Raport z debaty klimatycznej w Złotoryi Społeczne założenia do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju Materiał opracowany przez uczestników debaty zebrali: Helena Wyligała Jacek Zatoński Komentarz eksperta: Wojciech Szymalski Warszawa, 13.11.2012 Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej
Wstęp Debata klimatyczna w Złotoryi odbyła się 6 listopada 2012 roku w siedzibie Starostwa Powiatowego. Otwarcia debaty dokonał wicestarosta powiatu Pan Rafał Miara, słowo wstępne wygłosił przedstawiciel InE Wojciech Szymalski, w zakończeniu uczestniczył starosta powiatu - Pan Józef Sudoł. W debacie uczestniczyło 16 osób, w tym reprezentujących urząd starostwa (2), gminy w powiecie (2), organizacja pozarządowe (7), inni (5). Celem debaty było wypracowanie społecznych założeń do powiatowego programu niskowęglowego rozwoju. Spotkanie podzielone zostało na dwie główne części: prezentacyjną i warsztatową. W ramach zajęć warsztatowych uczestnicy pracowali w dwóch grupach. I. Prezentacje W pierwszej części spotkania zaprezentowana została prezentacja nt. skutków zmian klimatu w kontekście globalnym, z omówieniem działań podejmowanych na poziomie międzynarodowym, europejskim/unijnym, krajowym i lokalnym. W trakcie prezentacji ze strony uczestników pojawiły się wątpliwości na temat ujęcia poszczególnych zagadnień i prezentowanych danych. Na bieżąco odbywała się dyskusja dotycząca prezentowanych treści, np. energetyki rozproszonej, farm wiatrowych, zasadności wyliczeń i argumentacji. Po prezentacji uczestnicy spotkania obejrzeli film pt. Tydzień z dobrym klimatem. II. Warsztat Wprowadzenie do zajęć warsztatowych objęło przedstawienie celów pracy, metod, a także zasad współpracy i dyskusji. Uczestnicy zostali podzieleni na dwie grupy, których prace odbywały się równolegle nad tymi samymi zagadnieniami. Warsztat objął 3 sesje tematyczne, po każdej z nich odbywała się prezentacja wyników pracy w grupie, krótka dyskusja i podsumowanie, a także komentarz eksperta. Wyniki sesji warsztatowych 1. Uwarunkowania dla rozwoju gospodarki regionu wynikające z kwestii zmian klimatu Podczas pracy w ramach pierwszego warsztatu w obu grupach zidentyfikowane zostały następujące zagrożenia, które są rezultatem zmian klimatycznych, a mają znaczenie dla rozwoju gospodarki regionu: w aspekcie społecznym: - niska świadomość ekologiczna; - brak zaangażowania obywateli; - obojętność społeczeństwa wobec zmian zachodzących w środowisku; w aspekcie zasobów i zarządzania mieniem powiatu/gmin: - zdegradowany system melioracyjny wpływający na niedostateczną retencję; w aspekcie zjawisk przyrodniczych i przemian gospodarczych: - krótkotrwałe podtopienia; - utwardzanie gruntów; - brak terenów trawiastych pociągający za sobą monokulturę w hodowli i uprawach (brak hodowli bydła w regionie) w aspekcie finansowym: - brak finansów w powiecie, gminach; w aspekcie organizacyjnym i formalnym: - brak koordynacji działań gmin na poziomie powiatu Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 2
- niedostosowane prawo Wśród pozytywnych zasobów warunkujących przyszłą gospodarkę niskowęglową w powiecie grupy wskazały na: - bardzo cenny krajobraz przyrodniczy, który musi podlegać ochronie i być zarządzany w sposób odpowiedzialny; - wykorzystanie turystyki rowerowej w oparciu o istniejący krajobraz; - wsparcie rozwoju społeczeństwa obywatelskiego; - wykorzystanie energii wodnej z zasobów powiatu. 2. Propozycje i wizje gospodarki w powiecie w 2030 r., biorąc pod uwagę zmiany klimatu W powiecie złotoryjskim wypracowane zostały następujące pomysły dotyczące funkcjonowania gospodarki niskowęglowej w 2030 roku: w zakresie produkcji energii - więcej małych producentów energii (mikro-producentów); - wykorzystanie potencjału małych gospodarstw domowych do ekologicznej produkcji energii z wykorzystaniem najnowszych urządzeń; - uruchamianie mini-biogazowni i mini-turbin wiatrowych; - efektywny przesył energii odbywający się liniami zakopanymi w ziemi, a nie napowietrznymi; - indywidualne gospodarstwa domowe inwestujące w instalacje solarne otrzymają dofinansowanie; - istniejące w powiecie tamy rzeczne zostaną wykorzystane do produkcji energii w zakresie przyrodniczym i gospodarki wodnej: - dążyć się będzie do budowy małych zbiorników retencyjnych; - zwiększony udział lasów liściastych; - niezbędne jest utrzymanie bioróżnorodności; w zakresie społecznym: - społeczeństwo świadome ekologicznie; - edukacja w zakresie zmian klimatu jako przedmiot w szkole; - specjalnie powołany zespół radnych wszystkich jednostek administracyjnych na poziomie samorządu celem wypracowania strategii zrównoważonego rozwoju; w zakresie gospodarczym: - doskonale rozwinięty recykling; - do przewozu towarów używane będą obwodnice i kolej; rozwój turystyki w oparciu o walory przyrodnicze i historyczne, przy czym: - branża turystyczna będzie partycypowała w tworzeniu miejsc pracy; - wybudowanych będzie 100 km dróg dla rowerów; - krajobraz pozbawiony będzie farm wiatrowych. Wybór wiodącego pomysłu na gospodarkę niskoemisyjną w powiecie w 2030 roku W wyniku głosowania uczestnicy warsztatu zdecydowali, że w powiecie złotoryjskim do dalszego opracowania warto rozwinąć dwie wizje: - powołania powiatowego zespołu ds. zrównoważonego rozwoju (11 głosów). Pomysł ten spotkał się z akceptacją i entuzjazmem niemal wszystkich uczestników debaty; - wspierania rozwoju lokalnej mikro-produkcji energetycznej (9 głosów). Wizja ta uznana została za najbardziej odpowiednią do realizacji pomysłu wprowadzenia w powiecie energetyki rozproszonej. Pomysł wspierania mikroenergetyki uzyskał największą ilość głosów (7 głosów), ale dodatkowo zasilony został głosami dotyczącymi konieczności wykorzystania odnawialnych źródeł energii, w tym przede wszystkim kolektorów słonecznych (2). Ponadto rozwijanie w powiecie agroturystyki oraz budowa społeczeństwa świadomego zmian klimatu uzyskały po 6 głosów. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 3
3. Realizacja wizji: zasoby powiatu i instrumenty istotne dla osiągnięcia wybranej wizji. W powiecie złotoryjskim opracowane zostały dwie wizje umożliwiające realizację koncepcji gospodarki niskowęglowej: Powiatowy zespół ds. zrównoważonego rozwoju; Wspieranie mikro-producentów energii, przy czym ta wizja została wzmocniona innymi postulatami zbieżnymi z założeniami tworzenia lokalnych systemów energetyki rozproszonej. W celu ich osiągnięcia zidentyfikowano następujące zasoby i zadania: Powiatowy zespół ds. zrównoważonego rozwoju: Liderem zespołu powinno być w pierwszej fazie Starostwo Powiatowe w osobie starosty, zaś po ukonstytuowaniu się zespołu powinien zostać wybrany jego przewodniczący. W skład zespołu powinni wejść: wójtowie, burmistrzowie, radni poszczególnych szczebli, przedstawiciele mieszkańców oraz organizacji pozarządowych. Zdaniem uczestników warsztatu powołanie zespołu mogłoby wywołać negatywne reakcje inwestorów poszczególnych branż, którzy inwestowaliby niezgodnie z wcześniej ustalonymi planami zagospodarowania przestrzennego. Wydaje się też, iż potencjalnie projekt ten byłby pożyteczny dla znaczącej większości społeczności powiatu. Rezultatem działania zespołu mogłoby być opracowanie strategii ekologicznego rozwoju powiatu oraz opiniowanie dużych inwestycji mających wpływ na region. Aby jednak doszło do realizacji powyższych zadań niezbędne byłoby zainicjowanie spotkania zainteresowanych stron i organizowanie ich cyklicznie. Bazą do dyskusji w ramach spotkań oraz zespołu byłyby miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, a także wiedza, wynikająca z wcześniejszej edukacji ekologicznej. Wspieranie mikro-producentów energii: Projekt rozwoju mikro-producentów energii skupiać ma osoby indywidualne, stowarzyszenia oraz samorządy. Istotne jest zwłaszcza zaangażowanie gmin, które dysponując funduszami, mogłyby wspierać indywidualne inwestycje ekologiczno-energetyczne. Liderem działań powinni być indywidualni mieszkańcy, na których będzie się skupiać działanie. Grupa zdefiniowała potencjalnych przeciwników rozwoju mikro-energetyki, mogą to bowiem być sąsiedzi, a więc mieszkańcy sprzeciwiający się instalacjom, np. biogazowi czy turbiny wiatrowej. Konkretnym rezultatem wynikającym ze wspierania mikro-producentów byłoby osiągnięcie stanu bezpieczeństwa ekologicznego w skali społeczności lokalnej, ograniczenie emisji substancji szkodliwych do atmosfery, a także potencjalne możliwości zaoszczędzenia pieniędzy w związku z niższymi rachunkami za energię. Uzyskanie planowanych celów możliwe będzie jeśli na poziomie centralnym nastąpi poprawa jakości uregulowań prawnych, a powiaty otrzymają stosowane wsparcie finansowe z funduszy państwowych. Elementem niezbędnym w realizacji zadania będzie opracowanie strategii rozwoju energetyki odnawialnej, która na poziomie powiatu będzie uzasadniała i ułatwiała indywidualne inwestowanie w mikro-energetykę. Bazą dla pomysłu jest potencjał tkwiący w wykształconych ludziach, którzy te działania będą chcieli podejmować, a także dostęp do odpowiednich technologii i wiedzy specjalistycznej, doradztwa. Komentarz eksperta Debata w Złotoryi zgromadziła grono bardzo aktywnych osób zainteresowanych rozwojem powiatu złotoryjskiego i przyniosła bardzo konkretne rezultaty. Zmiany klimatu i odnawialne źródła energii, mimo iż częściowo były kontestowane przez uczestników debaty zmieściły się w pomysłach, które zostały podczas debaty wypracowane i nie zostały pominięte na Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 4
etapie rozpoznania uwarunkowań rozwoju. W każdym warsztacie liczba określonych przez grupy elementów była bardzo liczna, choć nie zawsze bezpośrednio odnosiła się do zmian klimatu czy wcześniej wypracowanych wyników warsztatów poprzednich. Celem komentarza jest uwypuklenie głównych elementów w wynikach warsztatu, które mają wyraźny związek ze zmianami klimatu lub mogą wpływać na działania na rzecz klimatu lub adaptacji do jego zmian. W wymienionych podczas prac grupowych uwarunkowaniach szczególnie związane ze zmianami klimatu są kwestie dotyczące gospodarki wodnej w powiecie. Z jednej strony zwrócono uwagę na niedostateczną retencję wody na terenie powiatu warunkowaną m.in. postępującą urbanizacją terenów i brakiem wystarczającej pokrywy roślinnej zatrzymującej wilgoć, a z drugiej na lokalne podtopienia. Ponadto zwrócono uwagę na stosunkowo niską świadomość ekologiczną społeczeństwa, w tym świadomość możliwości zmian klimatu, a także na niedostateczne zasoby finansowe zarówno osób prywatnych, jak i instytucji oraz wyjątkowo cenny krajobraz przyrodniczy ważny ze względu na rozwój turystyki. Ze względu na geograficzne położenie powiatu i duże znaczenie rolnictwa istotne nie wymienione uwarunkowania mogą dotyczyć także większej podatności obszaru powiatu na przedłużające się okresy suche czy zagrożenia chorobowe dla roślin uprawnych. Z drugiej strony gospodarka turystyczna w regionie może korzystać z dłuższych okresów ładnej pogody podczas łagodniejszych jesieni czy wcześniejszych dni z pogodą typowo letnią, podobnie jak rolnictwo na jeszcze dłuższym okresie wegetacyjnym. Bardzo istotnym uwarunkowaniem zewnętrznym, ale nie związanym bezpośrednio ze zmianami klimatu jest możliwość rozpoczęcia wydobycia odkrywkowego złóż miedzi i innych metali na terenie powiatu, o czym wspominał starosta podczas wypowiedzi podsumowującej debatę. Sprawa ta jest godna uwagi, ponieważ jeśli miałby w wyniku ochrony klimatu nastąpić znaczny rozwój odnawialnych źródeł energii i inteligentnych sieci przesyłowych, miedź i towarzyszące jej pierwiastki będą w jeszcze większym stopniu potrzebne światu do realizacji tego kierunku rozwoju. Pomysły zaproponowane przez uczestników debaty w dużym stopniu wiążą się z wypracowanymi wcześniej uwarunkowaniami. W szczególności godna uwagi jest zaproponowana wizja rozwoju energetyki w powiecie, która została przez uczestników silnie zmodyfikowana w stosunku do standardowych propozycji na skutek dużej chęci do ochrony krajobrazu powiatu. Uznania w oczach uczestników debaty nie zyskały ani duże farmy wiatrowe, ani duże pojedyncze turbiny wiatrowe, ani biogazownie, a jedynie koncepcja mikrogeneracji. W powiecie istotne zdaniem uczestników debaty jest promowanie produkcji energii na poziomie pojedynczych domów czy gospodarstw rolnych w postaci mikrobiogazowni, niewielkich paneli słonecznych i fotowoltaicznych czy mini-wiatraków. Linie przesyłające prąd powinny być ponadto stopniowo, a miarę modernizacji zagłębiane w gruncie. Drugim pomysłem, który zyskał szczególne uznanie wśród uczestników debaty było utworzenie powiatowego zespołu ds. zrównoważonego rozwoju. Warto w tym miejscu zatem napomknąć raz jeszcze o dokonaniach partnera projektu, Community Energy Plus w Kornwalii, gdzie w podobne działanie zaangażowało się ponad 80 instytucji od samorządów różnego szczebla, przez naukowców, społeczników po lokalnych przedsiębiorców. Dzięki wypracowaniu wspólnej wizji w postaci regionalnego planu ochrony klimatu i rozwoju odnawialnych źródeł energii, a następnie przejściu do fazy jej realizacji poprzez wypracowywanie wspólnych projektów podlegających rożnego rodzaju dofinansowaniu region Kornwalii pozyskał w skali Wielkiej Brytanii rekordowe ilości środków unijnych i zrealizował bardzo cenne inicjatywy mające znaczenie nie tylko dla ochrony klimatu, ale także walki z ubóstwem czy poprawy zdrowia mieszkańców. Istotne dla uczestników w zakresie energetyki było także postawienie w powiecie złotoryjskim na odnowienie sieci małych zapór i elektrowni wodnych, które funkcjonowały na małych rzekach powiatu w wieku XIX i na początku XX wieku. Ten ostatni element może być szczególnie cenny dla rozwiązania problemów w gospodarce wodnej powiatu, a także dla wzbogacenia jego oferty turystycznej. Być może hasło kraina tysiąca jezior (zaporowych) przeniosłoby się z Warmii i Mazur na Dolny Śląsk obejmując oczywiście i powiat złotoryjski. Trochę żal, że uczestnicy debaty nie wybrali tego pomysłu do szczegółowego opracowania. Z Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 5
innych godnych uwagi pomysłów warto zwrócić uwagę na konieczność zwiększenia lesistości powiatu, zarówno jako działania wychwytującego dwutlenek węgla z powietrza, ale także regulującego stosunki wodne na tym obszarze i zwiększającego atrakcyjność turystyczną. Inne pomysły mają stosunkowo mniejsze znaczenie, choć na pewno edukacja ekologiczna będzie istotnym elementem wspierającym podstawową wizję uczestników debaty. Na poziomie bardziej szczegółowym należy zauważyć, że dwie opracowywane w trzecim warsztacie wizje wspaniale się uzupełniają. Zespół ds. zrównoważonego rozwoju może być dobrym narzędziem do realizacji wsparcia dla mikroproducentów energii, a z kolei wsparcie dla tych mikroproducentów może być postulatem wynikającym z prac tego rodzaju zespołu. Cele obydwu tych pomysłów zbiegają się, gdyż dążą do poprawy stanu środowiska naturalnego w powiecie. Również grupa instytucji, które mogłyby obydwa te pomysły realizować także jest podobna. Wydaje się, że dla dobrego rozpoczęcia funkcjonowania obydwu tych pomysłów pierwszym sugerowanym działaniem po zakończeniu debaty klimatycznej byłoby zainicjowanie w powiecie przygotowania strategii rozwoju energetyki odnawialnej, która by była opracowana z pomocą zespołu ds. zrównoważonego rozwoju. W tym miejscu, warto także zwrócić uwagę na zasoby miedzi zalegające pod ziemią na obszarze powiatu i zadać pytanie czy będą one służyły głównie na eksport, czy też prężny rozwój energetyki odnawialnej w kraju da podstawy także do wynalezienia własnych technologii produkcji z OZE i własnych patentów opartych na krajowych zasobach metali? Być może taki dylemat mógłby być przedstawiony przez powiat złotoryjski władzom regionu lub kraju. Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 6
Model ochrony i adaptacji do zmian klimatu powiatu złotoryjskiego Opracowanie: Wojciech Szymalski, na podstawie wyników pracy uczestników debaty klimatycznej w Złotoryi, 6.11.2012 Uwarunkowania przyrodnicze Słaba retencja wód i podtopienia, wrażliwość rolnictwa na okresy suszy, cenny krajobraz powiatu Uwarunkowania społeczne Ograniczenia finansowe, słaba koordynacja i współpraca pomiędzy organizacjami, niska świadomość ekologiczna, w tym w zakresie zmian klimatu Pomysł wiodący (wizja) Powiatowy zespół ds. zrównoważonego rozwoju opracowuje m.in. strategię rozwoju odnawialnych źródeł energii w powiecie do roku 2030 w oparciu o zasoby własne Pomysły wspierające Wdrażanie OZE jako instalacji mikro i mini, aby nie zakłócić krajobrazu regionu Wykorzystanie dawnych zapór na rzekach do budowy małych elektrowni wodnych i zwiększenia retencji Zwiększenie lesistości powiatu dla retencji wody i wychwytywania dwutlenku węgla Edukacja ekologiczna mieszkańców Organizacje w zespole Starostwo powiatowe, gminy powiatu, organizacje pozarządowe, przedstawiciele mieszkańców i prawdopodobnie lokalnych przedsiębiorców Cele rozwoju OZE Lokalne bezpieczeństwo ekologiczne i energetyczne Ograniczenie lokalnej emisji szkodliwych gazów Oszczędności dla indywidualnych odbiorców energii Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 7
Co po debacie? W ramach projektu Dobry klimat dla powiatów w jednym powiecie uczestniczącym w projekcie społeczne założenia wypracowane podczas debaty zostaną rozwinięte w pełnoprawny Program Niskowęglowego Rozwoju na koszt projektu. Wybór powiatu zostanie ogłoszony do końca 2013 roku podczas regionalnych konferencji klimatycznych projektu organizowanych przez Związek Powiatów Polskich. Preferowany będzie wybór powiatu, który podpisał deklarację Dobry klimat dla powiatów. Program zostanie opracowany przez zespół ekspercki projektu wraz z udziałem społecznym mieszkańców powiatu w latach 2014-15. W ramach opracowywania programu zidentyfikowane zostaną projekty, które mogą być przedłożone do finansowania ze środków Unii Europejskiej w perspektywie finansowej do roku 2020. Wybranym uczestnikom debat, którzy wyróżnili się wsparciem społecznych założeń programu niskowęglowego rozwoju w swoim powiecie, a także aktywnie włączyli się w społeczność internetową Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego, zostanie zaoferowana możliwość bezpłatnego wyjazdu studyjnego do Kornwalii pierwszego niskowęglowego regionu w Wielkiej Brytanii. W społeczności internetowej Lokalnych Inicjatorów Społeczeństwa Obywatelskiego można wymienić się doświadczeniami z osobami, które na co dzień w swoim powiecie aktywnie zajmują się problematyką zmian klimatu, a także uzyskać wsparcie od ekspertów projektu Dobry klimat dla powiatów. Społeczność internetowa znajduje się pod adresem: http://liso.chronmyklimat.pl Projekt Dobry klimat dla powiatów jest realizowany przy udziale środków instrumentu finansowego LIFE+ Komisji Europejskiej oraz dofinansowaniu Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Społeczne założenia Programu Niskowęglowego Rozwoju powiatu złotoryjskiego 8