UCZENIE SI MI DZYKULTUROWE

Pochette 100% UCZENIE SI MI DZYKULTUROWE PAKIET SZKOLENIOWY NR 4 PAKIET SZKOLENIOWY UCZENIE SI MI DZYKULTUROWE W ROKU 1998 RADA EUROPY I KOMISJA EUROPEJSKA POSTANOWI Y PODJÑå WSPÓLNE DZIA ANIA W DZIEDZINIE SZKOLENIA EUROPEJSKICH PRACOWNIKÓW M ODZIE OWYCH I W ZWIÑZKU Z TYM WYSTÑPI Y Z INICJATYWÑ PODPISANIA POROZUMIENIA PARTNERSKIEGO. CELEM TEGO POROZUMIENIA, OKREÂLONYM W SZEREGU UMÓW, JEST PROMOWANIE POSTAWY AKTYWNEGO OBYWATELA EUROPY ORAZ IDEI SPO ECZE STWA OBYWATELSKIEGO POPRZEZ STYMULO- WANIE SZKOLE DLA LIDERÓW M ODZIE OWYCH I PRACOWNIKÓW M ODZIE- OWYCH W WYMIARZE EUROPEJSKIM. WSPÓ PRACA TYCH DWÓCH INSTYTUCJI OBEJMUJE SZEROKIE SPEKTRUM DZIA A I PUBLIKACJI ORAZ OPRACOWYWANIE NARZ DZI WSPIERAJÑCYCH DALSZÑ WSPÓ PRAC W RAMACH SIECI. PROGRAM PARTNERSTWA OPIERA SI NA TRZECH G ÓWNYCH KOMPONENTACH, KTÓRYMI SÑ: OFERTA SZKOLENIOWA (D UGOTERMINOWE SZKOLENIE SZKOLENIOWCÓW/TRENERÓW I SZKOLENIE W ZAKRESIE PROBLEMATYKI OBY- WATELSTWA EUROPEJSKIEGO), PUBLIKACJE (MATERIA Y SZKOLENIOWE I CZASOPISMO ZARÓWNO W WERSJI DRUKOWANEJ, JAK I ELEKTRONICZNEJ) ORAZ NARZ DZIA S U ÑCE WSPÓ PRACY W RAMACH SIECI (ZESPÓ SZKO- LENIOWCÓW I MO LIWOÂCI WYMIANY). OSTATECZNYM CELEM JEST PODNIE- SIENIE POZIOMU SZKOLENIA PRACOWNIKÓW M ODZIE OWYCH NA SZCZEBLU EUROPEJSKIM I OKREÂLENIE JAKOÂCIOWYCH KRYTERIÓW DLA TAKICH SZKOLE. Publikacja zosta a sfinansowana ze Êrodków Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu w ramach Programu M ODZIE UCZENIE SIĘ MIĘDZYKULTUROWE UCZENIE SI MI DZYKULTUROWE PAKIET SZKOLENIOWY NR 4 Publikacja zosta a sfinansowana ze Êrodków Wspólnoty Europejskiej w ramach Programu M ODZIE FUNDACJA ROZWOJU SYSTEMU EDUKACJI Narodowa Agencja Programu M ODZIE ul. Mokotowska 43 00-551 Warszawa tel. 0-22 622 37 06; 628 60 14 fax: 0-22 622 37 08; 628 60 17 e-mail: youth@youth.org.pl; www.youth.org.pl UCZENIE SIĘ MIĘDZYKULTUROWE Komisja Europejska Rada Europy www.training-youth.net PAKIET SZKOLENIOWY NR 4 PARTNERSTWO RADA EUROPY I KOMISJA EUROPEJSKA SZKOLENIE M ODZIE www.training-youth.net

mi dzykulturowe Pakiet szkoleniowy

Witajcie w serii Pakietów Szkoleniowych T-Kit Niektórzy z Was zastanawiajà si zapewne, co oznacza angielski termin T-kit. Na to pytanie mo emy udzieliç co najmniej dwóch odpowiedzi. Pierwsza z nich jest prosta T-kit to skrót angielskiego wyra enia Training Kit (pakiet szkoleniowy). Druga odpowiedê wià e si z brzmieniem wyra enia t-kit. Wymawianie po angielsku s owo ticket (bilet), którego potrzebujemy, gdy wybieramy si w podró. I w aênie dlatego postaç przedstawiona na ok adce zwana Sniffy trzyma w r ku bilet na pociàg. Wybieraja si bowiem w podró, by odkryç nowe idee. Wyobra- amy sobie, e niniejszy pakiet jest narz dziem, którego ka dy z nas mo e u ywaç w swojej pracy. A dok adnie pakiet ten adresujemy do pracowników m odzie owych i szkoleniowców, oferujàc im teoretyczne i praktyczne narz dzia do pracy z m odzie à i szkolenia jej. Seria pakietów szkoleniowych T-Kit jest efektem trwajàcej rok wspólnej pracy osób z ró nych Êrodowisk kulturowych, zawodowych i organizacyjnych. Szkoleniowcy m odzie owi, liderzy m odzie owi z organizacji pozarzàdowych oraz autorzy zawodowo zajmujàcy si pisaniem tekstów wspó pracowali ze sobà, aby stworzyç publikacje na wysokim poziomie, które odpowiada yby potrzebom odbiorców, a równoczeênie uwzgl dnia yby ró ne uj cia do ka dego tematu w ca ej Europie. Niniejszy pakiet jest cz Êcià serii czterech tytu ów opublikowanych po raz pierwszy w roku 2000. Po nich w kolejnych latach uka à si nast pne pozycje. Pakiet jest jednà z publikacji Programu Partnerstwa na rzecz Szkolenia Pracowników M odzie owych (Partnership Programme on Youth Worker Training), prowadzonego przez Komisj Europejskà i Rad Europy. Oprócz pakietów szkoleniowych efektem partnerskiej wspó pracy tych dwóch instytucji sà kursy szkoleniowe, czasopismo Kojot ( Coyote ) i dynamiczna witryna internetowa. Wi cej informacji o efektach partnerskiej wspó pracy (nowe publikacje, og oszenia o kursach szkoleniowych itp.) oraz pakiety szkoleniowe w wersji elektronicznej mo na znaleêç w witrynie Programu Partnerstwa pod nast pujàcym adresem: www.training-youth.net. Publikacje Rady Europy F-67075 Strasburg Cedex Rada Europy i Komisja Europejska, listopad 2000 Przedruk materia u z niniejszej publikacji jest dozwolony wy àcznie na zasadach niekomercyjnych i w celach edukacyjnych pod warunkiem podania êród a. Niniejszy dokument nie w pe ni wyra a oficjalne stanowisko Komisji Europejskiej lub Rady Europy, ich paƒstw cz onkowskich czy organizacji wspó pracujàcych z tymi instytucjami. The Polish translation of the original T-Kit was founded and made by the Polish National Agency in 2002 with the permission of the Partnership Programme. The Polish National Agency assumes responsibility for the accuracy of the translation. Publikacja zasta a sfinansowana w roku 2002 ze Êrodków Ministerstwa Edukacji Narodowej i Sportu Komisji Europejskiej w ramach Programu M ODZIE. Przek ad za zgodà Programu Partnerstwo. Narodowa Agencja Programu M ODZIE ponosi pe nà odpowiedzialnoêç polskiej wersji j zykowej z tekstem oryginalnym.

Koordynacja serii T-kit : Silvio Martinelli Redaktorzy niniejszego pakietu: Silvio Martinelli, Mark Taylor Autorzy niniejszego pakietu: (zob. równie ostatnià stron ) Arne Gillert Mohamed Haji-Kella Maria de Jesus Cascão Guedes Alexandra Raykova Claudia Schachinger Mark Taylor Komitet redakcyjny Bernard Abrignani Institut National de la Jeunesse et de l Education Populaire Elisabeth Hardt European Federation for Intercultural Learning Esther Hookway Lingua Franca Carol-Ann Morris European Youth Forum Heather Roy World Association of Girl Guides and Girl Scouts Sekretariat Sabine Van Migem (pomoc administracyjna) Genevieve Woods (Bibliotekarz) Ok adka i postaç Sniffy ego The Big Family Specjalne podzi kowania nale à si równie : Patrickowi Penninckx za koordynacj prac zwiàzanych z wydaniem serii T-kit, sta e wsparcie oraz zapewnienie powiàzaƒ z innymi projektami Umowy Partnerskiej; Anne Cosgrove i Lenie Kalibataite za wk ad w pierwszà faz projektu; wszystkim wydawcom i autorom, którzy wyrazili zgod na przedruk swych materia ów obj tych prawami autorskimi; wszystkim tym osobom choç wymienionym na koƒcu, ale równie wa nym które w ró nym charakterze, w ró nych momentach i w ró ny sposób przyczyni y si do tego, e ca e to przedsi wzi cie okaza o si mo liwe! Rada Europy DG IV Dyrektoriat M odzie y i Sportu Europejskie Centrum M odzie y w Strasburgu 30 Rue Pierre de Coubertin F-67000 Strasburg, Francja Tel: +33-3-8841 2300 Faks: +33-3-8841 2777 Europejskie Centrum M odzie y w Budapeszcie Zivatar ucta 1-3 H-1024 Budapeszt, W gry Tel: +36-1-2124078 Faks: +36-1-2124076 Komisja Europejska DG Edukacja i Kultura Wydzia D5: Polityka m odzie owa i Program M odzie Rue de la Loi, 200 B-1049 Bruksela, Belgia Tel: +32-2-295 1100 Faks: +32-2-299 4158

SPIS TREÂCI Wprowadzenie... 7 1. Uczenie si mi dzykulturowe a wartoêci wyst pujàce w Europie... 9 1.1 Czym jest Europa i dokàd zmierza... 9 1.1.1 Europa: koncepcja ró norodnoêci... 9 1.1.2 Kilka s ów o historii i wartoêciach instytucji europejskich... 10 1.1.3 Wyzwania dla Europy... 11 1.2 Nowe punkty wyjêcia... 12 1.3 M odzie i uczenie si mi dzykulturowe wyzwania... 15 2. Koncepcje uczenia si mi dzykulturowego... 17 2.1 Wprowadzenie... 17 2.2 Uczenie si... 17 2.3 Czym jest kultura? I co w zwiàzku z tym oznacza termin mi dzykulturowy?... 18 2.4 Poglàdy na kultur... 20 2.4.1 Model kultury jako góry lodowej... 20 2.4.2 Model wymiarów kultury Geerta Hofstede a... 20 2.4.3 Behawioralne komponenty kultury Edwarda T. i Mildred Reed Hallów... 23 2.4.4 Jacques Demorgon i Markus Molz o kulturze... 25 2.5 Uczenie si mi dzykulturowe... 30 2.6 Podsumowanie... 32 2.7 Edukacja mi dzykulturowa... 33 3. Ramy edukacyjne uczenia si mi dzykulturowego... 35 3.1 Rozwa ania ogólne... 35 3.2 Wybór, opracowywanie i adaptacja metod... 37 4. Metody... 39 4.1 Rozgrzewki... 39 4.1.1 Wprowadzenie... 39 4.1.2 Czy widzisz to, co ja? Czy ja widz to, co Ty?... 40 4.1.3 GRRR PHUT BUM... 41 4.1.4 60 sekund = 1 minuta czy te nie?... 42 4.1.5 Cebula ró norodnoêci... 43 4.2 åwiczenia indywidualne... 44 4.2.1 Wprowadzenie... 44 4.2.2 Moja droga do drugiego cz owieka... 44 4.2.3 Moje w asne lustro... 47 4.2.4 Twarzà w twarz z to samoêcià... 49 4.3 Dyskusja, argumentacja, konfrontacja... 51 4.3.1 Moje stanowisko... 51

4.3.2 Czy mo na handlowaç wartoêciami?... 54 4.3.3 Abigale... 56 4.4 Gry symulacyjne... 58 4.4.1 Kilka uwag praktycznych... 58 4.4.2 Limit 20... 59 4.4.3 Pytajmy, okazujàc zrozumienie i szacunek... 60 4.4.4 Derdianie... 62 4.5 Odgrywanie ról... 66 4.5.1 Odgrywanie ról jako metoda... 66 4.5.2 Zgadnij, kto przyjdzie na kolacj... 66 4.5.3 Stosunki mi dzy organizacjami mniejszoêciowymi... 67 4.6 Rozwiàzywanie problemów... 69 4.6.1 Problem dziewi ciu kropek... 69 4.6.2 åwiczenie z jajkiem... 71 4.6.3 Kto ma baterie?... 73 4.7 Badania i prezentacje... 75 4.7.1 Laboratorium kulturowe... 75 4.8 Ocena... 77 4.8.1 Uwagi ogólne... 77 4.8.2 Drzewo komunikacji... 78 4.8.3 Ekspresowy skok... 80 4.9 Inne rozmaite çwiczenia... 83 4.9.1 Wprowadzenie... 83 4.9.2 Âwiatowa sieç WWW... 83 4.9.3 Zeznania mi dzykulturowe... 85 4.9.4 Wielka gra o w adz... 87 4.9.5 Euro-Kolej a la carte... 88 5. Warsztaty... 89 5.1 Przygotowania do wymiany... 89 5.2 MniejszoÊç i wi kszoêç... 91 5.3 Rozwiàzywanie konfliktów mi dzykulturowych... 92 5.4 Jak zainteresowaç ludzi uczeniem si interkulturowym... 95 Za àcznik 1: Proponowany glosariusz terminów... 97 Za àcznik 2: Ocena pakietu szkoleniowego Uczenie si mi dzykulturowe.99 Za àcznik 3: Bibliografia... 101 Za àcznik 4: Dalsze kroki... 103

Wprowadzenie Uczenie si Publikowanie jakiegokolwiek materia u o uczeniu si mi dzykulturowym jest zawsze niezwykle trudnym zadaniem i prace nad prezentowanym pakietem szkoleniowym nie by y wyjàtkiem od tej regu y. Mo liwoêç pracy nad tà tematykà ucieszy a wszystkich autorów (zob.: notki biograficzne na ostatnich stronach), poniewa nasza wspó praca stanowi a sama w sobie proces mi dzykulturowy. StaraliÊmy si po àczyç nasze ró norodne doêwiadczenia i koncepcje w taki sposób, by opracowaç pakiet szkoleniowy, który pomo e Wam samodzielnie wyciàgnàç wnioski dotyczàce teorii i praktyki uczenia si mi dzykulturowego podczas pracy z m odzie à i szkolenia m odzie y. W czasie naszego pierwszego spotkania w czerwcu 1999 r. zdo aliêmy okreêliç treêç publikacji i rozdzieliç obowiàzki zwiàzane z pisaniem poszczególnych rozdzia ów. Po wymianie opinii i rozmowach o pierwszych wersjach tekstu, dalsze uwagi przekazywaliêmy pocztà elektronicznà, a nast pnie omawialiêmy poprawki podczas naszego drugiego spotkania w grudniu tego samego roku. Ka dy rozdzia opatrzono nazwiskiem/nazwiskami autora/autorów, ale w ka dym z nich wykorzystano konstruktywne, krytyczne uwagi wszystkich osób uczestniczàcych w projekcie, tak e z cz onków komitetu redakcyjnego odpowiadajàcego za ca à seri pakietów szkoleniowych T-kit. Nale y zwróciç uwag na kilka spraw. DoÊç wczeênie uêwiadomiliêmy sobie, e w tego rodzaju publikacji mo na jedynie dokonaç wyboru tematów spoêród wielu mo liwych. Ustalenie najwa niejszych zagadnieƒ, które powinny byç uwzgl dnione w tej publikacji by o trudnym zadaniem i wymaga o wielu wyjaênieƒ i dyskusji. Tak wi c, w przestawianym pakiecie znajdziecie: omówienie, z kilku punktów widzenia procesu kontekstu i znaczenia uczenia si mi dzykulturowego, streszczenie kilku teorii, które pomagajà zrozumieç podstawy procesu uczenia si mi dzykulturowego, wskazówki, które pomogà opracowaç metodologi uczenia si mi dzykulturowego, wybór ró nych rodzajów stosownych metod, modelowe propozycje prowadzenia warsztatów tematycznych, propozycje dotyczàce zbierania dalszych informacji i materia ów, formularz oceny (poniewa Wasze opinie b dà niezwykle wa ne w pracach nad kolejnymi edycjami). Pod wieloma wzgl dami niniejszy pakiet szkoleniowy mo na traktowaç jako materia towarzyszàcy publikacjom wydawanym w ramach kampanii wszyscy ró ni wszyscy równi, a zw aszcza Pakietu Edukacyjnego (Education Pack) i Domina (Domino). Obydwie te publikacje sà bezp atnie dost pne w formie drukowanej oraz w internetowej witrynie Europejskiej Komisji przeciw Rasizmowi i Nietolerancji. Mamy nadziej, e w niniejszym pakiecie znajdziecie inspirujàce koncepcje i przydatne w Waszej pracy metody. Nie znajdziecie tu natomiast ICL powszechnie przyj tego w j zyku angielskim skrótu wyra enia intercultural learning uznaliêmy, e u ywanie tego skrótu utrudnia jedynie zrozumienie treêci. Oczekujemy na Wasze opinie o niniejszym pakiecie szkoleniowym. Arne Gillert, Mohamed Haji-Kella, Maria de Jesus Cascao Guedes, Alexandra Raykova, Claudia Schachinger, Mark Taylor. 7

1. Uczenie si mi dzykulturowe a wartoêci wyst pujàce w Europie Uczenie si 1 1.1 Czym jest Europa i dokàd zmierza 1.1.1 Europa: koncepcja ró norodnoêci Europa zawsze odgrywa a istotnà rol w Êwiatowej gospodarce, polityce i historii. Obecnie Europa to nie tylko termin z dziedziny geografii czy polityki. To tak e szereg koncepcji, których autorami mogà byç nie tylko ró ne instytucje europejskie, ale tak e mieszkaniec jej i reszty Êwiata. Wspomniane koncepcje interpretuje si w bardzo ró ny sposób, ale zawsze ich trzon stanowi za o enie, e Europa jest naszym wspólnym domem. Europa by a zawsze motorem post pu cywilizacyjnego, ale tak e kolebkà rewolucji, a niestety równie i miejscem, gdzie toczy y si wojny Êwiatowe. DziÊ ten tak zwany stary kontynent ma zupe nie nowe oblicze, a to nowe oblicze kszta tuje coraz wi ksza i stale zmieniajàca si ró norodnoêç. Ró norodnoêç, która ma swoje korzenie w historii, a jednym z jej elementów jest kolonializm. Od czasów Êredniowiecza do niedawna, wiele krajów europejskich (Wielka Brytania, Portugalia, Hiszpania, Francja i inne) posiada o kolonie na ró nych kontynentach. W drugiej po owie lat 50. i w latach 60. migrujàcych pracowników z tych kolonii zaproszono do krajów europejskich. Obecnie wielu ludzi przenosi si z jednego kontynentu na drugi cz Êç z nich to turyêci, ale znacznie wi cej jest tych, którzy podró ujà wbrew swej woli, bo zmuszajà do tego zbyt trudne warunki ycia we w asnych krajach. DziÊ normalnà rzeczà jest to, e imigranci z Afryki Pó nocnej mieszkajà obok Francuzów, Hindusów, Anglików itp. JeÊli do tej grupy sàsiadów dodamy jeszcze Chiƒczyków, Romów, czarnoskórych imigrantów i uchodêców z krajów ba kaƒskich obraz b dzie ju niemal kompletny. Dzi ki tej ró norodnoêci Europa by a przez stulecia blisko zwiàzana z innymi kontynentami. JeÊli dzisiaj myêlimy o Europie, nie mo emy pominàç tego bogactwa, którego êród em jest odmiennoêç wspó istniejàcych obok siebie ludzi i kultur. Ponad dziesi ç lat temu zakoƒczy a si zimna wojna, a Europy Wschodniej i Europy Zachodniej nie oddziela ju w swym dawnym kszta cie elazna kurtyna. Jednak ludzie nadal niewiele wiedzà o sobie nawzajem, o sàsiadach mieszkajàcych w budynku czy mieszkaniu obok, o kolegach i kole ankach w pracy czy o osobie siedzàcej w kawiarni przy sàsiednim stoliku. JeÊli mamy mieç przed sobà wspólnà przysz oêç, musimy wiele si o sobie nauczyç pracowaç nad swymi uprzedzeniami i wyobra eniami. Normalnym zachowaniem ka dego cz owieka jest obrona w asnej kultury i wartoêci grupy, do której nale y dlatego w aênie tak atwo jest przypinaç etykietki innym. Jednak dzisiejsza rzeczywistoêç wskazuje nam wszystkim wyraênie, e niezale nie od tego, czy akceptujemy odmiennoêç (odmienne kultury) innych ludzi wokó nas, powinniêmy znaleêç sposób pozwalajàcy nam wspó istnieç w jednym spo eczeƒstwie. Inaczej staniemy przed dylematem: Byç albo nie byç Patrzàc wstecz na histori Europy, mo emy zobaczyç wyraênie, e nigdy nie by o atwo doprowadziç do akceptacji tych ró nic i pokojowego wspó istnienia. Interesy i polityka dzielà ludzi wed ug pochodzenia etnicznego, wyznania religijnego i innych podobnych kryteriów. Te podzia y umo liwiajà prowokowanie konfliktów i rozdzielanie w adzy politycznej, spo ecznej i terytoriów. Takie w aênie pod o e mia a I i II wojna Êwiatowa, tzw. zimna wojna, ciàg e konflikty w Europie (w Irlandii, Hiszpanii, na Cyprze...) i niedawne konflikty na Ba kanach i Kaukazie. W roku 1947 przywódca Wielkiej Brytanii z okresu wojny, Winston Churchill, zapyta podczas wiecu politycznego Czym jest dziê Europa?, a nast pnie odpowiedzia : Kupà gruzów, kostnicà, wyl garnià zarazy i nienawiêci. Jego wizja, choç niewygodna, nie by a przerysowana. Po II wojnie Êwiatowej Europa by a rzeczywiêcie doszcz tnie zniszczona. Ale czy wyciàgn liêmy wnioski z historii? Dlaczego wizja kontynentu, jakà mia Churchill, jest dziê w niektórych cz Êciach Europy nadal aktualna? W tych wojnach zgin y miliony ludzi. Wielu nadal doznaje cierpieƒ i yje w warunkach, które nie ró nià si znacznie od warunków panujàcych po II wojnie Êwiatowej. Inni obawiajà si powrotu do swych domów, poniewa mogà tam zostaç zabici. Problem nabiera globalnego wymiaru, jeêli ludzie nie wyciàgajà Autor: Alexandra Raykova 9

1 Uczenie si wniosków ze swych tragicznych doêwiadczeƒ. JeÊli stosujà te same powodujàce cierpienie metody. A pos ugujà si cz sto innymi tych, którzy sami nie sà nawet stronà konfliktu. W takich sytuacjach, obywatel Europy wierzy i ma nadziej, e instytucje mi dzynarodowe mogà reagowaç natychmiast i rozwiàzywaç wszystkie problemy. Jednak wi kszoêç obywateli europejskich nie odró nia Rady Europy od Unii Europejskiej, a wêród tych, którzy odró niajà ró ne instytucje, niewielu zna histori, polityk i wartoêci, którymi kierujà si te instytucje. Na rzecz pokoju w Europie dzia a Rada Europy, Organizacja Bezpieczeƒstwa i Wspó pracy w Europie oraz Unia Europejska. Warto przyjrzeç si historii i wartoêciom tych instytucji, a tak e poznaç ich mo liwoêci i ograniczenia, Dzi ki temu atwiej b dzie dostrzec, jak mo na lepiej wykorzystywaç doêwiadczenia i narz dzia, które te instytucje opracowa y wspieraç ró ne organizacje i instytucje krajowe i lokalne. Ludzie nie sà cz sto Êwiadomi tego, e sami majà, znacznie wi ksze ni sàdzà, mo liwoêci rozwiàzywania swoich problemów. Bardzo cz sto, podejmujàc konkretne dzia ania, sà te w stanie znacznie skuteczniej pomóc spo ecznoêci, w której yjà. Szczególnà rol odgrywajà tu organizacje pozarzàdowe i ludzie m odzi. 1.1.2. Kilka s ów o historii i wartoêciach instytucji europejskich 5 maja 1949 r. w St. James Palace w Londynie statut Rady Europy podpisa o dziesi ç krajów: Belgia, Dania, Francja, Holandia, Irlandia, Luksemburg, Norwegia, Szwecja, W ochy i Zjednoczone Królestwo. W czerwcu 2000 r. do Rady Europy nale a o ju 41 paƒstw. Celem tej instytucji jest obrona praw cz owieka, demokracji i rzàdów prawa, propagowanie wiedzy o to samoêci i ró norodnoêci kulturowej Europy oraz piel gnowanie tej to samoêci i ró norodnoêci, poszukiwanie rozwiàzaƒ problemów, przed jakimi staje spo eczeƒstwo europejskie oraz dzia anie na rzecz umacniania stabilnej demokracji w Europie poprzez wsparcie polityczne, legislacyjne i konstytucyjne. Fakt, e Rada Europy prowadzi swà dzia alnoêç na ca ym kontynencie, Êwiadczy o tym, jak szeroka i ró norodna jest Europa i jak istotnà rol politycznà odgrywa ta instytucja. W roku 1950 Robert Schuman, minister spraw zagranicznych Francji, przedstawi program Jeana Monneta, którego celem by o zjednoczenie europejskiego przemys u w glowego i stalowego. Ju nie czas na puste s owa, stwierdzono w Planie Schumana. JeÊli pokój ma rzeczywiêcie mieç szans powodzenia, najpierw musi powstaç Europa. W nast pnym roku do Europejskiej Wspólnoty W gla i Stali (EWWiS) przystàpi o szeêç krajów: Belgia, Francja, Holandia, Luksemburg, Niemcy i W ochy. Oczekiwano, e przywództwo obejmie Wielka Brytania, powstrzyma- o jà jednak to, e przystàpienie do EWWiS pociàga o za sobà ograniczenie suwerennoêci. W 1955 r. przedstawiciele szeêciu paƒstw cz onkowskich EWWiS spotkali si na Sycylii, aby przedyskutowaç koncepcj szerszej unii gospodarczej. W wyniku tych dyskusji w 1957 r. powsta a Europejska Wspólnota Gospodarcza, okreêlana powszechnie jako Wspólny Rynek, co zatwierdzono formalnie podpisaniem Traktatu Rzymskiego. Jednak w zamyêle za o ycieli Monneta, Spaaka, Schumana i innych Unia Europejska w dalszej perspektywie nios a za sobà równie obietnic unii politycznej. W czerwcu 2000 r. do UE nale a o 15 paƒstw cz onkowskich, 5 krajów negocjowa o cz onkostwo, a kolejne 6 krajów zaproszono do negocjacji o cz onkostwie. Organizacja Bezpieczeƒstwa i Wspó pracy w Europie (OBWE) jest paneuropejskà organizacjà ds. bezpieczeƒstwa, której 55 paƒstw cz onkowskich zajmuje obszar rozciàgajàcy si od Vancouver do W adywostoku. Przewidziana w rozdziale VIII Karty Narodów Zjednoczonych jako rozwiàzanie regionalne, OBWE mia a w swym regionie stanowiç podstawowe narz dzie s u àcy wczesnemu ostrzeganiu, zapobieganiu konfliktom, zarzàdzaniu kryzysami i przywracaniu normalnego ycia po konfliktach w Europie. OBWE powsta a w 1975 r. pod nazwà Konferencji Bezpieczeƒstwa i Rozwoju w Europie (KBRE) jako forum wielostronnego dialogu i negocjacji mi dzy Wschodem i Zachodem. Podczas szczytu w Pary u w 1990 r. wytyczono nowy kurs dla KBRE. W Karcie Paryskiej dla nowej Europy 10

1 Uczenie si wezwano KBRE do wspó uczestnictwa w procesie zarzàdzania historycznymi zmianami w Europie i odpowiadania na nowe wyzwania okresu, który rozpoczà po zakoƒczeniu zimnej wojny. Podczas szczytu w Budapeszcie w 1994 r. uznano, e dzia alnoêç KBRE wykracza poza granice konferencji i zmieniono jej nazw na OBWE. Obecnie OBWE odgrywa wiodàcà rol w dzia aniach na rzecz bezpieczeƒstwa. Ten cel realizuje z innymi organizacjami mi dzynarodowymi i regionalnymi oraz utrzymujàc bliskie kontakty z wieloma organizacjami pozarzàdowymi. 1.1.3. Wyzwania dla Europy Obecnie przed Europà stoi zadanie przebudowy gospodarczej, politycznej i geograficznej. Najwi kszym wyzwaniem jest jednak utrzymanie pokoju i propagowanie stabilnoêci w Europie. W obliczu wyzwaƒ stajà równie systemy polityczne trzeba opracowaç Êrednio- i d ugofalowe strategie dla realizacji tych celów oraz optymalnà metod pozwalajàcà ró nym instytucjom wspó pracowaç ze sobà przy wdra aniu swych koncepcji z myêlà o stworzeniu Europy, w której panuje pokój. I w koƒcu, choç to nie najmniej istotne, Europa musi wyznaczyç sobie nowà rol w Êwiecie jako konstruktywny i odpowiedzialny uczestnik Êwiatowej polityki i gospodarki, który jest wyczulony na ogólnoêwiatowe potrzeby i broni pewnych wartoêci dla dobra wszystkich ludzi na Êwiecie. Nale y pami taç, e ró ne instytucje wprowadzi- y ró norodne narz dzia s u àce realizacji takich celów; wêród nich wymieniç mo na Europejskà konwencj praw cz owieka, ró ne konwencje ramowe, programy integracyjne, Êrodki wspierajàce budow wspólnego rynku itp. Dzia alnoêç instytucji europejskich opiera si na wartoêciach, które odgrywajà istotnà rol w tworzeniu Europy pokoju, zmniejszaniu przepaêci mi dzy Wschodem i Zachodem, promowaniu uczestnictwa grup mniejszoêciowych w tych procesach i wspomaganiu budowy mi dzykulturowego spo eczeƒstwa. Wszyscy ludzie powinni w pe ni i na równych prawach uczestniczyç w budowie Europy. Jest to nie tylko istotne dla polityki europejskiej. Chodzi równie o stworzenie, w wymiarze na szczeblu krajowym i lokalnym, konkretnych realiów, w których ludzie mogliby uczyç si wspólnie yç. W niniejszej publikacji przeanalizujemy zwiàzki mi dzy uczeniem si mi dzykulturowym a respektowaniem praw cz owieka, poszanowaniem praw mniejszoêci, solidarnoêcià, równo- Êcià szans, uczestnictwem i demokracjà. Te wartoêci le à u pod o a nie tylko idei uczenia si mi dzykulturowego, ale deklarujà je tak e instytucje europejskie. Sà one podstawà wspó pracy i integracji europejskiej. Jak sprawiç, by te wartoêci sta y si tak e wartoêciami obywateli europejskich? 11

1 Uczenie si Autor: Claudia Schachinger 1.2. Nowe punkty wyjêcia W tej pe nej wyzwaƒ sytuacji nowe zjawiska i zachodzàce zmiany okreêlajà aktualne realia kulturowo zró nicowanej i stale zwiàzanej z pozosta ymi kontynentami. Europy, która jest tak Wydaje si, e te zjawiska i zmiany wymagajà perspektywy mi dzykulturowej, szczególnie w kontekêcie post pujàcej globalizacji. Sà to nowe punkty wyjêcia, same w sobie stanowiàce wyzwanie. Mogà one te staç si niezb dnymi katalizatorami dialogu kulturowego zarówno w obr bie Europy jak i z innymi cz Êciami Êwiata. Jedna Europa: integracja ró norodnoêci? Po upadku elaznej kurtyny kraje europejskie ponownie zbli ajà si do siebie. Polityczne, religijne i gospodarcze podzia y wywo ywa y w przesz oêci ró ne, czasem sprzeczne, wydarzenia, zw aszcza w stosunkach mi dzy Wschodem a Zachodem. Omawianie tych doêwiadczeƒ jest zadaniem z o onym i trudnym mo liwoêci porozumienia na p aszczyênie politycznej i kulturowej sà cz sto ograniczone. Te dzia ania muszà zatem koncentrowaç si na dok adnym rozwa eniu wszystkich konsekwencji kulturowych, religijnych, spo ecznych, gospodarczych i politycznych. Proces zbli ania si do siebie w Europie mo e stwarzaç szans rozszerzania dialogu mi dzy obywatelami ró nych krajów, uczenia si od innych i wzbogacania innych, jak równie w szerszych kategoriach nowego zdefiniowania naszych stosunków z resztà Êwiata. Czy mo liwy b dzie otwarty dialog o przesz oêci i teraêniejszoêci (równie o nieprzyjemnych doêwiadczeniach), napi ciach na tle ideologicznym i ró nych innych doêwiadczeniach? Czy b dziemy dà yç do integracji na równych prawach dla wszystkich? Jak mo emy stworzyç t przestrzeƒ, w której b dziemy spotykaç si, by wyra aç swoje obawy i nadzieje, by lepiej poznaç si nawzajem? Jak my, obywatele, mo emy uczestniczyç i anga owaç si w dialog w procesie budowania Europy? Czy Europa zjednoczona pozostanie Europà ró norodno- Êci, w której ceni si odmiennoêç? Czy zjednoczona Europa stanie si w koƒcu Europà otwartà na kultury z ca ego Êwiata? Globalizacja: zjednoczenie czy ujednolicenie? Post pujàcy proces globalizacji w sferze gospodarczej powoduje zmiany we wszystkich sferach ycia cz owieka w wymiarze indywidualnym, spo ecznym i kulturowym. Wydaje si, e odpowiedzialnoêç indywidualna zwi ksza si, a równoczeênie zanika. Pog bia si przepaêç mi dzy bogatymi i ubogimi, ale mniej widoczne sà skutki wzajemnego oddzia ywania tych dwóch grup. Makler w Nowym Jorku mo e nieêwiadomie przesàdziç o prze yciu dziecka w slumsach Kuala Lumpur, natomiast odwrotna sytuacja jest mniej prawdopodobna. Trudniej jest te wyêledziç przyczyny zdarzeƒ. ZacieÊniajà si wzajemne wi zi w Êwiecie, wspólnie przecie Êwi tujemy takie imprezy kulturalne, jak mistrzostwa Êwiata w pi ce no nej. Czas i przestrzeƒ tracà swe znaczenie. Rozwój technologii komunikacyjnej zbli a nas do siebie, pozwala nam rozszerzaç naszà wiedz, choç niekoniecznie wià e si to z rozwijaniem zdolnoêci do integrowania tej wiedzy. Sposób radzenia sobie z owà z o onà dynamikà ma ró ne konsekwencje. Czy szerszy dost p do mediów pog bi poczucie solidarnoêci? Czy Êwiat po àczony Internetem b dzie promowa demokracj i prawa cz owieka? Czy pog biona wiedza mo e zmieniç histori? Czy b dziemy potrafili wykorzystaç ca à t wiedz jako punkt wyjêcia do bliskich spotkaƒ i nowych rozwiàzaƒ? Czy Coca Cola, telewizja satelitarna i MacDonald stanà si w niedalekiej przysz oêci artefaktami naszej kultury? Jakie wst pne warunki muszà byç spe nione, aby w Êwiecie, w którym post puje globalizacja, stymulowaç pluralizm i wspó istnienie ró nych wzorców kulturowych? Czy istnieje szansa stworzenia Êwiatowej wspólnoty, w której ka dy znalaz by miejsce dla siebie i móg by przyzwoicie yç? Kto dominuje w gospodarce i sieci? Czy zmiana w postrzeganiu czasu i przestrzeni zmienia kultur? Nowe spo eczeƒstwa: wielo- czy mi dzykulturowe? Obecnie ludzie z ró nych Êrodowisk kulturowych yjà cz sto razem w jednym spo eczeƒstwie. Do migracji mi dzy wieloma krajami przyczynia si z jednej strony wi ksza poda informacji i mobilnoêç, a z drugiej niesprawiedliwe warunki polityczne i gospodarcze. Do Europy migruje jednak mniej osób ni na inne kontynenty. Im wi cej granic likwidujemy, tym bardziej bronimy si przed innymi (niektórzy podaliby tu przyk ad traktatu 12

1 Uczenie si z Schengen). Has o Ju doêç cudzoziemców staje si politykà. Zaczynamy dzieliç cudzoziemców na dobrych i z ych, a przyczyny migracji na uzasadnione i nieuzasadnione. Wiele naszych spo eczeƒstw znajduje nowe lub nie tak nowe sposoby radzenia sobie z migracjà: podmiejskie getta, segregacja, rasizm, wykluczenie. Debatuje si o mo liwych sposobach wspó ycia. Staramy si odpowiedzieç na pytanie, czy ludzie z ró nych kultur mogà po prostu yç obok siebie w wielokulturowych spo eczeƒstwach bàdê czy mo liwe jest istnienie mi dzykulturowego spo eczeƒstwa z g bokimi interakcjami i wszystkimi ich konsekwencjami. Jak spotkanie ró nych kultur wp ywa na nas indywidualnie? Czy b dziemy potrafili poradziç sobie z codziennà ró norodnoêcià wokó nas? Czy mo emy nauczyç si ceniç te ró nice? Czy istnieje szansa stworzenia pluralistycznych form wspó istnienia w najbli szym sàsiedztwie, miastach i krajach? Czy ró ne kultury mogà wspó istnieç, opierajàc to wspó istnienie na ciekawo- Êci, wzajemnej akceptacji i szacunku? Jakie procesy b dà niezb dne dla osiàgni cia tego celu? Jakie trudnoêci napotkamy? To samoêci: obywatel kraju czy Êwiata? Te nowe spo eczeƒstwa pluralistyczne i wielokulturowe rodzà niepewnoêç. Znikajà tradycyjne kulturowe punkty odniesienia, a coraz wi kszà ró norodnoêç mo na postrzegaç jako zagro enie dla tego, co nazywamy naszà to samoêcià. Najwa niejsze elementy i punkty odniesienia naszej to samoêci: naród, terytorium, przynale noêç religijna, ideologia polityczna, zawód, rodzina- szybko zmieniajà lub tracà znaczenie. Tradycyjne wzorce przynale noêci rozpadajà si, a nast pnie àczà ze sobà, by stworzyç nowe formy kultury. JesteÊmy wi c znów jak nomadzi poszukujemy nowych punktów odniesienia, które majà coraz bardziej zindywidualizowane podstawy. Rozrastajà si takie ideologicznie zamkni te grupy, jak sekty, od ywa nacjonalizm a odpowiedzialnoêç przesuwa si na silnych przywódców. Niestabilna sytuacja gospodarcza, pog biajàca si niesprawiedliwoêç spo eczna i polaryzacja przyczyniajà si do niepewnoêci. Porozumienie w wymiarze globalnym ze swymi niejasnymi konsekwencjami konkuruje cz sto z potrzebà przynale noêci do okreêlonej, jasno zdefiniowanej grupy. Co b dzie podstawà okreêlania naszej to samo- Êci w tym zmieniajàcym si Êwiecie? Jakie mo emy znaleêç punkty odniesienia i znaki orientacyjne? Jak zmieniaç si b dzie pojmowanie to samoêci? Czy, obcujàc z innymi, b dziemy potrafili stworzyç otwartà koncepcj swego ycia, zak adajàcà ciàg y dialog i zmiany poprzez obcowanie z innymi? Czy b dziemy mogli odzyskaç wiar w nasze kulturowe punkty odniesienia, a równoczeênie mieç poczucie globalnej odpowiedzialnoêci i przynale noêci jako obywatele Europy i Êwiata? W adza: mniejszoêci i wi kszoêci W zró nicowanym Êwiecie, w którym podkreêlamy istniejàce mi dzy nami ró nice, istotnà rol odgrywa kwestia w adzy. Istotne jest to, czy nale- ymy do silniejszej czy s abszej grupy, czy nasze wzorce kulturowe sà wzorcami wi kszoêci, czy te mniejszoêci. W tej sytuacji powstajà nowe konflikty bàdê od ywajà stare, a przynale noêç do wspólnot religijnych czy etnicznych staje si przyczynà przemocy i wojen zarówno mi dzy krajami i regionami, jak i w obr bie poszczególnych krajów i regionów. Mówiono ju o zderzeniu cywilizacji i wojnie kultur. Wiele krzywd wyrzàdzono w przesz oêci i stale amie si prawa cz owieka. Nie respektuje si ró norodnoêci na zasadach równoprawnienia a wi kszoêç zawsze wykorzystywa a w adz nad mniejszoêcià. DziÊ staramy si chroniç prawa mniejszoêci. Czy te prawa uznamy kiedykolwiek za normalne, a uznanie kulturowej ró norodnoêci pozwoli nam yç w pokoju i wzajemnie wzbogacaç swe ycie? Czy mo emy odnaleêç siebie dzi ki spotkaniom z odmiennoêcià, nie krzywdzàc i nie zastraszajàc przy tym siebie nawzajem? Czy zrozumiemy, e Êwiat jest doêç du y, by znalaz o si w nim miejsce dla wszystkich kultur? Czy b dziemy potrafili wynegocjowaç wspólnà definicj praw cz owieka? I w koƒcu czy Europa b dzie potrafi a wyciàgnàç wnioski z jej wczeêniejszych i aktualnych stosunków z innymi kontynentami, a tak e z rozlewu krwi, do którego dosz o w aênie dlatego, e nie potrafimy radziç sobie z ró norodnoêcià? Wszystkie te skrótowe uwagi i pytania splatajà si we wspólny system wzajemnych zale noêci, tworzàc z o onà rzeczywistoêç, która wykracza daleko poza te kilka powy szych linijek. Polityka styka si z kulturà, kultura z gospodarkà i odwrotnie. Wszystkie te zagadnienia rodzà pytania skierowane do ka dego z nas, a nie zawsze mo na znaleêç na nie odpowiedzi Jak mo emy przyczyniç si do stworzenia Europy i Êwiata, w których chcielibyêmy yç? 13

1 Uczenie si Uczenie si mi dzykulturowe jako jedno z mo liwych rozwiàzaƒ OczywiÊcie ani przedstawione tu poglàdy o istniejàcych tendencjach, ani te stawiane pytania nie majà neutralnego charakteru. Opierajà si one na wartoêciach, które reprezentujà i do których zmierzajà instytucje europejskie, a zatem przekazujà one pewnà wizj politycznà w tym sensie, e my jako poszczególne osoby kontaktujàce si z innymi jesteêmy równoczeênie obywatelami yjàcymi razem w okreêlonej spo ecznoêci i stale oddzia ujàcymi na siebie. W zwiàzku z tym wspólnie odpowiadamy za to, czym sà nasze spo eczeƒstwa. Brak pokoju oznacza wojn. Czy brak wojny automatycznie oznacza pokój? Jak definiujemy pokój? Czy chodzi tylko o to, byê Ty nie krzywdzi mnie, a wtedy ja nie skrzywdz Ciebie? Czy te chodzi o coê wi cej, czy mamy innà wizj wspólnego ycia? JeÊli przyznamy, e wzajemne zale noêci dzisiejszego Êwiata dotyczà i anga ujà nas wszystkich, b dziemy musieli poszukaç nowych sposobów wspó ycia oraz nauczyç si widzieç w drugim cz owieku kogoê, kto z ca à swà odmiennoêcià zas uguje na g boki szacunek. Uczenie si mi dzykulturowe jest jednym z narz dzi, które pomo e nam zrozumieç z o onoêç dzisiejszego Êwiata dzi ki nieco lepszemu zrozumieniu innych i samych siebie. Ponadto, mo e ono byç jednym z kluczy otwierajàcych drzwi do nowego spo eczeƒstwa. Uczenie si mi dzykulturowe pozwoli nam lepiej radziç sobie ze wspó czesnymi wyzwaniami. Mo emy przyjàç, e przygotuje nas nie tylko do tego, byêmy sprostali aktualnej rzeczywistoêci, ale tak e byêmy radzili sobie z potencjalnymi zmianami, a to mo e pozytywnie wp ynàç na nasze spo eczeƒstwa. Nasza zdolnoêç do mi dzykulturowego uczenia si jest dziê bardziej potrzebna ni kiedykolwiek. W tym kontekêcie uczenie si mi dzykulturowe jest procesem indywidualnego rozwoju, który pociàga za sobà pewne konsekwencje dla spo- ecznoêci. Taki proces zawsze sk ania nas do zastanowienia si, dlaczego chcemy w nim uczestniczyç, jakie mamy wizje i co chcemy osiàgnàç w efekcie tego procesu. JeÊli uznamy, e uczenie si mi dzykulturowe to nie tylko prywatna zdobycz czy luksus dla tych nielicznych osób, które pracujà w Êrodowisku mi dzynarodowym, zrozumiemy, e jest ono równie istotne, aby funkcjonowaç w spo eczeƒstwie. Mamy nadziej, e uczenie si mi dzykulturowe i ta publikacja przyczynià si do tego, e odwa ycie si znaleêç przynajmniej kilka odpowiedzi na postawione w niej pytania. Uczenie si mi dzykulturowe mo e Wam u atwiç radzenie sobie z napotkanymi wyzwaniami i zach ciç do marzeƒ o innym spo eczeƒstwie, a z pewnoêcià sk oni Was do postawienia nowych pytaƒ. 14

1 Uczenie si 1.3.M odzie i uczenie si mi dzykulturowe wyzwania M odzi ludzie prze ywajà na ogó w asne doêwiadczenia bardzo intensywnie i sà otwarci na wszelkiego rodzaju zmiany. Sà oni cz sto materialnie i spo ecznie zale ni od innych oraz szczególnie wra liwi na warunki, w jakich przychodzi im yç. To w aênie oni cz sto pierwsi tracà lub zyskujà w wyniku okreêlonych wydarzeƒ. Wystarczy spojrzeç na rosnàce bezrobocie w Niemczech czy cudy/katastrofy gospodarcze w Rosji korzystne i niekorzystne skutki odczuwa przede wszystkim m odzie. To w aênie m odzi ludzie wyra ajà swe poparcie dla globalnej kultury, noszàc d insy i urzàdzajàc huczne imprezy, oni wspinali si pierwsi na Mur Berliƒski. Studiujà za granicà bàdê emigrujà, przekraczajà granice z wa nym paszportem lub nielegalnie, w ma ych niebezpiecznych ódkach. I dlatego w aênie sà najbardziej otwarci na procesy uczenia si mi dzykulturowego, najch tniej nawiàzujà kontakty z innymi, odkrywajà i badajà ró norodnoêç. Jednak ycie w bardzo ró nych warunkach nie zawsze stwarza odpowiednie ramy dla warto- Êciowych, lecz trudnych, procesów uczenia si mi dzykulturowego. Gdy mówimy o uczeniu si mi dzykulturowym i pracy z m odzie à, mówimy o m odych ludziach pochodzàcych z ró nych Êrodowisk i majàcych za sobà z o one i zró nicowane doêwiadczenia, a to oznacza koniecznoêç konfrontowania si z ró nymi zjawiskami, które mogà ze sobà kolidowaç. Poni ej przedstawiamy pewne ogólne tendencje opierajàc si na naszych doêwiadczeniach w pracy z m odzie à oraz wyniki badaƒ socjologicznych i badaƒ nad m odzie à. Pami tajcie, e sà to jedynie wskazówki i nie b dà one odpowiada y ka demu. PrzedstawiliÊmy tu z jednej strony ró ne nowe zjawiska i zmiany w spo eczeƒstwie, które dotyczà m odych ludzi, a z drugiej strony, zwiàzki a cz sto równie kolizje mi dzy tymi zjawiskami i zmianami a najwa niejszymi elementami uczenia si mi dzykulturowego (te kwestie zosta y równie zilustrowane i wyjaênione w kolejnych rozdzia ach dotyczàcych teorii i edukacyjnych zasad uczenia si mi dzykulturowego). Wspó czesna kultura k adzie nacisk na przyspieszone tempo, silne uczucia i natychmiastowe wyniki, przedstawiajàc Êwiat jako szereg intensywnych zdarzeƒ nie majàcych ciàg oêci. Ta zbyt du a dawka emocji kontrastuje z potrzebà uzyskania racjonalnych wyjaênieƒ. Uczenie si mi dzykulturowe to ciàg y i powolny proces pe en wzlotów i upadków. Dotyczy on zarówno rozsàdku i uczuç, jak i ich znaczenia dla naszego ycia. Edukacja m odych ludzi jest przewa nie ukierunkowana na odpowiedzi i oferuje gotowe koncepcje, proste wzorce wyjaênieƒ. Media i reklama dzia ajà na zasadzie uproszczeƒ, pog biajà stereotypy i z góry przyj te opinie czy uprzedzenia. Uczenie si mi dzykulturowe koncentruje si na ró norodnoêci i odmienno- Êci, pluralizmie, z o onoêci i otwartych pytaniach, a tak e refleksji i zmianie. Gdy adresatami dzia aƒ sà m odzi ludzie jako konsumenci, nadrz dnym priorytetem jest zaspokojenie indywidualnych g ównie materialnych potrzeb. Promuje si bardzo szczególny rodzaj wolnoêci: prze ycie najlepiej przystosowanych. NiepewnoÊç w yciu zawodowym i niepewnoêç co do sytuacji materialnej zaostrzajà konkurencj. Uczenie si mi dzykulturowe jest ukierunkowane na Ciebie i mnie, stosunki mi dzy ludêmi i solidarnoêç, powa ne traktowanie innych. M odzie znajduje coraz mniej punktów odniesienia w ca ym doros ym yciu; doêwiadczenia yciowe i postrzeganie rzeczywistoêci majà charakter fragmentaryczny. Ludzie pragnà harmonii i stabilnoêci. Uczenie si mi dzykulturowe jest skoncentrowane na budowaniu i zmienianiu indywidualnej to samoêci, dostrzeganiu zmian znaczeƒ, akceptowaniu napi ç i sprzecznoêci. Spo eczeƒstwo oferuje m odym ludziom niewiele wzorców i pozostawia im niewielkà przestrzeƒ, w której mogliby wyra aç i stymulowaç odmiennoêç, domagaç si prawa do bycia innymi i post powania w inny ni pozostali sposób, zdobywaç wiedz na temat równoêci szans, a nie dominacji. Uczenie si mi dzykulturowe k adzie nacisk na odmiennoêç, ró norodne sytuacje yciowe i relatywizm kulturowy. M odzie czuje si doêç bezradna w yciu publicznym. W dzisiejszej z o onej rzeczywistoêci trudno jest okreêliç, jakie sà polityczne obowiàzki obywatelskie i jakie mo liwoêci uczestnictwa w polityce ma jednostka. Uczenie si mi dzykulturowe koncentruje si na demokracji i zaanga owaniu obywatelskim; zak ada sprzeciw wobec przeêladowaƒ, wykluczenia i mechanizmów je wspierajàcych. Autor: Claudia Schachinger 15

1 Uczenie si W dyskusjach politycznych i publicznych cz sto upraszcza si fakty i rzadko docieka si przyczyn. Historyczna pami ç, jakà przekazuje si m odym ludziom, jest krótka i jednostronna. Z tych dwóch wzgl dów m odzie nie jest przygotowana do tego, by sprostaç z o onej rzeczywistoêci. W uczeniu si mi dzykulturowym zajmujemy si pami cià, zapami tywaniem i przezwyci aniem wspomnieƒ z myêlà o nowej przysz oêci. Uczenie si mi dzykulturowe w kontekêcie europejskim oznacza równie g bokà refleksj nad stosunkami mi dzy Wschodem i Zachodem oraz gotowoêcià do rozpocz cia prawdziwego dialogu na temat naszej wspólnej i odmiennej historii. Mo na by powiedzieç wiele wi cej. Przedstawione trendy mogà wyglàdaç i byç odbierane inaczej w ró nych krajach i realiach spo ecznych; nie jest to ani ich pe ny obraz, ani ich wyczerpujàca lista. Te zjawiska sk aniajà nas jednak do zastanowienia si nad sytuacjà naszych spo eczeƒstw oraz nad tym, jaki zwiàzek z nimi ma uczenie si mi dzykulturowe, a zw aszcza jak rozumie to m odzie. Procesy uczenia si mi dzykulturowego m odzie y powinny byç g boko osadzone w rzeczywistoêci, w której m odzi ludzie yjà. W zaplanowanej sytuacji, w której przebiega uczenie si mi dzykulturowe, nale y zatem uwzgl dniç i po àczyç sprzeczne tendencje. JeÊli b dziemy mówiç o nich otwarcie, mogà one staç si potencjalnymi punktami wyjêcia do szczerego dialogu mi dzykulturowego. Wspó czesne realia stawiajà wyzwania przed m odzie à, przed Europà i przed uczeniem si mi dzykulturowym. Ale w aênie dlatego trzeba nad tym pracowaç. 16

2. Koncepcje uczenia si mi dzykulturowego Uczenie si 2.1. Wprowadzenie 2.2. Uczenie si Pisanie o koncepcjach uczenia si mi dzykulturowego jest samo w sobie doêwiadczeniem mi dzykulturowym. Ró ne idee kryjàce si za tym jednym poj ciem wiele mówià o historii osób, które je opracowa y. Z kolei wybór okreêlonych koncepcji, spoêród ró nych mo liwych, i komentarz do wybranych koncepcji, mówià chyba wi cej o historii i preferencjach autora/autorów ni o samym uczeniu si mi dzykulturowym. Z tych wzgl dów w niniejszym rozdziale nie zamierzamy odkryç jakiejê prawdy o uczeniu si mi dzykulturowym, staramy si natomiast dokonaç w sposób nieuchronnie stronniczy przeglàdu kilku ró nych teorii i koncepcji, które sà zwiàzane z uczeniem si mi dzykulturowym. Podobnie, jak w wielu innych omawianych tu teoriach, u ywa si pewnych specjalistycznych terminów i wyra eƒ. Teorie, w których u ywa si takich sformu owaƒ, zosta y zaprezentowane celowo nie po to, by Was przeraziç, lecz by wyposa yç Was w odpowiednià terminologi. Ludzie u ywajà ich cz sto, gdy mówià o uczeniu si mi dzykulturowym. Przedstawione teorie stanowià podstaw tego, czym Wy zajmujecie si pewnie w praktyce ju od d u szego czasu. Termin uczenie si mi dzykulturowe mo na definiowaç na ró nych poziomach. Na bardziej dos ownym poziomie uczenie si mi dzykulturowe odnosi si do indywidualnego procesu zdobywania wiedzy, kszta towania postaw czy zachowaƒ, które sà zwiàzane ze wzajemnym oddzia ywaniem ró nych kultur. Jednak bardzo cz sto uczenie si mi dzykulturowe postrzegane jest w szerszym kontekêcie, a wtedy to poj cie odnosi si zarówno do sposobu, w jaki ludzie z ró nych Êrodowisk mogà yç obok siebie w pokoju, jak i do procesu, który jest niezb dny, aby zbudowaç takie spo eczeƒstwo. W tym kontekêcie uczenie si odnosi si w mniejszym stopniu do czysto indywidualnego poziomu, nacisk k adzie si na otwartoêç tego zmierzajàcego do stworzenia mi dzykulturowego spo eczeƒstwa procesu. Termin uczenie si mi dzykulturowe zostanie tu przeanalizowany pod kàtem jego ró nych komponentów i interpretacji. Czym jest uczenie si? Uczenie si zdefiniowano w angielskim s owniku Oxford Advanced Learner s of Current English Dictionary jako zdobywanie wiedzy lub umiej tnoêci poprzez nauk, praktyk lub w procesie nauczania. Przyjmujàc t bardzo ogólnà definicj za punkt wyjêcia, uczenie si mo na omawiaç w ró nych uj ciach. Uczenie si na ró nych poziomach Uczenie si przebiega na trzech ró nych, lecz wzajemnie powiàzanych poziomach: poznawczym, emocjonalnym i bahawioralnym. Uczenie si poznawcze oznacza zdobywanie wiedzy lub przyswajanie przekonaƒ: wiemy, na przyk ad, e 3 plus 3 równa si 6, e Ziemia ma kszta t pi ki albo e do Rady Europy nale y obecnie 41 paƒstw cz onkowskich. Uczenie si emocjonalne jest poj ciem nieco trudniejszym do zrozumienia. Spróbujcie spojrzeç wstecz i przypomnieç sobie, jak uczyliêcie si wyra aç swoje uczucia i jak te uczucia zmienia y si z up ywem czasu. To, czego obawialiêcie si dwadzieêcia lat temu, mo e ju dziê nie wzbudzaç w Was l ku; osoby, których najbardziej nie lubiliêcie, mogà dziê byç Waszymi najlepszymi przyjació mi itd. Uczenie si zachowaƒ odnosi si do tych aspektów uczenia si, które widzimy: umiej tnoêci wbicia prosto gwoêdzia w desk, pisania d ugopisem, jedzenia pa eczkami czy powitania kogoê we w a- Êciwy sposób. Prawdziwy proces uczenia si obejmuje te trzy poziomy poziom poznawczy, poziom emocjonalny i poziom zachowaƒ. JeÊli chcecie nauczyç si jeêç pa eczkami, musicie nauczyç si je trzymaç i wykonywaç nimi odpowiednie ruchy. Ale ta nauka nie przyniesie trwa ych efektów, jeêli nie nauczycie si lubiç jedzenia pa eczkami a przynajmniej nie dostrze ecie zalet tej techniki jedzenia. Uczenie si jako proces (nie)ustrukturowany Uczyç si mo na przypadkowo lub w wyniku zaplanowanego procesu. JeÊli spojrzymy wstecz, uêwiadomimy sobie, e wielu rzeczy Autor: Arne Gillert 2 17

2 nauczyliêmy si z doêwiadczeƒ, w które anga owaliêmy si nie po to, by nauczyç si czegoê. Niemniej, uczenie si oznacza przewa nie pewien ustrukturowany, a przynajmniej celowy proces. Nie nauczymy si niczego z przypadkowego doêwiadczenia, je eli nie zechcemy go przemyêleç. Ustrukturowane procesy wykorzystuje si w celu u atwienia nauki, zarówno w systemach kszta cenia nieformalnego, jak i systemach kszta cenia formalnego. W momencie, gdy si gn liêcie po ten pakiet szkoleniowy, aby zastanowiç si nad tym, jak najlepiej podejêç do uczenia si mi dzykulturowego w pewnej grupie, zaanga owaliêcie si zapewne w proces uczenia si, który ma charakter ustrukturowany, a nie czysto przypadkowy. Przyk adami ustrukturowanych procesów uczenia si mi dzykulturowego sà doêwiadczenia zwiàzane z uczeniem si podczas kursów szkoleniowych, seminariów, spotkaƒ grupowych, warsztatów, wymian itp. Role w uczeniu si Uczenie si wià e si tak e z rolami. Nauka w szkole jest dla wi kszoêci dzieci jednym z pierwszych doêwiadczeƒ zak adajàcych uczenie si w sposób ustrukturowany, a odbywa si ona w uk adzie ról nauczyciel-uczeƒ. Natomiast dla wi kszoêci osób, które uczestniczà w kszta ceniu nieformalnym, oczywiste jest, e nauka mo e w sposób bardzo efektywny odbywaç si na zasadzie procesu dwutorowego, w którym jedni uczà si od drugich w procesie interakcji. W rzeczywistoêci uczymy si stale, ale wielu ludzi nie myêli o sobie jako uczniach i czasem nieêwiadomie woli rol nauczyciela. Jednym z wyzwaƒ, jakie stajà przed ka dà osobà zajmujàcà si kszta ceniem nieformalnym w momencie rozpoczynania pracy z nowà grupà, jest stworzenie atmosfery otwartoêci na uczenie si od siebie nawzajem i, jeêli wolno wtràciç osobistà uwag, czasem chcia bym, aby to wyzwanie podejmowali w klasie równie ci, którzy prowadzà kszta cenie formalne. Metody uczenia si JeÊli myêlimy o uczeniu si jako ustrukturowanym procesie, warto przyjrzeç si metodom uczenia si w trakcie jego trwania. Naukowcy dowiedli wielokrotnie, e ludzie uczà si najlepiej na skutek swoich doêwiadczeƒ w sytuacjach wymagajàcych zaanga owania procesów: poznania, emocji i dzia ania. JeÊli chcemy stworzyç warunki do uczenia si, powinniêmy zaproponowaç metody, które umo liwià doêwiadczanie i refleksj na wszystkich tych trzech poziomach. W dalszych cz Êciach niniejszego pakietu szkoleniowego proponujemy metody i metodologie uczenia si mi dzykulturowego. 2.3. Czym jest kultura? I co w zwiàzku z tym oznacza termin mi dzykulturowy? Drugim sk adnikiem wyra enia uczenie si mi dzykulturowe jest kultura. Wszystkie koncepcje dotyczàce uczenia si mi dzykulturowego opierajà si bezpoêrednio lub poêrednio na koncepcji i poj ciu kultury. Wspólnym elementem tych wszystkich koncepcji jest to, e kultura postrzegana jest w nich jako coê, co zosta o stworzone przez cz owieka. Kultur okreêla si jako oprogramowanie, którego ludzie u ywajà w codziennym yciu. Powszechnie przyjmuje si, e kultura odnosi si do przyj tych przez ludzi podstawowych aksjomatów, wartoêci i norm. Koncepcje kultury sà przedmiotem wielu teoretycznych oraz praktycznych sporów i dyskusji. Czy kultura musi byç zwiàzana z grupà ludzi, czy te istnieje kultura indywidualna? Jakie sà elementy kultury? Czy mo na narysowaç kulturowà map Êwiata? Czy kultury zmieniajà si? Dlaczego i jak? Jak silny jest zwiàzek kultury z faktycznymi zachowaniami jednostek i grup? Czy jedna osoba mo e mieç kilka Êrodowisk kulturowych i co z tego wynika? Jak elastyczna jest kultura, w jakim stopniu jest otwarta na indywidualne interpretacje? Bardzo cz sto analizowanie kultury implikuje analiz wzajemnego oddzia ywania kultur. Wielu autorów twierdzi, e gdyby nie istnia o wiele kultur, a tylko jedna, w ogóle nie myêlelibyêmy o kulturze. Fakt istnienia kultury uêwiadamiamy sobie dzi ki temu, e dostrzegamy ró nice w sposobie myêlenia, odczuwania i dzia ania ludzi. JeÊli zatem myêlimy o kulturze, nie mo emy myêleç o jednej kulturze, lecz o kulturach. W zwiàzku z tym warto w niniejszym rozdziale przejêç od koncepcji, które koncentrujà si g ównie na samej kulturze, do koncepcji, których autorzy interesujà si bardziej wzajemnym oddzia ywaniem kultur i doêwiadczeniami mi dzykulturowymi. Termin mi dzykulturowy zast puje si czasem terminami interkulturowy czy ponad-kulturowy bàdê wielokulturowy. Dla niektórych autorów te terminy majà identyczny zakres, inni natomiast przypisujà im zupe nie odmienne znaczenia. Te ró nice omówiono w dalszych cz - Êciach niniejszego rozdzia u. 18

Rys. 1: Koncepcja kultury jako góry lodowej G ównie w ÊwiadomoÊci Sztuki pi kne. Literatura. Dramat. Muzyka klasyczna. Muzyka pop. Taƒce ludowe. Gry. Kuchnia. Styl ubierania si. Koncepcje skromnoêci. Poj cie pi kna. G ównie poza ÊwiadomoÊcià Idea y kierujàce wychowaniem dzieci. Rodowody. Kosmologia. Stosunek do zwierzàt. Wzorce stosunków z prze o onymi/podw adnymi. Definicja grzechu. Sposoby uwodzenia. Poj cie sprawiedliwoêci. Bodêce mobilizujàce do pracy. Koncepcje przywództwa. Tempo pracy. Wzorce grupowego podejmowania decyzji. Poj cie czystoêci. Postawy wobec osób b dàcych na utrzymaniu. Teoria chorób. Strategia rozwiàzywania problemów. Koncepcja mobilnoêci spo ecznej. Porozumiewanie si wzrokowe. Rola a status wed ug wieku, p ci, klasy, pokrewieƒstwa itp. Definicja szaleƒstwa. Istota przyjaêni. Koncepcja ja. Wzorce percepcji wzrokowej. J zyk cia a. Mimika. Koncepcje logiki i zasadnoêci. Wzorce kontrolowania emocji. Wzorce prowadzenia rozmowy w ró nych kontekstach spo ecznych. Koncepcja przesz oêci i przysz oêci. Porzàdkowanie czasu. Preferowanie konkurencji lub wspó pracy. Cz stotliwoêç interakcji spo ecznych. Koncepcje dojrzewania. Aran acja przestrzeni itp. èród o: AFS Orientation Handbook, AFS Intercultural Programs Inc., Nowy Jork, 1984, tom IV, s. 14. 2 19