Organizacja Ŝywienia w warszawskich gimnazjach Raport z badania 2011 Opracowanie: Danuta Gajewska Paulina Kęszycka Ewelina Bancerz Koło Naukowe śywieniowców i Dietetyków SGGW Warszawa 2011 1
Spis treści: 1. Informacja o projekcie badawczym 2. Wnioski i rekomendacje 3. Wyniki badania 3.1. Przerwy śniadaniowe - liczba przerw śniadaniowych w szkołach - czas trwania przerw śniadaniowych - wspólne śniadania uczniów z nauczycielami 3.2. Przerwy obiadowe - liczba przerw obiadowych - czas trwania głównej przerwy obiadowej 3.3. Szkolne zaplecze gastronomiczne - kuchnia szkolna i jej personel - stołówka szkolna 3.4. Koszt posiłków w gimnazjach - średni koszt śniadań w szkołach - średni koszt obiadów w szkołach 3.5. DoŜywianie - posiłki oferowane w ramach doŝywiania - liczba uczniów korzystających z doŝywiania - napoje oferowane uczniom bezpłatnie 3.6. Sklepik szkolny - zasady organizacji sklepiku i nadzór nad jego działalnością - produkty dostępne w sklepiku szkolnym 3.7. Automaty 3.8. Edukacja Ŝywieniowa - programy zewnętrzne realizowane przez szkoły w ramach edukacji w zakresie prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej - edukacja personelu zajmującego się Ŝywieniem w szkołach. 4. Podsumowanie 2
Informacja o projekcie badawczym (1/2) Badanie dotyczące organizacji Ŝywienia w warszawskich gimnazjach zostało zrealizowane w maju i czerwcu 2011, przez studentów Koła Naukowego śywieniowców i Dietetyków, Wydziału Nauk o śywieniu Człowieka i Konsumpcji SGGW w Warszawie. Badanie przeprowadzono na zlecenie Urzędu Miasta Warszawy w ramach kampanii Wiem, co jem. Celem badania była analiza organizacji Ŝywienia w warszawskich gimnazjach z uwzględnieniem moŝliwości przygotowania i serwowania posiłków, przestrzegania przez szkoły zasad prawidłowego Ŝywienia oraz działań podejmowanych na rzecz promocji zdrowego stylu Ŝycia. Badanie zrealizowano metodą wywiadu bezpośredniego z wykorzystaniem specjalnie opracowanej w tym celu ankiety. Na przeprowadzenie ankiety zgodę wyraziło 109 ze 114 publicznych, warszawskich gimnazjów, w tym: 6 gimnazjów na Bemowie (z 6 zlokalizowanych na terenie dzielnicy, zaproszonych do udziału w badaniach), 5 gimnazjów na Białołęce (z 6), 8 gimnazjów na Bielanach (z 10), 13 gimnazjów na Mokotowie (z 13), 5 gimnazjów na Ochocie (z 5), 13 gimnazjów na Pradze Południe (z 13), 5 gimnazjów na Pradze Północ (z 5), 1 gimnazjum w Rembertowie (z 2), 11 gimnazjów w Śródmieściu (z 12), 5 gimnazjów na Targówku (z 5), 4 gimnazja w Ursusie (z 4), 6 gimnazjów na Ursynowie (z 6), 7 gimnazjów z dzielnicy Wawer (z 7), 3 gimnazja w Wesołej (z 3), 1 gimnazjum w Wilanowie (z 1), 3 gimnazja we Włochach (z 3), 9 gimnazjów na Woli (z 9) oraz 4 gimnazja na śoliborzu (z 4). 3
Informacja o projekcie badawczym (2/2) Ankiety wypełniali, przeszkoleni w prowadzeniu wywiadu, członkowie Koła Naukowego śywieniowców i Dietetyków Wydziału Nauk o śywieniu Człowieka i Konsumpcji, Szkoły Głównej Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, na podstawie odpowiedzi dyrekcji, intendentów, kucharek, ajentów oraz własnych spostrzeŝeń. W pytaniach poruszono kwestię przerw śniadaniowych i obiadowych; organizacji spoŝywania posiłków w szkole; wyposaŝenia szkolnej kuchni; rodzaju i cen posiłków, które uczniowie mogli kupić w szkole; doŝywiania; asortymentu produktów spoŝywczych oferowanych w sklepiku szkolnym; programów z zakresu prawidłowego Ŝywienia kierowanych do uczniów oraz doskonalenia zawodowego osób opracowujących jadłospisy i osób przygotowujących posiłki. 4
Wnioski i rekomendacje (1/2) Na podstawie przeprowadzonych badań wykazano: 1. przerwy śniadaniowej nie zaplanowano w 20% szkół gimnazjalnych. Pomimo, Ŝe w większości gimnazjów zorganizowano przerwę śniadaniową, wskazane byłoby wydłuŝenie czasu jej trwania do minimum 15 minut oraz wprowadzenie drugiej przerwy, podczas której uczniowie mogliby spoŝyć drugie śniadanie, 2. w ponad 37% szkół gimnazjalnych zaplanowano tylko jedną przerwę na spoŝycie obiadu, trwającą najczęściej 20-24 min. We wszystkich szkołach gimnazjalnych powinna być przerwa obiadowa, trwająca powyŝej 25 min. Ze względu na zbyt małą liczbę miejsc w szkolnej stołówce w stosunku do liczby uczniów korzystających z obiadów, wskazane byłoby zaplanowanie drugiej, równie długiej przerwy obiadowej, 3. zaobserwowano bardzo duŝe róŝnice w cenach posiłków sprzedawanych w objętych badaniem gimnazjach. RóŜnice te dotyczyły zarówno cen śniadań (od 0 zł do 5 zł), obiadów (od poniŝej 5 zł do powyŝej 10 zł), jak teŝ kanapek oferowanych w sklepiku szkolnym (od 1,50 zł do powyŝej 3,50 zł). Konieczne wydaje się ujednolicenie polityki dotyczącej cen posiłków oferowanych przez poszczególne szkoły, aby zachęcać młodzieŝ do korzystania ze stołówek szkolnych, 4. połowa ocenianych gimnazjów oferowała uczniom bezpłatny napój, jednak w części z nich był to napój słodzony. NaleŜy zapewnić wszystkim uczniom bezpłatny napój, najlepiej wodę mineralną, a w zaleŝności od moŝliwości ekonomicznych szkoły takŝe mleko, sok owocowy (100%) lub warzywny, 5
Wnioski i rekomendacje (2/2) 5. jedna czwarta ocenianych placówek edukacyjnych oferowała obiady przygotowane przez podmioty zewnętrzne. Ceny takich posiłków znacznie przewyŝszały ceny obiadów sporządzanych w szkolnych kuchniach. Wskazane byłyby regulacje w zakresie maksymalnej wysokości cen obiadów sprzedawanych w szkole, 6. mimo licznych programów kierowanych do pracowników zajmujących się planowaniem i przygotowywaniem posiłków dla dzieci i młodzieŝy, w wielu szkołach nie edukowano w tym zakresie zatrudnionego personelu w ciągu ostatnich 4 lat, 7. asortyment sklepików szkolnych w większości gimnazjów był ustalany jedynie w formie ustnej, najczęściej przez dyrekcję danej placówki. Konieczne wydaje się wypracowanie standardów postępowania odnośnie zarówno asortymentu produktów oferowanych w sklepikach szkolnych, jak i formy nadzoru nad ich działalnością. Niezbędna jest przy tym współpraca ze specjalistami w zakresie dietetyki i Ŝywienia człowieka, 8. spośród ocenianych gimnazjów 13% (15 szkół) nie brało udziału w Ŝadnych programach promujących prawidłowe Ŝywienie i aktywność fizyczną. Ze względu na rosnące zagroŝenia zdrowotne wynikające z nieprawidłowego stylu Ŝycia i braku aktywności fizycznej wśród młodzieŝy, naleŝy zachęcać wszystkie szkoły do aktywnego uczestnictwa w programach promujących zdrowy styl Ŝycia. 6
Wyniki badania - przerwy śniadaniowe 7
Liczba przerw śniadaniowych W większości warszawskich gimnazjów (w 87 na 109 biorących udział w badaniu) zorganizowano przerwy śniadaniowe, podczas których uczniowie mogli spoŝyć posiłek. Zazwyczaj była to jedna (w 42 szkołach) lub dwie (w 19 szkołach) przerwy, odpowiednio dłuŝsze, by młodzieŝ bez pośpiechu mogła zjeść drugie śniadanie. Niepokojący jest fakt, iŝ w 22 warszawskich gimnazjach nie zaplanowano przerw śniadaniowych (Ryc.1). DłuŜsze przerwy przewidziano dopiero w godzinach obiadowych. n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 1. Liczba przerw śniadaniowych w gimnazjach 8
Liczba przerw śniadaniowych n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 2 Liczba przerw śniadaniowych w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach Wszystkie ankietowane gimnazja na Bielanach, Pradze Północ, w Rembertowie, Wilanowie oraz na Ursynowie organizowały przerwy śniadaniowe (Ryc. 2). W pozostałych dzielnicach w co najmniej jednej szkole nie było dłuŝszej przerwy poświęconej na zjedzenie śniadania. Uczniowie wszystkich szkół powinni mieć rano moŝliwość zjedzenia bez pośpiechu posiłku, który dostarcza energii i składników odŝywczych na kilka godzin. Zaleca się, aby ilość energii spoŝyta przed obiadem była większa niŝ ilość energii dostarczona organizmowi po obiedzie. Dlatego zjedzenie śniadania i drugiego śniadania jest bardzo istotne dla prawidłowego funkcjonowania organizmu, zwłaszcza w przypadku dzieci i młodzieŝy. Pozwala to na zaspokojenie potrzeb energetycznych związanych z wysiłkiem fizycznym, umysłowym oraz wzrostem i rozwojem organizmu. 9
Czas trwania przerw śniadaniowych n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) W prawie połowie ocenianych szkół przerwa śniadaniowa trwała 10-14 minut (Ryc. 3). W 29 szkołach na spoŝycie drugiego śniadania gimnazjaliści mieli od 15 do 19 minut, w 8 szkołach natomiast przerwa ta trwała nawet 20 25 minut. Tylko w 1 szkole na spoŝycie drugiego śniadania przeznaczono mniej niŝ 10 minut. n = 87 (liczba gimnazjów, w których była organizowana przerwa śniadaniowa) Ryc. 3. Czas trwania przerw śniadaniowych w szkołach gimnazjalnych Ryc. 4. Czas trwania przerw śniadaniowych w szkołach gimnazjalnych w poszczególnych dzielnicach Najczęściej przerwa śniadaniowa trwała 10 minut. W dzieleniach Bemowo, Ochota, Praga Południe, Praga Północ, Wola, śoliborz, Śródmieście i Włochy powszechne były równieŝ przerwy 15 minutowe, a na Bielanach, Pradze Południe, w Śródmieściu, Wawrze, na Woli oraz śoliborzu takŝe przerwy 20-25 minutowe (Ryc. 4). Niestety aŝ w 23 szkołach nie zaplanowano dłuŝszej przerwy śniadaniowej lub teŝ trwała ona jedynie 5-9 minut, co pozwala uczniom jedynie na przejście do innej sali. Konieczna jest więc modyfikacja czasu trwania przerw śniadaniowych tak, aby nie były one w Ŝadnej ze szkół krótsze niŝ 10 minut. NaleŜy takŝe pamiętać, Ŝe lekcje nie zawsze kończą się punktualnie, uczniowie muszą się jeszcze spakować, przejść do innej sali, co automatycznie skraca czas przeznaczony na zjedzenie posiłku. 10
Wspólne śniadanie uczniów z nauczycielami n = 109 Oceniano takŝe moŝliwość wspólnego spoŝycia śniadania uczniów z nauczycielem. Jest to zwyczaj częściej stosowany w szkołach podstawowych, jednak w 7 warszawskich gimnazjach równieŝ gimnazjaliści mogli zjeść posiłek wspólnie ze swoim nauczycielem (Ryc. 5). W szkołach tych, wspólne śniadania z nauczycielem konsumowali uczniowie wszystkich klas I-III. n = 109 Ryc. 5. Możliwość spożycia wspólnego śniadania z nauczycielem w szkołach gimnazjalnych Ryc. 6. MoŜliwość spoŝycia wspólnego śniadania z nauczycielem w szkołach gimnazjalnych w poszczególnych dzielnicach W szkołach dzielnic Bemowo, Praga Południe, Praga Północ, Wola oraz Włochy uczniowie klas gimnazjalnych mogli zjeść śniadanie wspólnie z nauczycielem (Ryc.6). Zwyczaj ten kształtuje prawidłowe nawyki Ŝywieniowe wśród młodzieŝy, pozwala nauczycielowi na poznanie uczniów i sprawdzenie czy któryś z nich nie potrzebuje pomocy w formie doŝywiania organizowanego przez Ośrodek Pomocy Społecznej. Wspólne śniadania z nauczycielem są równieŝ doskonałą okazją do edukacji młodzieŝy, które produkty spoŝywcze są polecane na śniadanie, a jakich raczej powinno się unikać; które produkty dostarczają cennych składników odŝywczych, a które są wysokokaloryczne i mogą sprzyjać nadwadze i otyłości. 11
Wyniki badania - przerwy obiadowe 12
Liczba przerw obiadowych n = 109 W 55 gimnazjach (na 109) w planie zajęć lekcyjnych przewidziano 2 przerwy obiadowe. W 39 szkołach była tylko jedna przerwa obiadowa, natomiast w 13, więcej niŝ 2 przerwy obiadowe (Ryc. 7). n = 109 Ryc. 7. Liczba przerw obiadowych w gimnazjach Ryc. 8. Liczba przerw śniadaniowych w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach Tylko w jednej szkole na Pradze Południe, nie zaplanowano przerwy obiadowej. W szkołach w pozostałych dzielnicach były: jedna, dwie, trzy lub nawet cztery (Bemowo i Praga Północ) przerwy obiadowe (Ryc. 8). Najczęściej uczniowie mogli zjeść obiad podczas jednej z dwóch przerw obiadowych. Niestety często uczniowie nie mogli sami zadecydować o porze spoŝywania obiadu. W większości szkół liczba miejsc na stołówce była mniejsza niŝ liczba osób spoŝywających obiad. Dlatego uczniowie, którzy nie zmieścili się na stołówce podczas pierwszej przerwy, musieli czekać kolejną godzinę, aŝ znajdzie się dla nich miejsce. 13
Czas trwania głównej przerwy obiadowej Zazwyczaj (w 56 szkołach) główna przerwa obiadowa trwała 20 24 minuty. W 39 szkołach przerwa ta trwała 15-19 minut, w 9 szkołach jej długość wynosiła natomiast 25 29 minut. Jedynie w 2 szkołach przerwała trwała 30 minut lub więcej. Natomiast w 2 warszawskich gimnazjach główna przerwa obiadowa była bardzo krótka i trwała jedynie 10 14 minut (Ryc. 9) n = 108 n = 108 (liczba gimnazjów, w których zaplanowano przerwę obiadowa) Ryc. 9. Czas trwania głównej przerwy obiadowych w gimnazjach W większości szkół główna przerwa obiadowa trwała 20 24 minuty. Czas ten jest dla większości uczniów wystarczający do zjedzenia obiadu w spokojnej atmosferze. W wielu szkołach przerwa ta trwała jednak zbyt krótko. Konieczne jest więc podjęcie działań w celu wydłuŝenia przerw w tych szkołach, w których trwają one krócej niŝ 20 minut. Warto równieŝ zauwaŝyć, Ŝe uczniowie, którym nie uda się spoŝyć obiadu podczas głównej przerwy obiadowej, muszą często korzystać z innych przerw, które są z reguły znacznie krótsze. Ryc. 10. Czas trwania głównej przerwy obiadowej w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 14
Wyniki badania - szkolne zaplecze gastronomiczne 15
Kuchnia szkolna i jej personel Osoby przygotowujące posiłki n = 109 W 74 warszawskich gimnazjach, posiłki przygotowywane były przez szkolną kuchnię. W 25 szkołach posiłki pochodziły od zewnętrznego dostawcy, w 5 szkołach szkolna kuchnia prowadzona była przez ajenta. Kolejnych 5 szkół współpracowało z kuchniami szkół podstawowych oraz przedszkoli (Ryc. 11). n = 109 Ryc. 11. Podmiot odpowiedzialny za przygotowanie posiłków w gimnazjach Ryc. 12. Podmiot odpowiedzialny za przygotowanie posiłków w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach We wszystkich ankietowanych szkołach dzielnic Bemowo i Bielany posiłki przygotowywała wyłącznie kuchnia szkolna (lub przedszkolna) (Ryc. 12). Podobny sposób przygotowywania posiłków stwierdzono takŝe w większości szkół dzielnic Mokotów, Praga Południe, Śródmieście, Wawer oraz Wola. W przypadku szkół, w których posiłki pochodzą od zewnętrznego dostawcy konieczna jest szczególna kontrola jakości posiłków, gdyŝ transport Ŝywności przebiegający w nieprawidłowych warunkach moŝe niekorzystnie wpływać na jakość i bezpieczeństwo zdrowotne serwowanej Ŝywności. 16
Kuchnia szkolna i jej personel Liczebność personelu przygotowującego posiłki W większości szkól ( 51), personel przygotowujący i/lub wydający posiłki liczył 3 osoby lub więcej. W 24 gimnazjach zatrudnione były 2 osoby. Natomiast w 15 szkołach zatrudniano mniej niŝ 2 osoby (Ryc. 13 i Ryc. 14). Liczba etatów potrzebnych do przygotowania posiłków, moŝe być róŝna w zaleŝności od liczby przygotowywanych posiłków oraz od tego czy posiłki przygotowywane są przez szkolną kuchnię czy teŝ catering. Jeśli posiłki dostarczane są przez zewnętrznego dostawcę, w szkole powinna być zatrudniona osoba upowaŝniona do wydawania posiłków. 17
Kuchnia szkolna i jej personel WyposaŜenie kuchni Większość, bo 85 warszawskich gimnazjów posiada kuchnię z wyposaŝeniem wystarczającym do dobrej organizacji pracy (Ryc. 15). W 15 szkołach są jednak braki utrudniające prawidłowe działanie kuchni. Głównym problemem jest zuŝywający się sprzęt, który nie jest wymieniany na nowy (w 8 gimnazjach) oraz brak drogich pieców konwekcyjnych, które w mogłyby skrócić czas przygotowywanie posiłków (Ryc. 16). pytanie wielokrotnego wyboru n = 100 (liczba gimnazjów posiadających kuchnie) Ryc. 16. Ocena potrzeb wyposaŝenia kuchni szkolnej Ryc. 15. Ocena wyposaŝenia kuchni szkolnych 18
Kuchnia szkolna i jej personel WyposaŜenie kuchni Najwięcej potrzeb w wyposaŝeniu kuchni zgłaszano w gimnazjach w dzielnicach: Wola, Ochota, Wesoła, Praga Północ, Praga Południe, Mokotów, Bemowo, Białołęka oraz Śródmieście (Ryc. 17). n = 100 (liczba gimnazjów posiadających kuchnie) Wszystkie ankietowane szkoły gimnazjalne posiadające kuchnię z terenu dzielnic: Białołęka, Bielany, Rembertów, Targówek, Ursus, Ursynów, Wesoła, Włochy i śoliborz oceniły wyposaŝenie kuchni jako wystarczające do dobrej organizacji pracy. Regularna wymiana sprzętu jest bardzo waŝna, gdyŝ jego zuŝycie moŝe stanowić zagroŝenie dla personelu, a takŝe obniŝać wartość odŝywczą i sensoryczną przygotowywanych posiłków. Warto zauwaŝyć, Ŝe 9 warszawskich gimnazjów nie posiada kuchni. Ryc. 17. Ocena wyposaŝenia kuchni szkolnej w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 19
Stołówka szkolna Spośród 109 ocenianych warszawskich gimnazjów 102 posiadają stołówkę, na której uczniowie mogą zjeść obiad. Średnio na stołówce znajduje się miejsce dla 63 osób, podczas gdy obiady jada średnio 127 uczniów (Ryc.18). n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 18. Posiadanie stołówki szkolnej Spośród wszystkich ocenianych szkół stołówki nie posiadało jedynie 1 gimnazjum na Białołęce, 1 gimnazjum na Bielanach, 1 gimnazjum na Pradze Południe, 1 gimnazjum na Targówku, 2 gimnazja w Wawrze oraz 1 gimnazjum na Woli (Ryc. 19). W szkołach, w których nie było stołówek, obiad sprzedawano w bufecie. Warto podjąć działania umożliwiające powstanie w tych szkołach stołówek, tak by każdy uczeń mógł spożyć obiad w odpowiednich warunkach. Obiad jest głównym posiłkiem w ciągu dnia i uczniowie, którzy nie mogą spożyć tego posiłku w spokojnej atmosferze, często sięgają po słodycze, przekąski lub dania typu fast food, co sprzyja otyłości wśród młodzieży. Ryc. 19. Posiadanie stołówki szkolnej w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 20
Stołówka szkolna Posiłki, które uczniowie mogą zakupić w szkole pytanie wielokrotnego wyboru Prawie we wszystkich warszawskich gimnazjach uczniowie mogli zakupić obiady. W niektórych szkołach obiady były sprzedawanie jedynie w okresie zimowym. W 20 placówkach moŝna było równieŝ zakupić śniadania, a w 8 szkołach uczniowie mieli moŝliwość kupienia takŝe podwieczorku. Wprowadzenie do szkół śniadań i podwieczorków jest działaniem bardzo wskazanym, gdyŝ kształtuje prawidłowe nawyki Ŝywieniowe oraz zapobiega dłuŝszym przerwom pomiędzy posiłkami. Śniadania i podwieczorki nie są jednak popularne w warszawskich gimnazjach. Z obiadów w szkołach korzystało ponad 13 000 gimnazjalistów, ze śniadań natomiast 436, a z podwieczorków jedynie 61 uczniów. Śniadania i podwieczorki oferowane były tylko na Białołęce, Ochocie, Pradze Południe, w Śródmieściu, na Targówku i śoliborzu (Ryc. 20). Słuszne wydaje się podjęcie działań w celu rozszerzenia asortymentu posiłków, które uczniowie mogą kupić w szkole. Ryc. 20. Posiłki, które uczniowie mogą kupić w szkole w poszczególnych dzielnicach 21
Wyniki badania koszt posiłków w gimnazjach 22
Średni koszt posiłków - śniadania Średni koszt śniadań w ocenianych gimnazjach wyniósł 3,28 zł. W jednej placówce oferowano bezpłatne śniadanie, natomiast najdroŝsze śniadanie kosztowało 5 zł. W części ankietowanych szkół dyrektorzy deklarowali moŝliwość zakupu śniadań przez uczniów beŝ określenia ceny, poniewaŝ oferowane były one w szkolnym sklepiku (Ryc. 21) Ryc. 21. Średni koszt śniadań w warszawskich gimnazjach (zł) 23
Średni koszt posiłków - obiady Średni koszt obiadów w ocenianych gimnazjach wyniósł 5,78 zł. Najwięcej gimnazjów (58) deklarowało koszt obiadów w przedziale cenowym 5 7,49 zł. Cenę obiadu poniŝej 5 zł deklarowało 31 szkół. NajniŜszy koszt obiadu, wynoszący 3 zł, deklarowała 1 szkoła. Osiem szkół deklarowało cenę obiadu w przedziale 9-11 zł (Ryc. 22). n = 108 (liczba gimnazjów oferujących obiady) n = 108 (liczba gimnazjów oferujących obiady) Ryc. 22. Średni koszt obiadów w warszawskich gimnazjach Ryc. 23. Średni koszt obiadów w warszawskich gimnazjach w poszczególnych dzielnicach NajdroŜsze obiady uczniowie kupowali na Białołęce, Ochocie, Ursynowie oraz w Śródmieściu (Ryc. 23). Cena obiadów przekraczała w kilku szkołach 10 zł i była często spowodowana tym, iŝ posiłek był przywoŝony przez zewnętrznego dostawcę. Najtańsze obiady były sprzedawane przez szkoły, posiadające własną kuchnię. Wskazane jest obniŝenie cen obiadów, zwłaszcza w szkołach, gdzie cena ta znacznie odbiega od średniej (5,78zł), gdyŝ wyŝsza cena moŝe ograniczać moŝliwość zakupu tego posiłku uczniom z uboŝszych rodzin 24
Wyniki badania doŝywianie 25
DoŜywianie pytanie wielokrotnego wyboru Najczęstszym posiłkiem zapewnianym przez szkołę w ramach doŝywiania był obiad (97 szkół). W 11 gimnazjach młodzieŝ mogła liczyć równieŝ na śniadania. Niestety w 5 warszawskich gimnazjach szkoła nie zapewniała potrzebującym uczniom Ŝadnych posiłków (Ryc. 24) pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 24. Posiłki oferowane uczniom w ramach doŝywiania w warszawskich gimnazjach Ryc. 25. Posiłki oferowane uczniom w ramach doŝywiania w warszawskich gimnazjach w poszczególnych dzielnicach Śniadania i obiady, w ramach doŝywiania, oferowano uczniom niektórych szkół z Bielan, Mokotowa, Pragi Południe, Śródmieścia, Ursynowa, śoliborza oraz dzielnicy Wawer. Dodatkowo na Ochocie, Pradze Południe oraz we Włochach potrzebujący uczniowie mogli zjeść darmowy podwieczorek. Niestety na Ochocie, Pradze Południe i we Włochach w niektórych szkołach, nie oferowano Ŝadnego posiłku w ramach doŝywiania (Ryc. 25). Konieczne jest podjęcie działań w celu wprowadzenia doŝywiania uczniów we wszystkich placówkach, gdyŝ dla wielu uczniów jest to jedyna okazja w ciągu dnia do zjedzenia pełnowartościowego, ciepłego posiłku. 26
DoŜywianie liczba uczniów W Warszawie z doŝywiania korzystało 2898 uczniów gimnazjów. Najliczniejsza grupa (2771 gimnazjalistów) miała zapewniony obiad, tylko 82 uczniom zapewniano drugie śniadanie a 45 uczniom zarówno drugie śniadanie, jak i obiad (Ryc. 26). n = 2898 (liczba uczniów korzystających z doŝywiania) n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 26. Liczba uczniów korzystających z doŝywiania w warszawskich gimnazjach Największa liczba uczniów korzystała z doŝywiania w szkołach gimnazjalnych znajdujących się na Bielanach, Pradze Północ oraz w Śródmieściu (Ryc. 27). Ryc. 27. Liczba uczniów korzystających z doŝywiania w warszawskich gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 27
DoŜywianie bezpłatne napoje n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) W 56 gimnazjach uczniowie nie mieli moŝliwości wypicia bezpłatnego napoju. Taki napój oferowały jedynie 53 warszawskie gimnazja (Ryc. 28) Ryc. 28. Napoje oferowane bezpłatnie uczniom w warszawskich gimnazjach Ryc. 29. Napoje oferowane bezpłatnie w warszawskich gimnazjach w poszczególnych dzielnicach Najwięcej szkół oferujących uczniom darmowy napój znajdowało się na Bielanach, Mokotowie, Pradze Południe, w Śródmieściu oraz Wawrze (Ryc. 29). Wskazane jest podjęcie działań prowadzących do zapewnienia wszystkim uczniom bezpłatnego napoju (najlepiej wody), którym mogliby zaspokoić pragnienie. Dostarczanie odpowiedniej ilości płynów młodym organizmom jest konieczne do utrzymania odpowiedniego bilansu wodno elektrolitowego. MłodzieŜ, która przez cały czas pobytu w szkole (często 7 8 godzin) nie ma moŝliwości uzupełniania płynów, moŝe być naraŝona na powaŝne konsekwencje zdrowotne. 28
DoŜywianie bezpłatne napoje Najczęściej oferowanym napojem był kompot (w 25 szkołach) lub woda (w 23 szkołach). W niektórych szkołach uczniom oferowano równieŝ herbatę (20 szkół) lub mleko (12 szkół). W 7 gimnazjach uczniowie mieli moŝliwość wypicia napoju owocowego bądź soku (Ryc. 30 i 31). pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 30. Asortyment napojów oferowanych uczniom bezpłatnie w warszawskich gimnazjach Ryc. 31. Asortyment napojów oferowanych uczniom bezpłatnie w warszawskich gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 29
Wyniki badania sklepik szkolny 30
Sklepik szkolny Na terenie większości gimnazjów (92) działał sklepik szkolny (Ryc. 32) Na Bielanach, Mokotowie, Pradze Południe, Pradze Północ, w Śródmieściu, na Targówku, Ursynowie, Wawrze, w Wesołej, Włochach i na Woli były pojedyncze szkoły, w których nie było sklepiku szkolnego (Ryc. 33). n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 32. Liczba gimnazjów na terenie których działa sklepik szkolny Ryc. 33. Liczba gimnazjów na terenie których działa sklepik szkolny w poszczególnych dzielnicach 31
Sklepik szkolny W większości szkół (85 szkół) asortyment produktów Ŝywnościowych oferowanych w sklepiku szkolnym był uzgodniony z dyrektorem, lecz zazwyczaj były to jedynie ustalenia ustne (w 69 szkołach). Niestety, jedynie w 16 gimnazjach ustalenia miały formę pisemną. W 7 szkołach nie było Ŝadnych ustaleń dotyczących rodzaju produktów oferowanych w sklepiku szkolnym (Ryc. 34). Asortyment i jakość produktów spoŝywczych oferowanych w sklepiku powinien być ustalony z dyrekcją oraz rodzicami, najlepiej po konsultacjach z dietetykiem lub specjalistą w zakresie Ŝywienia człowieka. Nie powinny być oferowane wysokoenergetyczne produkty o niskiej wartości odŝywczej (np. słodycze, słodkie i słone przekąski). n = 92 (liczba gimnazjów, w których znajdował się sklepik) Ryc. 34. Uzgodnienia z dyrektorem dotyczące asortymentu sklepiku szkolnego w poszczególnych dzielnicach 32
Sklepik szkolny n = 92 (liczba gimnazjów, w których znajdował się sklepik) Aż 78 ocenianych gimnazjów deklarowało wprowadzenie ograniczeń lub specjalnych wymagań dotyczących asortymentu produktów spożywczych oferowanych w sklepiku szkolnym. Takich działań nie podjęto w 14 szkołach. (Ryc. 35) 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 45 45 us unięcie lub ograniczenie napojów słodzonych us unięcie lub ograniczenie słonych przekąs ek 28 us unięcie lub ograniczenie słodyczy Ryc. 36. Rodzaj ograniczeń wprowadzonych do asortymentu produktów oferowanych w sklepikach szkolnych 35 wprowadzenie polecanych produktów ś niadaniowych 48 wprowadzenie owoców lub warzyw 25 inne pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 35. Wprowadzenie ograniczeń do asortymentu sklepików w szkołach gimnazjalnych Najczęściej, bo aŝ w 48 szkołach, deklarowano wprowadzenie do sprzedaŝy owoców lub warzyw. Równie często (w 45 szkołach) deklarowano ograniczenia dotyczące sprzedaŝy napojów słodzonych oraz słonych przekąsek (chipsów, krakersów, słonych paluszków). W 28 szkołach ograniczenia dotyczyły sprzedaŝy słodyczy. W 35 gimnazjach specyficzne wymagania dotyczyły wprowadzenia polecanych produktów śniadaniowych. W 5 szkołach deklarowano wprowadzenie zakazu sprzedaŝy napojów energetyzujących, w jednej takŝe napojów izotonicznych. Rozszerzenie asortymentu oferowanych produktów spoŝywczych o produkty nabiałowe deklarowało 5 szkół. W jednym z warszawskich gimnazjów oferowano produkty dla wegetarian. (Ryc. 36 i Ryc. 37) 33
Sklepik szkolny Ryc. 37. Ograniczenia wprowadzone do asortymentu produktów spoŝywczych oferowanych w sklepikach szkolnych w poszczególnych dzielnicach 34
Sklepik szkolny W większości ocenianych szkół (64 gimnazja) osobą monitorującą asortyment sklepiku szkolnego był dyrektor. W 22 gimnazjach funkcję te sprawowała Rada Rodziców, a w kolejnych 15 nauczyciele. W 5 szkołach osobą kontrolującą sprzedaŝ produktów w sklepikach szkolnych był dyrektor administracyjny. Jako kontrolerów zgodności ustaleń odnośnie asortymentu produktów wymieniano takŝe pielęgniarkę, intendenta, pedagoga szkolnego, sekretarkę, a nawet SANEPID (Ryc. 38). pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 38. Osoba monitorująca asortyment sklepiku w szkołach gimnazjalnych Niektóre szkoły gimnazjalne, pomimo deklaracji ustaleń dotyczących asortymentu Ŝywności sprzedanej w sklepiku szkolnym, nie zapewniały Ŝadnego nadzoru nad działalnością sklepiku (Ryc. 39). Ryc. 39. Osoba monitorująca asortyment sklepiku w szkołach gimnazjalnych w poszczególnych dzielnicach 35
Sklepik szkolny Do produktów spoŝywczych najczęściej oferowanych w sklepikach szkolnych (ponad 70 szkół) w ramach tzw. stałego asortymentu naleŝały: woda mineralna, słodkie bułki, soki owocowe, słodycze kanapki oraz słodkie napoje niegazowane. Ponad połowa szkół deklarowała takŝe słodkie napoje gazowane, słone przekąski i świeŝe owoce lub warzywa. Dania typu fast-food oferowano w 32 gimnazjach. Jedynie w 2 szkołach oferowano soki ze świeŝych owoców (Ryc. 40). pytanie wielokrotnego wyboru Liczba sklepików szkolnych Ryc. 40. Stałe elementy asortymentu sklepików w gimnazjach 36
Sklepik szkolny Kanapki oferowano w 78 warszawskich gimnazjach. Ich cena wahała się od 1,50zł do ponad 3,50 zł. Najczęściej cena mieściła się w przedziale 3,00-3,40 zł (27 szkół) lub 2,00-2,40 zł (24 szkoły) (Ryc. 41). 7 2 24 1,50-1,90zł 2zł - 2,40zł n = 78 (liczba sklepików oferujących kanapki) 25 2,50zł - 2,90 zł 3zł - 3,40zł 3,50 zł lub więcej Ryc. 41. Koszt kanapki w sklepiku szkolnym 20 Najdroższe kanapki oferowały uczniom niektóre szkoły gimnazjalne na Mokotowie, w Śródmieściu, Ursusie, na Ursynowie, w Wawrze oraz we Włochach (Ryc. 42). Należy podjąć zdecydowane działania mające na celu obniżenie cen kanapek w sklepikach szkolnych tak, by były dostępne dla większej liczby uczniów. Ryc. 42. Koszt kanapki w szkolnych sklepikach w poszczególnych dzielnicach 37
Wyniki badania automaty z Ŝywnością 38
Automaty z Ŝywnością n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) W 58 ocenianych szkołach nie było automatów z produktami spoŝywczymi. W pozostałych szkołach najczęściej były to automaty z napojami (w 29 szkołach). W 18 placówkach znajdowały się zarówno automaty z napojami, jak i ze słodyczami. Tego typu automaty występowały najczęściej w gimnazjach, w których nie było sklepiku szkolnego (Ryc. 43). n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 43. Obecność automatów w gimnazjach Najwięcej automatów z napojami i/lub słodyczami było w szkołach dzielnic: Bemowo, Bielany, Mokotów, Ochota, Wawer, Wola, Śródmieście oraz śoliborz. (Ryc. 44). Ryc. 44. Obecność automatów w gimnazjach w poszczególnych dzielnicach 39
Wyniki badania edukacja Ŝywieniowa 40
Edukacja programy dla szkół n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Jedynie 15 spośród objętych badaniem szkół nie deklarowało realizacji własnych lub zewnętrznych programów dotyczących zasad prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej. Najczęściej deklarowano uczestnictwo zarówno we własnych, jak teŝ zewnętrznych programach edukacyjnych (41 szkół) (Ryc. 45). n = 109 (liczba gimnazjów biorących udział w badaniu) Ryc. 45. Realizacja programów edukacyjnych z zakresu prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej w szkołach gimnazjalnych Szkoły, które nie uczestniczyły w Ŝadnych programach z zakresu prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej znajdują się w dzielnicach: Bemowo, Bielany, Mokotów, Ochota, Praga Południe, Praga Północ, Targówek, Ursus, Wawer, Wola (Ryc. 46). W pozostałych dzielnicach wszystkie szkoły uczestniczyły we własnych i/lub zewnętrznych programach dotyczących zdrowego stylu Ŝycia. Ryc. 46. Realizacja programów edukacyjnych z zakresu prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej w szkołach gimnazjalnych z uwzględnieniem dzielnicy 41
Edukacja programy dla szkół Spośród programów promujących zasady prawidłowego Ŝywienia i zwiększenie aktywności fizycznej, w których uczestniczyły warszawskie gimnazja najczęściej wymieniano: Wiem co jem 42 szkoły, Od zabawy do sportu i Szklanka mleka po 17 szkół oraz Trzymaj formę i Owoce w szkole po 13 szkół (Ryc. 47 i Ryc. 48). pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 47. Programy edukacyjne, w których uczestniczyły warszawskie gimnazja Ze względu na niepokojące trendy stale rosnącej liczby dzieci i młodzieŝy z nadwagą i otyłością, naleŝy podjąć działania w celu objęcia programami promującymi zasady prawidłowego Ŝywienia wszystkich szkól gimnazjalnych. Ryc. 48. Programy edukacyjne, w których uczestniczyły warszawskie gimnazja z uwzględnieniem dzielnic 42
Edukacja personel n = 74 (liczba gimnazjów, w których obiady przygotowywane są przez szkolną kuchnię) Większość pracowników (z 53 gimnazjów) przygotowujących jadłospisy w gimnazjach, w których posiłki przygotowywane są przez szkolną kuchnię, brała udział w latach 2008-2010 w kursach, warsztatach lub szkoleniach z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy. Jednak aŝ 21 osób nie brało udziału w tego typu szkoleniach (Ryc. 49 i Ryc. 50). n = 74( liczba gimnazjów, w których obiady przygotowywane są przez szkolną kuchnię) Ryc. 49. Udział osób układających jadłospisy w latach 2008-2011 w kursie, warsztatach lub szkoleniu z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy Ryc. 50. Udział osób układających jadłospisy w latach 2008-2011 w kursie, warsztatach lub szkoleniu z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy (w poszczególnych dzielnicach) 43
Edukacja personel pytanie wielokrotnego wyboru Największym zainteresowaniem wśród osób odpowiedzialnych za konstruowanie jadłospisów w warszawskich gimnazjach cieszyły się w latach 2008 2011 warsztaty dotyczące Ŝywienia dzieci w wieku szkolnym oraz warsztaty z zakresu systemu HACCP, GHP i GMP (Ryc. 50 i Ryc. 51). pytanie wielokrotnego wyboru Ryc. 50. Kursy, warsztaty i szkolenia, w których brały udział osoby układające jadłospisy Ryc. 51. Kursy, warsztaty i szkolenia, w których brały udział osoby układające jadłospisy w poszczególnych dzielnicach 44
Edukacja personel n = 74 (liczba gimnazjów, w których obiady przygotowywane są przez szkolną kuchnię) W przypadku osób przygotowujących posiłki większość pracowników (z 40 placówek) w latach 2008-2010 nie brała udziału w Ŝadnych kursach czy teŝ warsztatach z zakresu odpowiadającemu wykonywanej pracy (Ryc. 52). Najwięcej osób uczestniczących w kursach i warsztatach pracowało w gimnazjach z dzielnic: Bielany, Mokotów, Praga Południe, Śródmieście oraz Wola. W pozostałych dzielnicach bardzo wielu pracowników przygotowujących posiłki w latach 2008-2011 nie brało udziału w Ŝadnych tego typu szkoleniach (Ryc. 53). n = 74 (liczba gimnazjów, w których obiady przygotowywane są przez szkolną kuchnię) Ryc. 52. Udział osób układających jadłospisy w latach 2008-2011 w kursie, warsztatach lub szkoleniu z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy Ryc. 53. Udział personelu przygotowującego posiłki, w latach 2008-2011 w kursach, warsztatach lub szkoleniu z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy w poszczególnych dzielnicach 45
Edukacja personel pytanie wielokrotnego wyboru; n=55 ( gimnazja, w których osoby przygotowujące posiłki brały udział w kursach) Spośród wszystkich kursów dla osób przygotowujących posiłki, najpopularniejsze były warsztaty z zakresu systemu HACCP, GHP i GMP oraz warsztaty dotyczące Ŝywienia dzieci w wieku szkolnym (Ryc. 54 i Ryc. 55). pytanie wielokrotnego wyboru; n=55 ( gimnazja, w których osoby przygotowujące posiłki brały udział w kursach) Ryc. 54. Kursy, warsztaty i szkolenia, w których brały udział osoby przygotowujące posiłki Ryc. 55. Rodzaje kursów, warsztatów i szkoleń, w których brały udział osoby przygotowujące posiłki w poszczególnych dzielnicach 46
Podsumowanie (1/7) Śniadania W większości warszawskich gimnazjów (80%) zorganizowano przerwy śniadaniowe, podczas których uczniowie mogli spoŝyć posiłek. Zazwyczaj była to jedna (38% szkół) lub dwie dłuŝsze przerwy (17%). Niepokojący jest fakt, iŝ w 22 warszawskich gimnazjach nie zaplanowano przerw śniadaniowych. NaleŜy zauwaŝyć, Ŝe dobrze zorganizowane przerwy śniadaniowe stwarzają optymalne warunki do spoŝycia drugiego a czasem nawet pierwszego śniadania przez uczniów. Posiłek ten jest bardzo waŝny dla zaspokojenia potrzeb energetycznych związanych z wysiłkiem umysłowym oraz fizycznym. Warto więc dąŝyć do zaplanowania przerw śniadaniowych we wszystkich warszawskich gimnazjach. Warto takŝe rozwaŝyć wprowadzenie dwóch przerw śniadaniowych, w zaleŝności od potrzeb i moŝliwości szkoły. Czas trwania przerw śniadaniowych w poszczególnych szkołach był zróŝnicowany. Najczęściej główna przerwa śniadaniowa trwała 10-14 minut, najkrótsza mniej niŝ 10 minut, najdłuŝsza nawet 20-25 minut. Warto nadmienić, Ŝe podczas przerwy uczniowie często muszą się spakować i przejść do innej sali lekcyjnej. Jeśli przerwa trwa mniej niŝ 10 minut, uczniowie nie mają moŝliwości spoŝycia drugiego śniadania. Sprzyja to niestety szybkiej konsumpcji mniej wartościowych, wysokokalorycznych przekąsek i słodyczy takich jak chipsy czy batony. NaleŜy zatem uwzględnić w planie zajęć przynajmniej jedną przerwę śniadaniową, trwającą 15 minut. W tym czasie kaŝdy uczeń ma szansę bez nadmiernego pośpiechu zjeść wartościowy posiłek. Jedynie w 7 szkołach gimnazjaliści mogli zjeść posiłek wspólnie ze swoim nauczycielem. Jest to doskonała okazja do kształtowania prawidłowych nawyków Ŝywieniowych wśród uczniów i edukacji w zakresie zasad prawidłowego Ŝywienia, dlatego warto dąŝyć do popularyzacji tego zwyczaju w pozostałych szkołach. Średni koszt śniadań w objętych badaniem szkołach wynosił 3,28 zł i wahał się w przedziale cenowym od 0 do 5 zł. W wielu szkołach wskazane jest obniŝenie cen śniadań, tak by posiłek był dostępny dla większej liczby uczniów. 47
Podsumowanie (2/7) Obiady Ponad połowa objętych badaniem szkól gimnazjalnych deklarowała w planie lekcyjnym 2 przerwy obiadowe. W 39 szkołach zaplanowano tylko jedną przerwę obiadową, natomiast w 14 szkołach więcej niŝ 2 przerwy obiadowe. W jednej placówce nie zapewniono uczniom Ŝadnej przerwy przeznaczonej na spoŝycie obiadu. W 56 szkołach główna przerwa obiadowa trwała 20 24 minuty, w 39 szkołach 15-19 minut. Najkrótsza przerwa trwała 10-14 min (2 szkoły), najdłuŝsza natomiast ponad 30 min (2 szkoły). Obiad jest głównym posiłkiem w ciągu dnia i kaŝda szkoła powinna stworzyć uczniom odpowiednie warunki do spoŝycia tego posiłku w czasie pobytu w szkole. Zaplanowanie odpowiednio długich przerw obiadowych pozwala uczniom na spoŝycie posiłku bez pośpiechu. Warto równieŝ dodać, Ŝe wielu uczniów po obowiązkowych zajęciach lekcyjnych nie wraca do domu, lecz bierze udział w zajęciach dodatkowych. Pełnowartościowy posiłek, spoŝyty w ciągu dnia, dostarcza zarówno energii, jak teŝ składników odŝywczych niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania młodego organizmu w godzinach popołudniowych. Wskazane jest zatem organizowanie co najmniej 2 przerw obiadowych, tak by kaŝdy uczeń miał moŝliwość zjedzenia obiadu o dogodnej dla siebie porze oraz wydłuŝenie czasu trwania przerw do co najmniej 20 minut. Jest to bowiem czas niezbędny uczniom do spoŝycia obiadu bez pośpiechu i bez obawy o spóźnienie się na lekcję. Średni koszt obiadów w objętych badaniem gimnazjach wyniósł 5,78 zł i wahał się w przedziale cenowym od 3 zł do 11,50 zł. Najwięcej gimnazjów (52) deklarowało koszt obiadów w przedziale cenowym 4,5 5,5 zł. W wielu szkołach cena obiadu przekraczała jednak 7 zł. Prawdopodobnie zbyt wysoka cena spowodowała, spadek liczby uczniów kupujących obiady. NaleŜy zatem podając działania zmierzające do obniŝenia cen obiadów, tak by stały się dostępne dla większej liczby uczniów. 48
Podsumowanie (3/7) DoŜywianie Z doŝywiania w warszawskich gimnazjach korzystało 2898 uczniów. Najczęstszym posiłkiem zapewnianym przez szkołę w ramach doŝywiania, był obiad (2771 gimnazjalistów). Niewielkiej liczbie uczniów zapewniano drugie śniadanie (82) oraz drugie śniadanie i obiad (45). W 2 warszawskich gimnazjach nie zapewniono potrzebującym uczniom Ŝadnych posiłków. Warto dołoŝyć wszelkich starań, aby wszyscy potrzebujący uczniowie mieli w szkole zapewnione zarówno śniadanie jak i obiad. Dla wielu młodych ludzi szkoła jest często jedynym miejscem gdzie mogą spoŝyć pełnowartościowy posiłek. Nieprawidłowe Ŝywienie w młodym wieku, oprócz niedoborów niezbędnych składników odŝywczych, problemów z koncentracją i nauką, moŝe przyczyniać się do rozwoju wielu schorzeń zarówno w wieku młodzieńczym jak i dorosłym. W 53 objętych badaniem gimnazjach uczniowie mieli moŝliwość skonsumowania bezpłatnego napoju, którym najczęściej był kompot (25 szkół) lub woda (23 szkoły). Rzadziej oferowano herbatę (w 20 szkołach), mleko (w 12 szkołach) lub sok/napój owocowy (7 szkół). Ponad połowa szkół gimnazjalnych nie stworzyła uczniom moŝliwości wypicia bezpłatnego napoju. Wskazane jest podjęcie działań prowadzących do udostępnienia wszystkim uczniom wody, którą mogliby zaspokoić pragnienie. Zbyt niska podaŝ płynów w ciągu dnia jest jednym z najczęściej popełnianych błędów Ŝywieniowych, stwarzającym ryzyko zaburzeń gospodarki wodno - elektrolitowej. NaleŜy zwrócić uwagę, aby nie oferować młodzieŝy zbyt duŝych ilości słodzonych napojów, które stanowią dodatkowe źródło łatwo przyswajalnych węglowodanów. 49
Podsumowanie (4/7) Szkolne zaplecze gastronomiczne Ponad 90% szkół gimnazjalnych posiadało stołówkę szkolną. Niestety w wielu gimnazjach stołówki były zbyt małe by pomieścić wszystkich uczniów jedzących obiady. Średnio stołówki dysponowały miejscami dla 63 uczniów, podczas gdy obiady spoŝywało średnio 127 uczniów. Wszystkie gimnazja powinny stworzyć uczniom odpowiednie warunki do spoŝywania posiłków (zarówno obiadów, jak teŝ śniadań) w szkole. Stołówki powinny być na tyle duŝe, by pomieścić wszystkich uczniów spoŝywających obiady. Zbyt mała liczba miejsc zniechęca uczniów do konsumowania obiadów w szkołach. Jeśli nałoŝy się na to takŝe wysoka cena obiadów oraz zbyt krótkie przerwy obiadowe, oczywiste staje się dlaczego obiady w szkołach nie cieszą się zbyt duŝym zainteresowaniem uczniów. W 74 warszawskich gimnazjach, posiłki przygotowywane były przez szkolną kuchnię. W pozostałych szkołach posiłki pochodziły od zewnętrznego dostawcy (25 szkoły) lub innej osoby (ajenta, kuchni szkoły podstawowej czy teŝ przedszkola). Brak własnej kuchni i konieczność zakupu obiadów od innych placówek bądź zewnętrznych dostawców. sprzyja podwyŝszeniu cen obiadów, a to z kolei powoduje zmniejszenie dostępności tego posiłku dla wielu uczniów z rodzin uboŝszych. Większość warszawskich gimnazjów (78%) posiada kuchnie z wyposaŝeniem wystarczającym do dobrej organizacji pracy. Najczęściej zgłaszane problemy dotyczące wyposaŝenia to zuŝywający się sprzęt, który nie jest wymieniany na nowy (w 8 gimnazjach) oraz brak pieców konwekcyjnych. 50
Podsumowanie (5/7) Edukacja Ŝywieniowa Pracownicy ponad połowy warszawskich gimnazjów, odpowiedzialni za opracowanie jadłospisów, brali udział w szkoleniach z zakresu odpowiadającego wykonywanej pracy. Wśród tych szkół nie znalazła się jednak Ŝadna placówka z dzielnic Białołęka, Targówek i Wilanów. W przypadku osób przygotowujących posiłki, w większości szkół (54%) w latach 2008-2010 nie brały one udziału w Ŝadnych kursach czy teŝ warsztatach z zakresu odpowiadającemu wykonywanej pracy. Najsłabiej pod tym względem wypadają dzielnice Białołęka, Ochota, Targówek, Włochy i Wilanów pracownicy Ŝadnej z placówek znajdujących się na terenie wymienionych dzielnic nie brali udziału w szkoleniach. Wiedza związana z Ŝywieniem (indywidualnym i zbiorowym) rozwija się w ostatnich latach bardzo dynamiczne - powstają nowe systemy pozwalające na zwiększenie bezpieczeństwa zdrowotnego Ŝywności. Do współczesnej wiedzy dostosowywane są normy. Wiele zmienia się takŝe na rynku maszyn i urządzeń wykorzystywanych w gastronomii. Regularne szkolenia kadry związane z planowaniem i przygotowaniem posiłków w szkołach powinny być zatem obowiązkowe. Konieczna jest większa dbałość o to, by informacja o nich docierała do wszystkich szkół i osób zainteresowanych, a takŝe odpowiednia motywacja pracowników do ustawicznego podnoszenia poziomu wiedzy. 51
Podsumowanie (6/7) Sklepik szkolny Na terenie większości warszawskich gimnazjów działał sklepik szkolny (84%). TakŜe w większości szkół (78%) asortyment produktów spoŝywczych oferowanych w sklepiku był uzgadniany z dyrekcją. Jedynie w 16 gimnazjach ustalenia sformalizowano w formie pisemnej. Wprowadzenie ograniczeń lub specjalnych wymagań dotyczących asortymentu produktów sprzedawanych w sklepiku szkolnym deklarowało 78 gimnazjów. Najczęściej było to wprowadzenie do sprzedaŝy owoców lub warzyw (48 szkół), ograniczenia dotyczące sprzedaŝy napojów słodzonych oraz słonych przekąsek (chipsów, krakersów, słonych paluszków) (45 szkół), a takŝe ograniczenie sprzedaŝy słodyczy (28 szkół). W jednym z warszawskich gimnazjów oferowano produkty dla wegetarian. Osobą nadzorującą rodzaj oferowanych produktów spoŝywczych najczęściej był dyrektor (64 gimnazja), rzadziej funkcję tę pełniła rada rodziców (22 gimnazja) lub nauczyciele (15 szkół). Jako kontrolerów zgodności ustaleń odnośnie asortymentu produktów wymieniano takŝe dyrektora administracyjnego, pielęgniarkę, intendenta, pedagoga szkolnego, sekretarkę, a nawet SANEPID. W części placówek (zlokalizowanych na terenie dzielnic Białołęka, Bielany oraz Targówek) nie nadzorowano asortymentu Ŝywności sprzedawanej w sklepiku. Do produktów najczęściej oferowanych w sklepikach szkolnych (ponad 70 szkół), w ramach tzw. stałego asortymentu, naleŝały: woda mineralna, słodkie bułki, soki owocowe, słodycze i kanapki. Dania typu fast-food sprzedawano w 33 gimnazjach. Kanapki oferowano w sklepikach szkolnych 78 warszawskich gimnazjów, ich cena wahała się od 1,50 do ponad 3,5 zł. Koszt kanapki był najwyŝszy w gimnazjach z terenu dzielnic Śródmieście, Ursus, Ursynów i Wilanów. W gimnazjach, w których nie było sklepiku szkolnego z reguły znajdowały się automaty, najczęściej z napojami (w 29 szkołach). W 18 placówkach znajdowały się zarówno automaty z napojami jaki i ze słodyczami. Automatów z produktami spoŝywczymi nie było w 58 ankietowanych szkołach, w tym w Ŝadnej z placówek zlokalizowanych w dzielnicach Rembertów, Wilanów i Włochy. 52
Podsumowanie (7/7) Promocja zasad prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej w szkołach gimnazjalnych Jedynie 13% warszawskich szkół gimnazjalnych nie deklarowało realizacji własnych lub zewnętrznych programów dotyczących zasad prawidłowego Ŝywienia i aktywności fizycznej. Warto podkreślić, Ŝe programy takie wdroŝyły wszystkie ankietowane placówki znajdujące się na terenie dzielnic Białołęka, Rembertów, Śródmieście, Ursynów, Wesoła, Wilanów, Włochy i śoliborz. Najsłabiej wypadają pod tym względem placówki zlokalizowane na Targówku w większości z nich nie realizowano programów promujących zdrowy styl Ŝycia. Najczęściej gimnazja uczestniczyły zarówno we własnych, jak teŝ zewnętrznych programach edukacyjnych (41 szkół). Spośród programów zewnętrznych najczęściej wymieniano: Wiem co jem (42 szkoły), Od zabawy do sportu (17 szkół), Szklanka mleka (17 szkół), Trzymaj formę (13 szkół) oraz Owoce w szkole (13 szkół). Szkoła jest bardzo często dla uczniów głównym lub nawet jedynym źródłem informacji dotyczących zasad prawidłowego Ŝywienia i zdrowego stylu Ŝycia. Niezbędne jest więc wdraŝanie programów, dzięki którym młodzieŝ będzie poszerzała swoją wiedzę teoretyczną i zdobywała praktyczne umiejętności w zakresie prawidłowego planowania i sporządzania posiłków. Ze względu na stale rosnącą ofertę programów edukacyjnych dotyczących zasad prawidłowego Ŝywienia skierowanych do młodzieŝy, a z drugiej strony na brak moŝliwości oceny ich skuteczności, celowym wydaje się podjęcie działań mających na celu weryfikację programów przez upowaŝnione do tego podmioty. 53