4.1. Oddziaływanie framingu na skłonność do zaciągania kredytu inwestycyjnego

Marek Szczepaniec * Tomasz Jurkiewicz** 4.1. Oddziaływanie framingu na skłonność do zaciągania kredytu inwestycyjnego 4.1.1. Rola kredytów inwestycyjnych w finansowaniu MSP KaŜde przedsiębiorstwo, aby się rozwijać, inwestować, wdraŝać innowacje, prowadzić ekspansję rynkową oraz zwiększać zatrudnienie potrzebuje odpowiednich zasobów finansowych. W wielu przypadkach posiadane na starcie lub wygenerowane w trakcie działalności gospodarczej środki finansowe nie wystarczają na zrealizowanie potrzebnych inwestycji i pojawia się konieczność szukania zewnętrznego finansowania. W tym miejscu wiele małych i średnich firm napotyka na bariery nie do pokonania zbyt wysokie koszty wejścia na rynek kapitałowy, wysokie (często znacznie wyŝsze niŝ w przypadku firm du- Ŝych) koszty kredytów bankowych, brak zabezpieczeń czy brak gwarancji rządowych - wszystko to powoduje, Ŝe wiele małych i średnich podmiotów gospodarczych nie jest w stanie sprostać oczekiwaniom klientów oraz wymogom konkurencji i przedwcześnie kończy swoją działalność. Na pytanie - dlaczego wiele firm nie korzysta z zewnętrznego finansowania? - moŝna znaleźć odpowiedź zarówno w teorii finansów przedsiębiorstw, teorii ekonomii, jak i w wynikach badań empirycznych [więcej informacji na ten temat przedstawiono w p. 2.3 pierwszej części całego opracowania]. Wśród przyczyn niedokapitalizowania MSP moŝna wymienić preferencje samych przedsiębiorców w zakresie kolejności wykorzystywanych źródeł finansowania unikanie tych instrumentów finansowych, które mogłyby przyczynić się do ograniczenia kontroli nad własnym biznesem [o tzw. pecking-order theory piszą więcej m.in. Ang (1991), Jerzemowska (1996), Stradomski (2004), Kruschwitz (2007) oraz Paul, Whittam i Wyper (2007)], racjonowanie kredytów przez banki [zob. Stiglitz i Weiss (1981)], trudny dostęp do zewnętrznych źródeł finansowania w początkach działalności [zob. Diamond (1991), Chittenden, Hall i Hutchinson (1996), Lopez-Gracia i Aybar-Arias (2000) oraz Grichnik (2007], a takŝe obawy przed zadłuŝaniem firmy [zob. Szczepaniec (2006)]. O tym, Ŝe MSP mają mniejsze lub większe kłopoty z dostępem do zewnętrznego finansowania świadczą wyniki wielu badań w tym takich autorów, jak: Walker (1989), Holmes i Kent (1991), Hutchinson (1995), Chittenden, Hall i Hutchinson (1996), Bitler, Robb i Wolken (2001), Berger i Udell (2002 i 2006) oraz Colombo i Grilli (2007). * Dr hab., Katedra Makroekonomii, Wydział Ekonomiczny, Uniwersytet Gdański, Profesor UG, inforest@post.pl ** Dr, Katedra Statystyki, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, Adiunkt, jurkiewicz@wzr.pl

2 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz Problem niedokapitalizowania sektora MSP występuje szczególnie dotkliwie w Polsce. Zgodnie z najnowszymi wynikami badań [zob. Finanse MSP, 2010] w naszym kraju w ostatnich 3 latach z kredytów bankowych skorzystało tylko 14,8% małych i średnich firm. Jeszcze niŝsze wskaźniki wykorzystania uzyskano w przypadku leasingu, a pozostałe zewnętrzne źródła finansowania (dotacje, venture capital, factoring itp.) miały tylko marginalne znaczenie. Jeśli chodzi o kredyty, to małe i średnie firmy częściej finansowały inwestycje drogimi kredytami w rachunku bieŝącym lub liniami kredytowymi niŝ kredytami inwestycyjnymi. Z tych ostatnich korzystało w ciągu ostatnich 3 lat tylko 3% MSP (2,7% firm mikro, 9,9% firm małych i 16,6% firm średnich). Wielu przedsiębiorców obawiało się, Ŝe w przypadku zaciągnięcia kredytu inwestycyjnego i ewentualnych późniejszych problemów z jego terminową spłatą mogą ponieść znaczne straty finansowe lub wręcz doprowadzić do bankructwa firmy. Obawy te podsycały opisywane w czasopismach gospodarczych przykłady dochodowych firm, które w wyniku wypowiedzenia kredytu przez bank musiały ogłosić upadłość. Biorąc pod uwagę szczególną rolę MSP w Polsce [udział MSP w tworzeniu PKB wynosi 47,4%, podczas gdy udział firm duŝych sięga tylko 23,3%; MSP zatrudniają 6,2 mln osób, firmy duŝe tylko 2,7 mln; dane PARP (2009)], a takŝe wyjątkowo niskie (szczególnie na tle krajów wysoko rozwiniętych) wskaźniki korzystania z zewnętrznego finansowania, podejmowanie badań dotyczących moŝliwości zwiększenia skłonności MSP do korzystania z kredytów inwestycyjnych wydaje się ze wszech miar uzasadnione. 4.1.2. Sytuacja decyzyjna Uczestniczącym w badaniu 240 respondentom (podzielonym na dwie równe grupy) przedstawiono problem decyzyjny dotyczący moŝliwego zwiększenia mocy produkcyjnych przedsiębiorstwa przy wykorzystaniu kredytu inwestycyjnego. Problem decyzyjny został szczegółowo opisany w tabeli 1., w której pokazano sytuację przedsiębiorstwa, potencjalne korzyści i ryzyka związane z projektem inwestycyjnym, a takŝe dwie róŝne oferty kredytowe (kaŝda z nich była prezentowana innej grupie respondentów). Oferty kredytu zostały przygotowana w dwóch odmianach: (A) typowej - opartej na obecnie funkcjonujących w bankach procedurach oraz (B) przyjaznej bardziej elastycznej i uwzględniającej moŝliwe problemy ze spłatą w wyniku nieprzewidzianych zdarzeń. Przy konstruowaniu przyjaznej oferty kredytowej uwzględniono m.in. krytyczne uwagi przedsiębiorców odnoszące się do braku elastyczności ze strony banków w dziedzinie procedur kredytowych (zob. Finanse MSP 2009]. W ramach eksperymentu zastosowano nie tylko framing (róŝny opis podejścia banków do kredytobiorców mających problemy ze spłatą swoich zobowiązań), ale takŝe róŝne warunki cenowe kredytu. Uznano bowiem, Ŝe w rzeczywistych warunkach gospodarczych bardziej przyjazna oferta kredytowa

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 3 moŝe wiązać się z pewnymi dodatkowymi kosztami ponoszonymi przez bank. Przedstawiona połowie respondentów przyjazna (bardziej elastyczna) oferta kredytu inwestycyjnego (B) była droŝsza marŝa wyŝsza o 0,6 punktu procentowego, a prowizja wyŝsza o 0,3 p.p. od oferty typowej (A) (zob. tab.1). Tabela 1. Opis sytuacji decyzyjnej korzystanie z kredytu inwestycyjnego Nazwa instrumentu: KREDYT INWESTYCYJNY Elementy wspólne sytuacji decyzyjnej: Przedsiębiorstwo rozwaŝa realizację przedsięwzięcia inwestycyjnego o wartości 3 mln złotych, którego celem jest zwiększenie zdolności produkcyjnych. Posiada ono 2 alternatywy: albo sfinansuje przedsięwzięcie kredytem inwestycyjnym w banku albo ze środków własnych. W tym drugim przypadku efekty zostaną osiągnięte po 4 latach, a w przypadku kredytu inwestycyjnego po 1 roku. Przedsiębiorstwo w ciągu ostatnich 5 lat nie zaciągało kredytu inwestycyjnego i finansowało rozwój ze środków własnych. Istnieje ok. 40% ryzyko, Ŝe przedsięwzięcie inwestycyjne nie przyniesie rezultatu w wymaganej wysokości w planowanym okresie kredytu (tj. po 1 roku). Ryzyko, Ŝe inwestycja nie przyniesie rezultatu po 4 latach spada do 20%. Finansowanie kredytem inwestycyjnym moŝe zwiększyć zyski przedsiębiorstwa o 40% juŝ po roku. Musisz podjąć decyzję, czy zaciągnąć kredyt inwestycyjny, czy teŝ zrealizować tę inwestycję ze środków własnych, ale w czasie o 3 lata dłuŝszym. Elementy róŝniące się: A. Wariant typowy: Po negocjacjach bank jest skłonny zaoferować następujące warunki: a) kwota kredytu 3 mln zł; b) karencja 6 miesięcy; c) stopa procentowa = WIBOR +3 punkty procentowe; d) prowizja = 1,5 punktu procentowego. W przypadku braku spłaty w terminie dowolnej raty kredytu bank będzie miał prawo wystąpienia o tytuł egzekucyjny i po jego wystawieniu przez sąd ściągnie środki z dowolnego rachunku klienta. Bank nie będzie wnikał w przyczyny opóźnienia. JeŜeli nastąpi opóźnienie 2 rat spłaty kredytu, bank będzie miał prawo wypowiedzieć umowę kredytową. Jest to ostatnie słowo banku. Nikt inny nie chce sfinansować przedsięwzięcia. Bank, który oferuje kredyt jest znany z twardego postępowania z kredytobiorcami. Alternatywy decyzyjne - masz do wyboru następujące moŝliwości: a) zawrzeć umowę na warunkach proponowanych przez bank b) zrezygnować z zawierania umowy c) odsunąć w czasie decyzję o 3 miesiące d) odsunąć w czasie decyzję o ½ roku e) odsunąć w czasie decyzję o rok Źródło: opracowanie własne B. Wariant przyjazny: Po negocjacjach bank jest skłonny zaoferować następujące warunki: a) kwota kredytu 3 mln zł; b) karencja 6 miesięcy; c) stopa procentowa = WIBOR +3,6 punkty procentowe; d) prowizja = 1,8 punktu procentowego. W przypadku problemów w spłacie kredytu wynikających z przyczyn niezaleŝnych od kredytobiorcy, ale z realną szansą spłaty kredytu w okresie późniejszym, obie strony dokonają niezbędnej restrukturyzacji kredytu. Kredytobiorca jest jednak zobowiązany do uprzedzenia banku o moŝliwych problemach w terminowości spłat. W przypadku, gdyby przyczyny nieterminowości leŝały w gospodarce przedsiębiorstwa, kredytobiorca wspólnie z bankiem podejmą procedury naprawcze. Dopiero wyczerpanie lub negatywne rezultaty 2 procedur współpracy z kredytobiorcą (restrukturyzacja spłat, naprawa zarządzania) spowodują wystąpienie banku o egzekucję naleŝności. Jest to ostatnie słowo banku. Nikt inny nie chce sfinansować przedsięwzięcia. Bank, który oferuje ci kredyt jest znany z twardego ale rzeczowego postępowania z kredytobiorcami.

4 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz 4.1.3. Uzyskane wyniki badawcze Badanie przeprowadzono w dwóch grupach porównawczych liczących po 120 respondentów [szczegółowy opis metodologii badawczej zastosowanej dla wszystkich analizowanych bodźców / instrumentów finansowych znajduje się w p.3 pierwszej części opracowania]. Grupie A przedstawiono typową ofertę kredytową, natomiast grupie B zaprezentowano ofertę przyjazną (bardziej elastyczną, choć nieznacznie droŝszą). W tabeli 2. przedstawiono uzyskane preferencje decyzyjne w zakresie korzystania z typowej i przyjaznej oferty kredytowej. Tabela 2. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza podstawowa Podjęta decyzja Liczba respondentów Procent respondentów Wariant warunków ramowych TAK - Decyzja pozytywna zawieram umowę na warunkach proponowanych przez bank NIE - Decyzja negatywna rezygnuję z zawierania umowy Przyjazny B Typowy A Przyjazny B Typowy A 66 55 55,0 45,8 24 31 20,0 25,8 Odsunąć w czasie decyzję o 3 miesiące 12 18 10,0 15,0 Odsunąć w czasie decyzję o ½ roku 10 8 8,3 6,7 Odsunąć w czasie decyzję o rok 8 8 6,7 6,7 Przedstawione w tabeli 2. wyniki badań dwóch porównywalnych grup respondentów wskazują, Ŝe przyjazna oferta kredytowa (wariant B), wyraźnie częściej prowadzi do pozytywnej decyzji w sprawie skorzystania z kredytu inwestycyjnego - w wariancie typowym 45,8% respondentów było skłonnych do skorzystania z kredytu, a w wariancie przyjaznym 55,0%. RóŜnica w deklaracjach dotyczących skorzystania z kredytu [odpowiedzi TAK - zawieram umowę na warunkach proponowanych przez bank ] jest znacząca i wynosi 9,2 punktów procentowych. Osoby, którym przedstawiono wariant typowy oferty kredytowej częściej zaznaczały odpowiedź NIE - rezygnuję z zawierania umowy (róŝnica 5,8 punktów procentowych) oraz częściej deklarowały odsunięcie decyzji w czasie o 3 miesiące (róŝnica 5,0 p.p.). NajwyŜszy odsetek osób deklarujących chęć skorzystania z kredytu inwestycyjnego w wariancie przyjaznym (B) odnotowano w następujących grupach respondentów (zob. tab.3): w wieku 41-50 lat (70,0%), o staŝu pracy 4-6 lat (66,7%), o staŝu pracy w finansach 7-9 lat (75,0%) oraz z wykształceniem wyŝszym (56,6%).

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 5 Tabela 3. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza segmentacyjna dla wariantu przyjaznego (wg charakterystyk respondentów) % deklaracji dotyczących skorzystania z kredytu inwestycyjnego Płeć Grupa respondentów TAK NIE 3 miesiące ½ roku Decyzja za rok RAZEM kobieta (n=72) 55,6% 22,2% 11,1% 4,2% 6,9% 100,0% męŝczyzna (n=48) 54,2% 16,7% 8,3% 14,6% 6,3% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0% Wiek do 30 lat (n=70) 51,4% 22,9% 10,0% 7,1% 8,6% 100,0% 31-40 (n=27) 59,3% 14,8% 14,8% 11,1% 0,0% 100,0% 41-50 (n=10) 70,0% 20,0% 0,0% 0,0% 10,0% 100,0% pow. 50 (n=13) 53,8% 15,4% 7,7% 15,4% 7,7% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0% StaŜ pracy do 3 lat (n=38) 47,4% 23,7% 7,9% 10,5% 10,5% 100,0% 4-6 lat (n=30) 53,3% 23,3% 13,3% 3,3% 6,7% 100,0% 7-9 lat (n=12) 66,7% 8,3% 16,7% 8,3% 0,0% 100,0% 10 i więcej lat (n=40) 60,0% 17,5% 7,5% 10,0% 5,0% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0% StaŜ pracy w finansach do 3 lat (n=77) 51,9% 24,7% 9,1% 9,1% 5,2% 100,0% 4-6 lat (n=17) 47,1% 17,6% 11,8% 11,8% 11,8% 100,0% 7-9 lat (n=4) 75,0% 0,0% 25,0% 0,0% 0,0% 100,0% 10 i więcej lat (n=22) 68,2% 9,1% 9,1% 4,5% 9,1% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0% Wykształcenie wyŝsze (n=99) 56,6% 18,2% 11,1% 7,1% 7,1% 100,0% średnie (n=21) 47,6% 28,6% 4,8% 14,3% 4,8% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0%

6 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz Jeśli chodzi o segmenty przedsiębiorstw, to najwyŝszy odsetek podmiotów skłonnych do skorzystania z kredytu inwestycyjnego w wariancie przyjaznym (B) odnotowano wśród firm: o zatrudnieniu 10-49 osób (62,7%), reprezentujących inny rodzaj działalności (66,7%), w fazie szybkiego rozwoju (63,2%) oraz korzystających wcześniej z kredytów inwestycyjnych (62,5%) (zob. tab.4). Tabela 4. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza segmentacyjna dla wariantu przyjaznego (wg charakterystyk firm) % deklaracji dotyczących skorzystania z kredytu inwestycyjnego Grupa firm Wielkość zatrudnienia TAK NIE 3 miesiące ½ roku Decyzja za rok RAZEM do 9 (n=14) 35,7% 28,6% 7,1% 21,4% 7,1% 100,0% 10-49 (n=51) 62,7% 21,6% 2,0% 11,8% 2,0% 100,0% 50-249 (n=53) 52,8% 17,0% 18,9% 1,9% 9,4% 100,0% 250 i więcej (n=2) 50,0% 0,0% 0,0% 0,0% 50,0% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0% Rodzaj działalności produkcja (n=23) 52,2% 26,1% 4,3% 8,7% 8,7% 100,0% usługi (n=68) 55,9% 22,1% 7,4% 8,8% 5,9% 100,0% handel (n=28) 50,0% 14,3% 10,7% 14,3% 10,7% 100,0% budownictwo (n=9) 55,6% 44,4% 0,0% 0,0% 0,0% 100,0% inne (n=21) 66,7% 14,3% 14,3% 0,0% 4,8% 100,0% OGÓŁEM 69,2% 26,7% 10,0% 10,0% 8,3% 124,2% Faza cyklu Ŝycia firmy początkowa faza (n=5) 60,0% 20,0% 0,0% 0,0% 20,0% 100,0% szybki rozwój (n=19) 63,2% 15,8% 10,5% 5,3% 5,3% 100,0% stopniowy rozwój (n=31) 45,2% 25,8% 9,7% 12,9% 6,5% 100,0% dojrzałość (n=52) 57,7% 19,2% 11,5% 5,8% 5,8% 100,0% schyłek (n=9) 55,6% 11,1% 11,1% 11,1% 11,1% 100,0% OGÓŁEM (n=116) 55,2% 19,8% 10,3% 7,8% 6,9% 100,0% Korzystanie z kredytów inwestycyjnych tak (n=24) 62,5% 20,8% 4,2% 4,2% 8,3% 100,0% nie (n=96) 53,1% 19,8% 11,5% 9,4% 6,3% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 55,0% 20,0% 10,0% 8,3% 6,7% 100,0%

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 7 NajwyŜszy odsetek osób deklarujących chęć skorzystania z kredytu inwestycyjnego w wariancie typowym (A) odnotowano w następujących grupach respondentów (zob. tab. 5): w wieku do 30 lat (51,4%), o staŝu pracy 4-6 lat (68,0%) oraz o staŝu pracy w finansach 4-6 lat (50,0%). Tabela 5. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza segmentacyjna dla wariantu typowego (wg charakterystyk respondentów) Płeć Grupa respondentów % deklaracji dotyczących skorzystania z kredytu inwestycyjnego TAK NIE 3 miesiące ½ roku Decyzja za rok RAZEM kobieta (n=76) 44,7% 27,6% 18,4% 5,3% 3,9% 100,0% męŝczyzna (n=44) 47,7% 22,7% 9,1% 9,1% 11,4% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0% Wiek do 30 lat (n=70) 51,4% 24,3% 15,7% 4,3% 4,3% 100,0% 31-40 (n=22) 36,4% 36,4% 9,1% 9,1% 9,1% 100,0% 41-50 (n=15) 46,7% 33,3% 20,0% 0,0% 0,0% 100,0% pow. 50 (n=9) 33,3% 11,1% 22,2% 22,2% 11,1% 100,0% OGÓŁEM (n=116) 46,6% 26,7% 15,5% 6,0% 5,2% 100,0% StaŜ pracy do 3 lat (n=47) 42,6% 29,8% 8,5% 8,5% 10,6% 100,0% 4-6 lat (n=25) 68,0% 8,0% 20,0% 4,0% 0,0% 100,0% 7-9 lat (n=6) 66,7% 0,0% 33,3% 0,0% 0,0% 100,0% 10 i więcej lat (n=42) 33,3% 35,7% 16,7% 7,1% 7,1% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0% StaŜ pracy w finansach do 3 lat (n=89) 48,3% 25,8% 13,5% 5,6% 6,7% 100,0% 4-6 lat (n=8) 50,0% 12,5% 25,0% 0,0% 12,5% 100,0% 7-9 lat (n=3) 33,3% 0,0% 33,3% 33,3% 0,0% 100,0% 10 i więcej lat (n=20) 35,0% 35,0% 15,0% 10,0% 5,0% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0% Wykształcenie wyŝsze (n=92) 45,7% 22,8% 16,3% 7,6% 7,6% 100,0% średnie (n=28) 46,4% 35,7% 10,7% 3,6% 3,6% 100,0% OGÓŁEM 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0%

8 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz Z kolei najwyŝszy odsetek firm skłonnych do skorzystania z kredytu inwestycyjnego w wariancie typowym (A) odnotowano w następujących grupach przedsiębiorstw (zob. tab. 6): o zatrudnieniu 50-249 osób (50,0%), zajmujących się produkcją (50,0%), w fazie stopniowego rozwoju (53,3%) oraz korzystających wcześniej z kredytów inwestycyjnych (70,0%). Tabela 6. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza segmentacyjna dla wariantu typowego (wg charakterystyk firm) % deklaracji dotyczących skorzystania z kredytu inwestycyjnego Grupa firm Wielkość zatrudnienia TAK NIE 3 miesiące ½ roku Decyzja za rok RAZEM do 9 (n=22) 40,9% 45,5% 4,5% 0,0% 9,1% 100,0% 10-49 (n=42) 40,5% 31,0% 16,7% 9,5% 2,4% 100,0% 50-249 (n=54) 50,0% 14,8% 18,5% 7,4% 9,3% 100,0% 250 i więcej (n=2) 100,0% 0,0% 0,0% 0,0% 0,0% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0% Rodzaj działalności produkcja (n=28) 50,0% 25,0% 10,7% 7,1% 7,1% 100,0% usługi (n=57) 45,6% 28,1% 14,0% 7,0% 5,3% 100,0% handel (n=25) 48,0% 24,0% 20,0% 4,0% 4,0% 100,0% budownictwo (n=7) 28,6% 42,9% 14,3% 0,0% 14,3% 100,0% inne (n=23) 47,8% 26,1% 8,7% 8,7% 8,7% 100,0% OGÓŁEM (n=119) 54,6% 31,9% 16,0% 7,6% 7,6% 117,6% Faza cyklu Ŝycia firmy początkowa faza (n=4) 25,0% 50,0% 0,0% 0,0% 25,0% 100,0% szybki rozwój (n=19) 47,4% 15,8% 26,3% 0,0% 10,5% 100,0% stopniowy rozwój (n=30) 53,3% 26,7% 6,7% 10,0% 3,3% 100,0% dojrzałość (n=56) 41,1% 26,8% 16,1% 8,9% 7,1% 100,0% schyłek (n=6) 33,3% 50,0% 16,7% 0,0% 0,0% 100,0% OGÓŁEM (n=115) 44,3% 27,0% 14,8% 7,0% 7,0% 100,0% Korzystanie z kredytów inwestycyjnych tak (n=30) 70,0% 10,0% 16,7% 0,0% 3,3% 100,0% nie (n=90) 37,8% 31,1% 14,4% 8,9% 7,8% 100,0% OGÓŁEM (n=120) 45,8% 25,8% 15,0% 6,7% 6,7% 100,0%

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 9 Biorąc pod uwagę fakt, Ŝe wcześniejsze doświadczenia kredytowe miały pozytywny wpływ na deklaracje respondentów dotyczące ponownego skorzystania z tego instrumentu finansowego [prawdopodobnie duŝą rolę odgrywały tu takie czynniki, jak: zdobyte doświadczenia, znajomość procedur, fakt spłaty kredytu w przeszłości itp.] odrębną analizę przeprowadzono dla firm wcześniej korzystających z kredytów inwestycyjnych (n=54) [zob. tab. 7] oraz dla tych przedsiębiorstw, które takich doświadczeń nie miały (n=186) [zob. tab. 8]. Tabela 7. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza w grupie jednostek, które zadeklarowały wcześniejsze korzystanie z kredytów inwestycyjnych Podjęta decyzja Liczba respondentów Procent respondentów Wariant warunków ramowych TAK - Decyzja pozytywna zawieram umowę na warunkach proponowanych przez bank NIE - Decyzja negatywna rezygnuję z zawierania umowy Odsunąć w czasie decyzję o 3 miesiące Przyjazny B (n=24) Typowy A (n=30) Przyjazny B Typowy A 15 21 62,5 70,0 5 3 20,8 10,0 1 5 4,2 16,7 Odsunąć w czasie decyzję o ½ roku 1 0 4,2 0,0 Odsunąć w czasie decyzję o rok 2 1 8,3 3,3 Analizując dane zawarte w tabelach 7 i 8, moŝna stwierdzić, iŝ fakt wcześniejszego korzystania z danego instrumentu wyraźnie wpływał w obu grupach na zwiększenie skłonności do ponownego skorzystania z kredytu - w grupie A (wariant typowy) zanotowano wzrost odsetka firm deklarujących chęć skorzystania z kredytu inwestycyjnego aŝ o 32,2 punktów procentowych (z 37,8% do 70,0%), a w grupie B (wariant przyjazny ) wzrost o 9,4 p.p. (z 53,1% do 62,5%). Interesujące jest to, Ŝe w grupie firm mających wcześniejsze doświadczenia w korzystaniu z kredytów inwestycyjnych więcej respondentów deklarowało decyzje na TAK w wariancie typowym niŝ w wariancie przyjaznym (róŝnica 7,5 punktów procentowych). Prawdopodobnie kluczowe znaczenie miały tu warunki cenowe - nieznacznie lepsze właśnie w wariancie typowym. Ze względu na małe próbki badawcze oraz róŝnice w ich strukturze, wyniki uzyskane dla firm wcześniej korzystających z kredytów inwestycyjnych naleŝy traktować z duŝą ostroŝnością.

10 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz Tabela 8. Preferencje małych i średnich przedsiębiorstw w zakresie korzystania z kredytów inwestycyjnych - analiza w grupie jednostek, które zadeklarowały niekorzystanie z kredytów inwestycyjnych Podjęta decyzja i pytania pomocnicze Liczba respondentów Procent respondentów Wariant warunków ramowych TAK - Decyzja pozytywna zawieram umowę na warunkach proponowanych przez bank NIE - Decyzja negatywna rezygnuję z zawierania umowy Przyjazny B (n=96) Typowy A (n=90) Przyjazny B Typowy A 51 34 53,1 37,8 19 28 19,8 31,1 Odsunąć w czasie decyzję o 3 miesiące 11 13 11,5 14,4 Odsunąć w czasie decyzję o ½ roku 9 8 9,4 8,9 Odsunąć w czasie decyzję o rok 6 7 6,3 7,8 Analizy statystyczne W ramach badań wpływu zmiany warunków ramowych kredytów inwestycyjnych na podejmowanie decyzji finansowych przez MSP przeprowadzono testy dwóch hipotez: H1: Przedsiębiorcy, powinni częściej deklarować chęć skorzystania z kredytu inwestycyjnego, jeŝeli przedstawiana im oferta będzie miała charakter bardziej przyjazny (elastyczny). H2: Firmy, które w przeszłości juŝ korzystały z kredytów inwestycyjnych będą częściej (niŝ firmy bez doświadczeń kredytowych) deklarowały chęć skorzystania z nowej oferty kredytowej. Na podstawie tablic kontyngencji obliczano wartość statystyki testowej testu niezaleŝności chi-kwadrat oraz wyznaczano istotność (p-value) statystyki testowej. Na podstawie statystyki χ2 określana była wartość współczynnika V- Cramera mierzącego siłę zaleŝności między zmiennymi (zob. tab.11; BK oznacza brak wcześniejszych doświadczeń kredytowych). Współczynnik ten przyjmuje wartości z przedziału od 0 (brak zaleŝności) do 1 (teoretycznie maksymalnie silna zaleŝność). Tabela 11. Wyniki testowania hipotez Hipoteza Relacja Siła zaleŝności (V) Istotność (p-value) Wniosek dot. hipotezy H1 Oferta przyjazna a chęć skorzystania z kredytu 0,092 0,156 niepotwierdzona H1(BK) Oferta przyjazna a chęć skorzystania z kredytu 0,154 0,036 potwierdzona H2 Doświadczenie kredytowe a chęć skorzystania z kredytu 0,175 0,007 potwierdzona

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 11 Przeprowadzone testy pierwszej hipotezy pokazały co prawda, Ŝe istnieje dodatnia zaleŝność (V = 0,092) między przyjaznym charakterem oferty kredytowej, a deklarowaną chęcią skorzystania z kredytu, ale jest ona nieistotna statystycznie (p-value = 0,156). Na taki, a nie inny wynik testów wpływ mogły mieć występujące róŝnice w strukturze próbek. W grupie respondentów (B), którzy oceniali ofertę przyjazną mniej było osób z doświadczeniami kredytowymi (24 na 120 badanych, czyli 20%), podczas gdy w grupie respondentów (A), którzy oceniali ofertę typową liczba osób z doświadczeniami kredytowymi była większa (30 na 120 badanych, czyli 25%). Gdy analizę ograniczy się do respondentów, którzy wcześniej nie korzystali z oferty kredytu, współczynnik V-Cramera wynosi 0,154 i jest istotny statystycznie (p = 0,036) i dla tej grupy respondentów hipoteza została potwierdzona. W tym miejscu naleŝy jeszcze raz przypomnieć, Ŝe przyjazna oferta zawierała nieznacznie gorsze warunki cenowe (niŝ oferta typowa) [marŝa wyŝsza o 0,6 punktu procentowego, a prowizja wyŝsza o 0,3 p.p.], co mogło zmniejszać zainteresowanie respondentów tą ofertą kredytową (szczególnie w grupie respondentów mających doświadczenia kredytowe). W przypadku drugiej hipotezy okazało się, Ŝe między wcześniejszymi doświadczeniami kredytowymi a deklarowaną chęcią skorzystania z kolejnego kredytu inwestycyjnego istnieje dodatnia zaleŝność (V = 0,175) i jest ona istotna statystycznie (p-value = 0,007). Przy interpretacji współczynników korelacji cech jakościowych (w tym współczynnika V-Cramera) naleŝy zwrócić uwagę na fakt, Ŝe współczynniki te przyjmują zazwyczaj relatywnie niewielkie wartości. Przykładowo, porównując zaleŝność między wcześniejszymi doświadczeniami kredytowymi (TAK / NIE) a deklarowaną chęcią skorzystania z nowego kredytu inwestycyjnego (TAK / NIE), wartość współczynnika równa 1 uzyskana byłaby tylko w sytuacji, gdyby 100% firm mających wcześniejsze doświadczenia kredytowe wyraziło chęć skorzystania z nowego kredytu, a 100% firm bez takich doświadczeń nie wykazało zainteresowania nowym kredytem. W przypadku, gdy np. w jednej grupie wskaźniki skłonności do skorzystania z nowego kredytu wynoszą 60% a w drugiej 40%, co oznacza relatywnie duŝą róŝnicę, wartość współczynnika V- Cramera wyniesie zaledwie 0,2 i to przy załoŝeniu równych liczebności firm (gdy jedna grupa firm jest wyraźnie liczniejsza od drugiej, wartość współczynnika będzie jeszcze niŝsza). W ramach analiz statystycznych badano takŝe zaleŝność między innymi cechami jakościowymi (takimi, jak: płeć, wiek, staŝ pracy, staŝ pracy w finansach, wykształcenie, wielkość firmy, rodzaj działalności, faza cyklu Ŝycia firmy), a decyzją w sprawie zaciągnięcia kredytu inwestycyjnego, ale nie uzyskano interesujących rezultatów. ZaleŜności okazywały się bardzo słabe i w zdecydowanej większości przypadków nieistotne statystycznie.

12 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz 4.1.4. Wnioski Przeprowadzony eksperyment behawioralny na próbie 240 małych i średnich przedsiębiorstw daje podstawy do sformułowania dwóch kluczowych wniosków: (1) Przedsiębiorcy wykazują większą skłonność do korzystania z kredytów inwestycyjnych skonstruowanych w przyjazny sposób (uwzględniający moŝliwość wystąpienia przejściowych problemów ze spłatą i/lub uzyskaniem zakładanych w biznes planie wyników) niŝ w sposób twardy, typowy dla banków, nawet wtedy, gdy przyjazna formuła kredytu oznacza nieznacznie większe koszty. Prezentowaną zaleŝność udało się potwierdzić metodami statystycznym tylko w próbce respondentów, którzy wcześniej nie mieli doświadczeń kredytowych (n=186). (2) Wcześniejsze doświadczenia w zakresie korzystania z kredytu inwestycyjnego pozytywnie wpływają na kolejną decyzję w sprawie zaciągnięcia tego rodzaju kredytu. W tym przypadku przewidywane zaleŝności między zmiennymi zostały potwierdzone [w całej próbie badawczej (n=240)] za pomocą wskaźnika V-Cramera i okazały się one statystycznie istotne. Implikacje dla praktyki gospodarczej. Niskie wskaźniki korzystania z kredytów inwestycyjnych przez polskie małe i średnie przedsiębiorstwa mają negatywny wpływ na całą gospodarkę. Ograniczają bowiem moŝliwości ekspansji firm, inwestowania w majątek trwały, wprowadzania innowacji oraz zwiększania zatrudnienia. Dlatego w interesie państwa powinno być zwiększenie skali wykorzystania tego typu kredytów w sektorze MSP. Kredyty inwestycyjne bardziej przyjazne dla firm wiąŝą się z pewnymi kosztami i pozostaje kwestią otwartą, kto i w jakim zakresie miałby te koszty ponosić (chodzi tu o samych kredytobiorców, banki oraz państwo). Z badania wynika, Ŝe część kosztów mogłyby ponieść same zainteresowane firmy (skłonne zaakceptować nieznacznie wyŝszą cenę kredytu w zamian za bardziej elastyczne warunki spłaty kredytu). Warte uwagi byłoby wspieranie na większą skalę przez agendy rządowe (np. PARP) pierwszych projektów inwestycyjnych MSP finansowanych z kredytów. Badanie pokazuje bowiem, Ŝe firmy, które mają juŝ doświadczenia kredytowe, chętniej zaciągają kolejne kredyty inwestycyjne. Prezentowane wyniki badań mogą znaleźć zastosowanie takŝe w praktyce bankowe, szczególnie przy konstruowaniu produktów kredytowych.

Ekonomia behawioralna finansowania przedsiębiorczości 13 Bibliografia Ang J. (1991), Small Business Uniqueness and the Theory of Financial Management, Journal of Small Business Finance, Vol. 1, No. 1. Berger A., Udell G. (2002), Small Business Credit Availability and Relationship Lending: The Importance of Bank Organisational Structure, Economic Journal, Vol. 112, No. 477. Berger A., Udell G. (2006), A More Complete Conceptual Framework for SME Finance, Journal of Banking and Finance, Vol. 30, No. 11. Bitler M., Robb A., Wolken J. (2001), Financial Services used by Small Businesses: Evidence from the 1998 Survey of Small Business Finances, Federal Reserve Bulletin, April. Chittenden F., Hall G., Hutchinson P. (1996), Small Firm Growth, Access to Capital Markets and Financial Structure: Review of Issues and an Empirical Investigation, Small Business Economics, 8. Colombo M., Grilli L. (2007), Funding Gaps? Access to Bank Loans By High-Tech Start-Ups, Small Business Economics, Vol. 29, No. 1-2. Diamond D. (1991), Monitoring and Reputation: The Choice between Bank Loans and Directly Placed Debt, Journal of Political Economy, Vol. 99, No. 4. Finanse MSP 2009, QUALIFACT, Gdańsk 2009. Finanse MSP 2010, QUALIFACT, Gdańsk 2010. Grichnik D. (2007), Financing Entrepreneurship, OECD. Holmes S., Kent P. (1991), An empirical analysis of the financial structure of small and large Australian manufacturing enterprises, Journal of Small Businesses Finance, Vol. 1, No. 2. Hutchinson R. (1995), The capital structure and investment decisions of the small owner-managed firm: Some exploratory issues, Small Business Economics, Vol. 7, No. 3. Jerzemowska M. (1996), Analiza teorii kształtowania struktury kapitału w spółkach akcyjnych. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk. Jordan J., Lowe J., Taylor P. (1998), Strategy and Financial Policy in UK Small Firms, Journal of Business Finance & Accounting, Vol. 25, No. 1-2. Kruschwitz L. (2007), Finansowanie i inwestycje. CeDeWu, Warszawa.

14 Marek Szczepaniec, Tomasz Jurkiewicz Lopez-Gracia J., Aybar-Arias C. (2000), An Empirical Approach to the Financial Behaviour of Small and Medium Sized Companies, Small Business Economics, 14. Michaelas N., Chittenden F., Poutziouris P. (1999), Financial Policy and Capital Structure Choice in U.K. SMEs: Empirical Evidence from Company Panel Data, Small Business Economics, 12. PARP (2009), Raport o stanie sektora małych i średnich przedsiębiorstw w Polsce w latach 2007 2008, Warszawa. Paul S., Whittam G., Wyper J. (2007), The pecking-order hypothesis: does it apply to start-up firms? Journal of Small Business and Enterprise Development, Vol. 14, No. 1. Stiglitz J., Weiss A. (1981), Credit Rationing in Markets with Imperfect Information, American Economic Review, Vol. 71, No. 3. Szczepaniec M. (2006): Finansowanie inwestycji w małych i średnich przedsiębiorstwach. Gospodarka Narodowa, 3. Walker D. (1989), Financing the Small Firm, Small Business Economics, Vol. 1, No. 4.