliwia uczenie się Pozwala na szybkie reagowanie Funkcje uwagi Selektywność zdolność wyboru jednego bodźca, źródła stymulacji czy ciągu myśli, kosztem innych Czujność zdolność do długotrwałego oczekiwania na pojawienie się ściśle określonego bodźca, zwanego sygnałem, a ignorowanie pozostałych bodźców, zwanych szumem Przeszukiwanie proces aktywny (w przeciwieństwie do czujności), polegający na systematycznym badaniu pola percepcyjnego w celu wykrycia obiektów spełniających założone kryterium Kontrola myśli jednoczesnych np. teoria zasobów uwagi (D. Kahneman) 4 Właściwości bodźca ogniskowania uwagi Cechy pozwalające na łatwe wyodrębnienie bodźca: wyrazistość, intensywność, nowość Kontekst, w jakim występuje bodziec Czujność uwagi Stan, dzięki któremu człowiek potrafi w dłuższym okresie czasu wykrywać bodźce specyficzne spośród wielu możliwych bodźców pojawiających się w polu uwagi. Osłabienie czujności: - zbyt długi czas oczekiwania - wiele monotonnych innych bodźców - negatywne oczekiwanie związane z sytuacją (zielone światło na pasach) 1
Przeszukiwanie pola uwagi Proces aktywny nie wiadomo czy i nie wiadomo gdzie pojawi się bodziec (szukanie grzybów) Przeszukiwanie oparte na 1 kryterium proste, odporne na dystraktory Przeszukiwanie oparte na wielu kryteriach (koniunkcja i, dysjunkcja lub ) trudne, podatne na dystraktory Podzielność uwagi Czy można robić dwie rzeczy od razu? Obserwacje potoczne: Napoleon potrafił pisać dwa listy równocześnie. Ludzie czytają gazety i słuchają muzyki Ale niektóre kryteria łatwo się ze sobą łączą tworząc konglomerat Uwaga może działać w sposób elastyczny możliwe jest poświęcanie większej uwagi albo czytaniu gazety lub słuchaniu muzyki Teoria alokacji zasobów uwagi Kahnemana (1973) Uwagę można interpretować jako wysiłek umysłowy. Jest ona formą energii psychicznej, którą można wykorzystać do realizacji różnych celów Pewne formy aktywności wymagają większego wysiłku psychicznego Energia potrzebna w przetwarzaniu informacji może wzrastać lub obniżać się pod wpływem innych czynników, takich jak poziom pobudzenia W tym samym czasie można wykonywać różne działania przy założeniu, że suma zaangażowanej w nie energii nie przekracza całkowitych zasobów dostępnych jednostce Teoria Kahnemana alokacja zasobów Kluczową rolę odgrywa polityka alokacji zasobów uwagi. Decyduje ona o tym, na czym zostanie skupiona uwaga Ognisko uwagi może zostać przeniesione z jednego działania na inne działanie (przerzutność) Możliwe są następujące układy wyników w wypadku dwóch zadań A może zakłócać B, podczas gdy A pozostaje nietknięte lub odwrotnie Zarówno A jak i B mogą zostać zakłócone B może być całkowicie zablokowane, podczas gdy A jest nietknięte, albo na odwrót Przetwarzanie automatyczne i kontrolowane wg Schneidera i Shiffrina Automatyczne Nie angażuje świadomości Małe zapotrzebowanie na zasoby uwagi Ma charakter równoległy Duża szybkość Zadania dobrze znane i łatwe Wykorzystuje proste procesy poznawcze Kontrolowane Angażuje świadomość Duże zapotrzebowanie na zasoby uwagi Ma charakter sekwencyjny Mała szybkość Zadania nowe i trudne Wykorzystuje złożone procesy poznawcze Zadanie Stroopa 1 Zmierz swój czas czytania na głos wszystkich słów, nie zwracając uwagi na kolor, jakim są wydrukowane 2
Zadanie Stroopa 1 Zadanie Stroopa 2 Zmierz mierz swój czas wymieniania kolorów wszystkich słów bez zwracania uwagi na ich treść Zadanie Stroopa 2 Zadanie Stroopa 3 Prawdopodobnie wykonałeś zadanie pierwsze szybko i bez wysiłku, wcale lub tylko minimalnie zastanawiając się nad nim Zadanie drugie wymagało twej pełnej, świadomej uwagi, ponieważ musiałeś poradzić sobie z interferencją poznawczą Efekt Stroopa Interferencja między dwoma cechami bodźca Wskazuje, że ludzie potrafią zatrzymać reakcję nawykową Muszą ją zablokować, co wymaga czasu i wysiłku W miarę upływu czasu jest ono wykonywane coraz lepiej szybciej i z mniejszą ilością błędów Pamięć - założenia definicyjne pozwala wykonywać wiele innych operacji poznawczych, związanych z myśleniem, spostrzeganiem czy uwagą główna funkcja pamięci (Glenberg) związana jest ze spostrzeganiem prowadzenie pamiętnika pozwala przechowywać ślady pamięciowe na papierze Metafory opisujące pamięć: Metafora śladu stopy na piasku Metafora magnetofonowa - zapis doświadczenia Metafora komputerowa (dysk, procesor, p. operacyjna, ścieżka dostępu) Miejsce przechowywania danych (biblioteka, słownik) Sieć wzajemnych powiązań Śmietnik Dostępność danych (klucz i zamek) 3
Pamięć jako właściwość / zdolność Definicje pamięci Wg Sternberga: Pamięć to sposoby, za pomocą których sięgamy do naszych przeszłych doświadczeń, aby wykorzystać te informacje w teraźniejszości Gdy tak określamy pamięć, charakteryzujemy ją z uwagi na szybkość zapamiętywania, zakres, trwałość, gotowość Pamięć jako właściwość poszczególnych analizatorów Pamięć jako proces Wg Sternberga: Pojęcie pamięci jako procesu odwołuje się do dynamiki mechanizmów związanych z przechowywaniem i wydobywaniem informacji na temat przeszłego doświadczenia pamięć, jako proces odnosi się do dynamicznych mechanizmów związanych zachowywaniem i odtwarzaniem informacji o naszych przeszłych doświadczeniach W pamięci występują trzy podstawowe, ogólne rodzaje operacji: kodowanie informacji zamiana bodźców, jakie do nas docierają, w ślady pamięciowe Pamięć jako zdolność Element psychicznego wyposażenia jednostki, wykazujący duże różnice indywidualne Składnik inteligencji Pamięć proces vs zdolność Składa się z wielu zdolności specyficznych, np. p. wzrokowej, słuchowej Można ją doskonalić Pamięć jako proces Sposób kodowania doświadczenia, stanowiący uniwersalną właściwość człowieka Faza przetwarzania informacji Składa się z wielu faz, ich liczba zależy od szczegółowości opisu, w najogólniejszym rozumieniu faza zapamiętywania, przechowywania i odtwarzania informacji Można doskonalić niektóre fazy procesu pamięciowego, np. fazę odtwarzania 20 Pamięć jako proces pamięć jest wypadkową lub konglomeratem różnych procesów umysłowych, takich jak spostrzeganie, podejmowanie decyzji czy programowanie zachowania dziewięć faz procesu pamięciowego spostrzeganie zmiana spostrzeżenia w ślad pamięciowy (proces kodowania) przechowywanie śladu kodowanego Rekodowanie (modyfikacja zawartości pamięci przez informacje później docierające do jednostki; występuje wielokrotnie; zmiany lokalne, zmiany globalne) przechowywanie śladu rekodowanego wydobywanie informacji z pamięci (poszukiwanie dopasowania) decyzja wybór informacji pamięć świadoma decyzja o zachowaniu Mały cykl związany jest z wielokrotnym odbieraniem informacji, które w ten czy w inny sposób powiązane są z dotychczasową wiedzą jednostki. Duży cykl pamięciowy wiąże się z tym, że zachowanie ujawniające zawartość pamięci może stać się przedmiotem spostrzegania. Powstaje spostrzeżenie, które następnie podlega kodowaniu i cały cykl zaczyna się od nowa. Model systemu pamięciowego człowieka Z: HUMAN MEMORY: STRUCTURES AND PROCESSES, Roberta L. Klatzy. 1975, 1980 by W. H. Freeman and Company Pamięć a uczenie się W szerokim rozumieniu pamięć jest ujmowana jako równoznaczna uczeniu się ale niekiedy termin pamięć jest traktowany jako nadrzędny w stosunku do uczenia się lub termin uczenie się jest traktowany jako nadrzędny Pamięć jako przechowywanie skutków uczenia się, czyli uczenie się to nabywanie, a pamięć to przechowywanie Kryterium Czas przechowywania Format przechowywanych informacji Formy przechowywania i mechanizmy wydobycia informacji Mechanizmy wydobycia ultrakrótka, krótkotrwała, trwała proceduralna, semantyczna, epizodyczna deklaratywna, niedeklaratywna jawna, ukryta 4
Kryterium: Czas przechowywania: pamięć ultrakrótka, krótkotrwała, trwała. Magazynowa koncepcja pamięci trzy niezależne magazyny pamięciowe, w których inf. są przechowywane przez różny czas zapominanie jest procesem adaptacyjnym szybkość przenoszenia informacji do pamięci trwałej jest ograniczona krzywa pozycyjna i efekty pierwszeństwa oraz świeżości Pamięć ultrakrótka (sensoryczna) pamięć ikoniczna = wzrokowa przechowuje informacje przez czas nie przekraczający 500ms maskowanie wsteczne hamowanie bodziec wyeksponowany hamuje odtwarzanie bodźca pokazywanego wcześniej pamięć słuchowa = echoiczna pamięć specyficzna dla modalności, może występować w zakresie różnych modalności zmysłowych stosunkowo duża pojemność informacje w p.s. żyją krótko, niekiedy krócej niż sekundę Pamięć krótkotrwała pojemność p.k. wynosi 7 2 kęsy albo elementy informacji (Miller) Grupowanie, powtarzanie, porcjowanie hamowanie retroaktywne zakłócanie przechowywania wcześniej opanowanego materiału przez jakieś późniejsze zadanie informacje kodowane są w postaci akustycznej hamowanie proaktywne utrudnienie zapamiętania nowego materiału pod wpływem wcześniejszego zapamiętywania podobnego lub identycznego materiału uwolnienie spod hamowanie proaktywnego kodowanie akustyczne i kodowanie semantyczne odnosi się do teraźniejszości w sensie psychologicznym informacje są łatwo dostępne i łatwo możemy je przywołać efekt świeżości Pamięć długotrwała pamięć wtórna (James) odnosi się do przeszłości wielka pojemność i nieograniczony czas przechowywania reminescencja odzyskiwanie informacji, które zostały zapomniane magazyn pamięci stałej (permastore) Bahrick warunki spełniane przez pamięć trwałą: ekonomiczny sposób zapisywania materiału organizacja materiału w taki sposób, aby dostęp do niego był łatwy materiał ważny powinien być wielokrotnie zapisywany w magazynie pamięciowym materiał o szczególnym znaczeniu musi być zawsze pod ręką efekt pierwszeństwa Kryterium: Format przechowywanych informacji: pamięć semantyczna, pamięć epizodyczna, p. proceduralna (Tulving) trzy grupy kryteriów, pozwalających odróżnić od siebie oba rodzaje pamięci: operacje informacje sposoby wykorzystania pamięci 5
Pamięć deklaratywna i niedeklaratywna Pamięć typu wiem, że (semantyczna lub epizodyczna) inf. przechowywane w postaci abstrakcyjnych lub konkretnych reprezentacji angażujących język przywoływane w postaci słownej test wielokrotnego wyboru hipokamp i kora płatów czołowych i skroniowych w akcji informacje zapisane w p. d. nie muszą być ujawniane w zachowaniu niedeklaratywna: wiem, jak przechowywane inf. w postaci S-R (nawyki) nie są dostępne w postaci werbalnej ujawnianie się tylko w kontekście, w jakim zostały przyswojone, automatyczne hipokamp, kora motoryczna i móżdżek w akcji informacje zapisane w p.nd. prowadzą do zmian zachowania Pamięć epizodyczna epizodyczna: pamięć typu wspomnieniowego, która może wiązać się z naszą osobistą przeszłością, którą potrafimy zlokalizować w czasie i przestrzeni organizacja informacji: wyodrębnioną część stanowi pamięć autobiograficzna reprezentacje zdarzeń przechowywane w pamięci epizodycznej powinny odzwierciedlać następujące właściwości zdarzeń: uporządkowanie elementów składających się na zdarzenie w czasie relacje przyczynowo-skutkowe między elementami zdarzenia charakter hierarchiczny koncepcja pamięci epizodów (Rumelhart, Norman) ( Janek pocałował Marysię ) Pamięć semantyczna i proceduralna semantyczna: pamięć oparta na przypominaniu, która ma charakter impersonalny i dotyczy wiedzy a temat świata W pamięci semantycznej kodujemy informacje o świecie docierające do nas z różnych źródeł, ich wydobywanie nie wprowadza zmian do systemu pamięciowego, jednak ten magazyn zawiera wiedzę jednostki o świecie zewnętrznym i jest kluczowy dla sukcesu szkolnego. proceduralna: umiejętność wykonywania różnych czynności (zachowań celowych) mechanizmy wydobywania informacji: synergia połączenie informacji zawartych w pamięci epizodycznej z informacjami dostarczanymi przez poznawcze otoczenie jednostki rozwijanie występuje w pamięci semantycznej aktualizowanie posiadanej wiedzy; wiedza ta pojawia się w sposób automatyczny Kryterium: Formy przechowywania i mechanizmy wydobycia informacji: pamięć deklaratywna i niedeklaratywna (Squire) dwa kryteria podziału: sposób przechowywania informacji wykorzystywane mechanizmy wydobycia informacji z pamięci Kryterium: mechanizmy wydobycia: pamięć jawna, pamięć ukryta (Schacter, Graf) w pewnym sensie podział pokrywa się z pamięciami: (nie)deklaratywną jawna: wymaga się od człowieka pełnego ujawienia zawartości pamięci odpowiadanie na pytania (użycie wiedzy szkolnej deklaratywnej) ukryta: przechowywane są złożone zbiory informacji; zjawisko torowania (pirming) wykonywanie zadań wymagających użycia opanowanych wcześniej umiejętności (czytanie, pisanie) Mechanizmy pamięci Zapamiętywanie (kodowanie) Przechowywanie Odtwarzanie (wydobywanie, przypominanie) 6
Mechanizmy zapamiętywania zapamiętywanie to proces zapisywania nowych informacji w pamięci inf. te mogą, ale nie muszą prowadzić do zmian zachowania zapamiętywanie w pamięci operacyjnej (krótkotrwałej) (Baddeley) centralny system wykonawczy notes wzrokow-przestrzenny pętla fonologiczna (głos wewnętrzny) centralny system artykulacyjny magazyn fonologiczny Mechanizmy odtwarzania przypominanie i rozpoznawanie mogą występować w różnych postaciach: przypominanie seryjne (kolejność) przypominanie swobodne przypominanie z podpowiedziami kiedy rozpoznawanie i przypominanie nie chodzą w parze (Hunter): nieświadomy plagiat to przypominanie bez rozpoznawania paramnezja rozpoznawanie bez przypominania deja vu podobne do paramnezji rozpoznanie bez przypominania jamais vu przeciwieństwo deja vu nigdy nie widziane zjawisko alienacji fałszywe rozpoznanie sytuacji, które są doskonale znane, jako sytuacji całkowicie nowych Mechanizmy odtwarzania Wg Loftus: proces przypominania przebiega w dwóch fazach: rozpoznawanie jest fazą przypominania czynniki wpływające na przypominanie i rozpoznawanie w odmienny sposób: częstość słów uczenie się zamierzone i mimowolne strategie uczenia się wykorzystywane przez badanych koncepcja synergicznego uświadamiania (Tulving) idea śladu pamięciowego odtwarzanie informacji jest wynikiem informacji zawartych w śladzie pamięciowym z informacjami dostarczonymi przez pytania kierowane pod adresem pamięci Metody przypominania Rozpoznawanie i odtwarzanie: Procedura zaoszczędzenia Ebbinghausa, która wskazuje że znane wyrazy (elementy) szybciej zapamiętujemy niż zupełnie nowe. Krzywa zapominania Ebbinghausa Krzywa ta pokazuje, ile bezsensownych sylab pamiętają osoby posługujące się metodą zaoszczędzania, gdy bada się je w okresie 30 dni. Krzywa opada szybko, a następnie osiąga plateau Zapominanie hamowanie retroaktywne nakładanie się później zapamiętanych informacji na informacje wcześniej zapamiętane, hamowanie proaktywne wcześniej nabyta informacja utrudnia zapamiętanie nowej informacji Stopień hamowania zależy od podobieństwa materiałów. Zanikanie śladów pamięciowych Interferencja Nieskuteczne wydobywanie Motywowane zapominanie 7
Strategie pamięciowe - mnemotechniki Strategie pamięciowe - mnemotechniki Twórca mnemotechnik Symonides z Keos dostrzegł, że podstawowym warunkiem skutecznego zapamiętywania jest porządek, a więc umiejętność odpowiedniej strukturalizacji materiału do zapamiętania. Grupowanie / porcjowanie - dzielenie na mniejsze zbiory Akronimy- metoda ta polega na wymyśleniu słowa albo wyrażenia, w którym pierwsze litery odnoszą się do zapamiętywanych informacji (PZU, Powszechny Zakład Ubezpieczeń, AGD Artykuły Gospodarstwa Domowego, NBP Narodowy Bank Polski, GUS Główny Urząd Statystyczny, ZUS Zakład Ubezpieczeń Społecznych) Akrostychy- różni się od poprzedniej tym, że zamiast słowa wymyślamy zdanie, w którym początkowe litery odnoszą się do listy zapamiętywanych informacji, Wyobrażenia interakcyjne - pozwalają na łączenie nie powiązanych ze sobą elementów za pomocą obrazów, Metoda słów wieszaków - opiera się na zastosowaniu znanego tekstu, na przykład wyliczanki, do tworzenia skojarzeń z listą elementów, jakie trzeba zapamiętać, Metoda miejsc- znana już w starożytności. Pozwala na zapamiętywanie dużych zbiorów informacji, które występują w określonej kolejności. Polega na kojarzeniu zapamiętywanych informacji, ze znanymi miejscami, które mijamy w drodze do pracy lub w czasie spaceru. 43 44 Strategie pamięciowe - mnemotechniki Zasada logicznego kojarzenia Wyobrażenia interakcyjne- pozwalają na łączenie nie powiązanych ze sobą elementów za pomocą obrazów, Metoda słów wieszaków - opiera się na zastosowaniu znanego tekstu, na przykład wyliczanki, do tworzenia skojarzeń z listą elementów, jakie trzeba zapamiętać, Metoda miejsc- znana już w starożytności. Pozwala na zapamiętywanie dużych zbiorów informacji, które występują w określonej kolejności. Polega na kojarzeniu zapamiętywanych informacji, ze znanymi miejscami, które mijamy w drodze do pracy lub w czasie spaceru. Rymowanki dom drzewo ptak pies trawa purpurowy żółty zielony gniazdo tygrys namiot podkowa 45 Grupowanie polega na dzieleniu informacji w grupy (kategorie). Ilość grup zależy od ilości informacji jakie chcemy zapamiętać oraz możliwości przyporządkowania ich do odrębnych kategorii. Przykład: mamy do zapamiętania taką oto listę zakupów: ser, cebula, masło, sałata, chusteczki higieniczne, mleko, ogórek, pasta do zębów, rzodkiewki, jogurt, żel pod prysznic, pomidory, papier toaletowy, ziemniaki to możemy podzielić na kategorie (grupy): nabiał: ser, masło, mleko, jogurt warzywa: cebula, sałata, ogórek, rzodkiewki, pomidory, ziemniaki, chemia: chusteczki higieniczne, pasta do zębów, żel pod prysznic, papier toaletowy Porcjowanie (chunking) proces polegający na ponownym zakodowaniu pojedynczych elementów przez grupowanie na podstawie jakiejś zasady organizacji (np. podobieństwo językowe, rym, indywidualny kod Nr telefonu: 663452367 3,4 9,2,5,6,1,4,9,3,5 663 452 367 663 45 23 67 66 345 23 67 3:49,2 (rekord na milę) 56:14 (czas na 10 mil), 9:35 (2 mile w wolnym tempie) 8
Akronimy M Merkury W Wenus Z Ziemia M Mars J Jupiter S Saturn U Uran N Neptun P Pluton Akronimy Moja Merkury Wiecznie Wenus Zapracowana Ziemia Mama Mars Jutro Jupiter Sama Saturn Ugotuje Uran Nam Neptun Pomidorówkę Pluton Akrostychy Rymowanki Przykład: Do zapamiętania gama kolorów: Czerwony, Żółty, Zielony, Niebieski, Fioletowy Czarownik Żywo Zaczarował Niebiańską Firankę Do zapamiętania melodia składającą się z dźwięków: E, C, G, B, D Emisja Chóralnego Głosu Była Doskonała Polegają na uczeniu się krótkich wierszyków, które poprzez analogię ułatwiają zapamiętanie potrzebnych informacji, np. kości nadgarstka (łódeczkowata, księżycowata, trójgraniasta, grochowata, czworoboczna większa, czworoboczna mniejsza, główkowata, haczykowata) można zapamiętać, ucząc się następującej rymowanki: Łódka płynie, księżyc świeci, trójgraniasty groszek leci. Na trapezie, trapeziku wisi główka na haczyku. Rymowanki liczbowe - pomagają zapamiętać ciągi cyfr. Cyfry są reprezentowane przez słowa o określonej liczbie liter, (3,14159) Kto z woli i myśli zapragnie Pi spisać cyfry, ten zdoła Metoda słów wieszaków Słowa wieszaki 1 drzewo 2 łabędź 3 koniczyna 4 krzesło 5 hak 6 słoń 7 król 8 kobieta w ciąży 9 dolina 10 Flip i Flap Metoda słów wieszaków Do zapamiętania: mózg, papierosy, bańka mydlana, wybrzeże, komórka, burak, król, ciężarna kobieta, dolina, grobowiec, więc łączymy je ze słowami wieszakami. 1 wielkie drzewo, które zamiast korony ma olbrzymi mózg, 2 łabędź stoi na ulicy paląc papierosa, a przechodzący ludzie podziwiając go wrzucają mu pieniądze do kapelusika, 3 na pięknej koniczynie leży wielka mydlana bańka, 4 siedzisz na krześle czytając książkę a nad wybrzeżem morza, 5 pirat zamiast ręki ma hak na którym trzyma telefon komórkowy, 6 malutki różowy słoń zajada ogromnego soczystego buraka, 7 król złomu zamiast berła trzyma zardzewiała kosę, 8 kobieta w ciąży siedzi w herbaciarni i odmierza czas zaparzenia się herbaty za pomocą klepsydry, 9 nad rajską doliną fruwa sobie malutki niebieski balonik balon na kiju, 10 Flip i Flap stoją nad grobowcem i odprawiają pogrzeb zdechłej żabie. 9
Metoda miejsc Procedura uzupełniania zapamiętywanie przez skojarzenie elementów z jakąś sekwencją znanych nam miejsc D J B X H G C L Y Pocedura uzupełniania wyrazów (Duke, 1995) V_S PL T A_C ME S R_ E P_S L A Czynniki wpływające na zapamiętywanie: efekt pierwszeństwa (początku) informacje na początku materiału są lepiej zapamiętywane efekt świeżości (końca) informacja na końcu materiału są lepiej zapamiętywane. Prawidłowości pamięci: prawo Ebbinghausa liczba powtórek niezbędnych do zapamiętania materiału rośnie wraz z jego długością prawo Josta aby powtarzanie było skuteczne (aby zapamiętać materiał) powtórki muszą być rozłożone w czasie aktywne odtwarzanie zwiększa tempo zapamiętywania Prawo Josta Krzywa zapominania Ebbinghausa Krzywa ta pokazuje, ile bezsensownych sylab pamiętają osoby posługujące się metodą zaoszczędzania, gdy bada się je w okresie 30 dni. Krzywa opada szybko, a następnie osiąga plateau 10