Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy inwestycyjnych

Piotr Pisarewicz * Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy inwestycyjnych Wstęp Celem niniejszego opracowania jest analiza wybranych parametrów dotyczących światowego rynku funduszy inwestycyjnych otwartych (Mutual Funds) w okresie kryzysu zaufania na rynkach finansowych. Przedstawione miary ilustrują efekty zjawisk kryzysowych które można było zaobserwować w okresie ostatniej dekady. Zakres czasowy analizy obejmuje lata 2001 2011. Głównymi parametrami poddanymi badaniu były: aktywa netto (net assets), sprzedaż netto tytułów uczestnictwa (net sales), ich ujęcie strukturalne i zmiany wartości w czasie (dynamika). Parametry przeanalizowano w skali makro oraz poszczególnych regionach naszego globu (region obu Ameryk, Europa, kraje Azji i Pacyfiku oraz Afryka). Oddają one w najbardziej syntetyczny sposób światowe trendy w zakresie zmian wartości aktywów zarządzanych przez te instytucje oraz ich główne przyczyny. 1. Aktywa światowych funduszy inwestycyjnych W latach 2001-2011 w ośmiu badanych okresach zanotowano charakteryzujący się różną dynamiką, wzrost wartości aktywów netto funduszy inwestycyjnych a jedynie w trzech (2002, 2008 oraz 2011), wykazały one spadek wartości (Rysunek 1) [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s.193]. W roku 2001 aktywa osiągnęły 11,6 bln USD. Pierwsze, niewielkie obniżenie odnotowano w roku 2002, kiedy na fali problemów spowodowanych pęknięciem bańki internetowej, bankructwom Enronu oraz Worldcomu aktywa netto spadły o ponad 0,3 bln USD. Nie była to jednak znacząca obniżka w skali całego rynku, stanowiło to spadek o zaledwie 2,8% (Rysunek 2). W kolejnych latach (2003 2007) optymizm inwestorów przyczynił się do poprawy koniunktury na rynkach finansowych, co skutkowało wzrostem wartości zarządzanych aktywów. Rosły one nieprzerwanie do roku 2007, gdy odnotowano najwyższą wartość w historii na poziomie 26,1 * Dr, Katedra Bankowości, Wydział Zarządzania, Uniwersytet Gdański, e-mail: piotr.pisarewicz@wp.pl, tel. 608 445488, ul. Armii Krajowej 101, 81-824 Sopot

146 Piotr Pisarewicz bln USD. Interesująca wydaje się być także dynamika wzrostu aktywów w 2003 r zwiększyły się one o blisko ¼ (+ 24,1%) do poziomu 14 bln USD. W kolejnych dwóch latach zanotowano nieco mniejszy przyrost (+15,1% ; +9,9%) aby w roku 2006 i 2007 fali wzrostów wartości notowanych instrumentów finansowych parametr ten znowu przyspieszył odpowiednio (+22,8%; +19,8%). Rysunek 1. Aktywa światowych funduszy inwestycyjnych (mln USD) $30 000 000 $25 000 000 21 808 884 26 131 496 22 952 806 24 699 170 23 779 874 $20 000 000 $15 000 000 $14 048 311 $16 164 795 17 757 360 18 920 057 $11 654 868 $11 324 128 $10 000 000 $5 000 000 $0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Źródło: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s.193] Kolejny, 2008 rok, przyniósł gwałtowny spadek wartości niemal wszystkich indeksów giełdowych i instrumentów finansowych znajdujących się w portfelach funduszy. To z kolei spowodowało znaczące, bo aż o 27,8%, obniżenie wartości aktywów netto (nominalny spadek o 7,2 bln USD do poziomu 18,9 bln USD). Lata 2009-2010 były swoistym odreagowaniem na problemy rynków po upadku banku Lehman Brothers, co skutkowało wzrostem wartości zarządzanych aktywów do poziomu 24,7 bln USD. Niestety, negatywne informacje dotyczące finansów niektórych gospodarek światowych, niepewność strefy Euro oraz problemy wielu instytucji finansowych, ponownie przyczyniły się do osłabienia koniunktury. To natychmiast zdyskontowane zostało przez fundusze inwestycyjne, których dynamika przyrostu systematycznie malała. W roku 2011 zanotowała wartość ujemną (-3,7%) i aktywa obniżyły się o blisko 1 bln USD do poziomu 23,8 bln USD.

Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy 147 Rysunek 2. Dynamika aktywów światowych funduszy inwestycyjnych (r/r %) 30,0% 20,0% 24,1% 15,1% 22,8% 19,8% 21,3% 10,0% 9,9% 7,6% 0,0% -10,0% 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-3,7% -2,8% -20,0% -30,0% -27,6% -40,0% Opracowanie własne na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s.193] Syntetyczne miary wskazane na rysunku 2 wymagają uzupełnienia o najważniejsze przyczyny powodujące zmiany wartości aktywów funduszy. Istnieją dwa główne czynniki, które wpływają na wartość tych aktywów: wycena wartości składników portfeli oraz saldo sprzedaży netto tytułów uczestnictwa 1. Dane dotyczące sprzedaży netto tytułów uczestnictwa światowych funduszy inwestycyjnych stanowią bardzo istotne uzupełnienie niniejszych rozważań, ponieważ wskazują rzeczywiste wpływy i wypływy środków z tego sektora. Można wg. niego wnioskować o stopniu zaufania inwestorów do tych instytucji oraz rynku finansowego jako całości. Doskonale ilustrują to dane za lata 2001 2011, gdy wartości tego parametru były bardzo zróżnicowane (Rysunek 3). Dodatkowo, umożliwia to kalkulację zmiany wartości wycen instrumentów finansowych znajdujących się w portfelach i ich wpływ na fluktuacje aktywów netto w poszczególnych latach. 1 sprzedaż netto tytułów uczestnictwa funduszy inwestycyjnych (net sales) kalkulowana jest jako sprzedaż brutto minus całkowite wykupy plus konwersje netto tytułów uczestnictwa. Na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s. 169]

148 Piotr Pisarewicz Rysunek 3. Sprzedaż netto tytułów uczestnictwa światowych funduszy inwestycyjnych (mln USD) 1800000 1600000 $1 533 657 1400000 $1 296 993 1200000 1000000 $904 012 $968 789 800000 600000 $457 294 400000 $278 443 $317 453 $275 712 $272 564 200000 $191 218 $101 239 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Opracowanie własne na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.169, Investment Company Fact Book, 2012, s.195] W roku 2001 inwestorzy ulokowali w funduszach ponad 0,9 bln USD a w roku 2002 można było zaobserwować znaczący spadek sprzedaży funduszy inwestycyjnych (do poziomu 0,28 bln USD obniżka o 69% w stosunku do roku poprzedniego). Głównym powodem było pogorszenie panującej wtedy koniunktury, czego dowodem może być spadek wartości instrumentów finansowych znajdujących się w portfelach funduszy o 0,6 bln USD. W kolejnych latach saldo sprzedaży netto rosło bardzo znacząco, aby w roku 2007 osiągnąć na fali hossy poziom 1,53 bln USD. W roku 2008 sprzedaż spadła bardzo znacząco (do 0,27 bln USD co stanowiło spadek o 82% w stosunku do roku 2007). Należy podkreślić, iż był to niższy poziom sprzedaży niż w roku 2002. Kolejne lata (2010 2011) były w tym zakresie jeszcze gorsze. Najniższym poziomem w analizowanej dekadzie była zmiana wartości aktywów w roku 2011, gdy sprzedaż wyniosła zaledwie 0,1 bln USD, co było historycznym minimum. Może to świadczyć o znaczącym spadku zaufania, jakie inwestorzy pokładają w funduszach inwestycyjnych i rynku finansowym jako całości. Przyczyną takiej reakcji inwestorów może być fakt, iż na fali kryzysu w roku 2008 wycena instrumentów finansowych w portfelach funduszy spadła o rekordową wartość 7,5 bln USD, natomiast w roku 2011 obni-

Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy 149 żyła się o 1 bln USD. Znaczącej poprawy nastrojów klientów nie spowodowały nawet wzrosty wartości aktywów w latach 2009-2010. Podsumowując ten wątek rozważań należy stwierdzić, iż w każdym badanym okresie saldo sprzedaży netto funduszy inwestycyjnych było dodatnie. Inwestorzy wpłacali więc środki do funduszy inwestycyjnych, choć ich poziom był bardzo zróżnicowany. Stałe wpływy do funduszy mogły być spowodowane planami systematycznego oszczędzania lub planami emerytalnymi opartymi o fundusze inwestycyjne w których klienci mają obowiązek stałych wpłat. Za spadki wartości aktywów netto funduszy odpowiedzialne były zatem w głównej mierze obniżające się wyceny instrumentów finansowych, które nie mogły zostać skompensowane przez nowe wpłaty ze strony klientów funduszy. 2. Aktywa funduszy inwestycyjnych ujęcie regionalne (kontynentalne) Wskazane w poprzednim rozdziale syntetyczne ujęcie wartości aktywów funduszy inwestycyjnych na rynku globalnym, uzupełnić należy o tendencje w poszczególnych regionach (kontynentach), gdzie tego typu instytucje finansowe rozwijały się w ostatnich latach bardzo dynamicznie. Ilustracją tych tendencji są, poniżej przedstawione, wartości aktywów i ich udział strukturalny w podziale na główne rynki. W całym badanym okresie, największym był region obu Ameryk (Americas), których najważniejsi przedstawiciele to USA, Kanada i Brazylia. Udział wszystkich krajów tej części świata w roku 2001 wynosił 63,8% (7,4 bln USD). Z biegiem lat aktywa netto wzrastały we wszystkich analizowanych regionach świata, niemniej jednak struktura zmieniała się na niekorzyść obu Ameryk. Parametr ten ulegał systematycznej obniżce, aby minimum osiągnąć w roku 2007 (51,4% udziału w aktywach światowych o wartości 13,4 bln USD). Głównym powodem był szybszy wzrost aktywów w innych rejonach naszego globu [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s. 193]. W kolejnych latach udział ponownie wzrastał - charakterystyczne było to, iż w roku 2008 region ten odzyskał nieco swoją pozycję, głównie za sprawą Stanów Zjednoczonych (Rysunek 4, Rysunek 5). Aktywa tam zgromadzone osiągnęły 50,8% aktywów światowych (9,6 bln USD).

150 Piotr Pisarewicz Rysunek 4. Aktywa światowych funduszy inwestycyjnych ujęcie kontynentalne (mln USD) 16 000 000 14 000 000 Americas Europe Asia and Pacific Africa 12 000 000 10 000 000 8 000 000 6 000 000 4 000 000 2 000 000 0 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Opracowanie własne na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s.193] W badanym okresie, charakterystyczne były również zmiany wartości i udziałów aktywów w innych rejonach świata. Pozycja funduszy europejskich wzrosła z 27,2% udziału w 2001 r (3,2 bln USD), aż do blisko 36% w roku 2006 (7,8 bln USD). Pod względem wartości, rekordowym był 2007 rok, gdy aktywa europejskich funduszy inwestycyjnych osiągnęły wartość ponad 8,9 bln USD, co stanowiło 34,2% udziału w strukturze. W roku 2008 parametr ten obniżył się do poziomu 33,1% (6,3 bln USD). Zwraca jednak uwagę spadek udziału w rynkach światowych funduszy europejskich. W roku 2011 udział obniżył się do poziomu 30,4 % przy aktywach wartych 7,2 bln USD. Kraje Azji i Pacyfiku są mniej znaczące na mapie światowych funduszy inwestycyjnych a ich główni przedstawiciele to: Hong-Kong, Japonia i Australia. Aktywa rosły tam nieprzerwanie od roku 2001 (1,0 bln USD 8,9% udziału w strukturze) do roku 2007 kiedy odnotowały historyczne maksimum wartości oraz udziału (odpowiednio: 3,7 bln USD oraz 14,1%). Rok 2008 przyniósł spadek wartości aktywów do poziomu 2 bln USD, co stanowiło 10,7% udziału w aktywach światowych. W kolejnych latach udział w aktywach światowych był mniejszy, choć charakterystyczny był trend wzrostowy tego parametru, który spowodował iż w roku 2011 aktywa netto obejmowały 12,3% wszystkich światowych funduszy osiągając wartość 2,9 bln USD.

Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy 151 Rysunek 5. Aktywa światowych funduszy inwestycyjnych ujęcie kontynentalne (struktura %) 70,0% 63,8% 60,0% 59,8% 56,7% 54,4% 54,9% 52,6% 51,4% 55,9% 54,8% 55,0% 56,8% 50,0% 40,0% 30,0% 27,2% 30,6% 33,3% 34,9% 33,8% 35,8% 34,2% 32,9% 32,9% 32,0% 30,4% 20,0% Americas Europe Asia and Pacific Africa 10,0% 8,9% 9,4% 9,7% 10,4% 10,9% 11,3% 14,1% 10,8% 11,8% 12,4% 12,3% 0,0% 0,1% 0,2% 0,2% 0,3% 0,4% 0,4% 0,4% 0,4% 0,5% 0,6% 0,5% 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 Opracowanie własne na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.167, Investment Company Fact Book, 2012, s.193] Na tym tle kraje afrykańskie nie liczą się zbytnio wśród państw na innych kontynentach. Jedynym klasyfikowanym krajem w tym regionie była Republika Południowej Afryki. Aktywa tam zgromadzone nie były zbyt duże, choć obserwowany był wzrost ich wartości od 14,5 mld USD w roku 2001 (0,1% udziału w strukturze) aż do 95 mld USD w roku 2007 (0,4% udziału). Mimo spadku w kolejnym roku do 69,4 mld USD w kolejnych dwóch latach aktywa dynamicznie rosły, aby osiągnąć historyczne maksimum w wysokości 141 mld USD w roku 2010 (0,6% udziału w strukturze). Podobnie jak w innych częściach świata rok 2011 przyniósł obniżenie wartości aktywów do 124,9 mld USD przy lekkim spadku udziału w strukturze aktywów światowych funduszy inwestycyjnych do 0,5%. 3. Dynamika aktywów oraz sprzedaż tytułów uczestnictwa ujęcie kontynentalne Obserwując analizowane wartości, można zauważyć bardzo interesujące tendencje w zakresie dynamiki przyrostu/spadku aktywów. Przykładem może być pod tym względem przełom lat 2007/2008. Najmniej pod tym względem ucierpiały aktywa funduszy amerykańskich, które obniżyły swą wartość w roku 2008 o zaledwie 20%, podczas gdy w innych rejonach świata tempo spadków było znacznie szybsze. Europa straciła 30,3% wartości aktywów, kraje Azji i Pacyfiku aż 44,6% a Afryka 27,1%. Paradoksalnie stało się to pomimo faktu, iż jednym z

152 Piotr Pisarewicz głównych źródeł kryzysu była sytuacja na rynku Stanów Zjednoczonych. Podobna sytuacja kształtowała się w roku 2011 gdy aktywa funduszy inwestycyjnych obniżyły się najmniej w regionie obu Ameryk (- 0,5%) a w pozostałych częściach świata znacznie szybciej (odpowiednio: Europa -8,6%, kraje Azji i Pacyfiku -4,8% oraz Afryka -11,7%). Największy rynek USA odnotował spadek aktywów o -1,7%. Uzupełnieniem rozważań mogą być parametry dotyczące sprzedaży netto w poszczególnych regionach świata. Jak wspomniano wcześniej, w ujęciu globalnym sprzedaż netto tytułów uczestnictwa wykazała wartości dodatnie we wszystkich analizowanych okresach (Rysunek 6). Niemniej jednak, na poziomie poszczególnych regionów sytuacja wyglądała już odmiennie. W regionie obu Ameryk w roku 2001 sprzedaż osiągnęła 0,6 bln USD, co stanowiło 71,5% udziału na tle pozostałych krajów świata (Europa 27%, Azja, Pacyfik i Afryka ok. 1,3%). W roku 2002 sprzedaż w tym regionie spadła do 0,14 bln USD aby minimum zanotować w kolejnym roku (0,06 bln USD, co stanowiło 20,7 % udziału w rynku światowym). W roku 2003 zdecydowanie przyspieszyła sprzedaż w krajach europejskich (0,3 bln USD i 81,4 % udziału w strukturze). Rekordową sprzedaż zanotowano w 2007 r, gdzie w regionie amerykańskim osiągnęła ona 1,2 bln USD (78,5% udziału w rynkach światowych). W roku 2008 rynek europejski natomiast znacząco odreagował na zdarzenia z roku poprzedniego. Klienci w Europie wycofali z funduszy 0,4 bln USD. Znamienny był w tym samym czasie fakt dodatniego salda sprzedaży na rynku obu Ameryk i USA, gdzie wyniosło ono odpowiednio: 0,6 i 0,63 bln USD. W tym samym roku jednak wycena instrumentów finansowych w portfelach funduszy na całym świecie wykazała znaczące przeceny w obu Amerykach -3,5 bln USD a w Europie -2,3 bln USD. W roku 2010 zanotowano ujemną wartość sprzedaży w obu Amerykach (-0,04 bln USD). Przyczynił się do tego w głównej mierze rynek USA, gdzie wartość obniżyła się o 0,14 bln USD. Podobnie zachowały się kraje azjatyckie (-0,003 bln USD). W tym samym okresie na rynku europejskim klienci byli skłonni do zakupów (saldo + 0,2 bln USD). Rok 2011 wykazał odwrotne tendencje w krajach europejskich wycofano 0,12 bln USD podczas gdy w Amerykach i Azji inwestorzy nabywali tytuły uczestnictwa (odpowiednio: +0,16 oraz +0,05 bln USD). Dodatkowo w roku 2011 zanotowano znacznie większe przeceny instrumentów finansowych w

Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy 153 Europie niż w pozostałych regionach świata. Aktywa obniżyły się z tego tytułu o 0,6 bln USD. W regionie amerykańskim spadły o 0,27 bln USD a w krajach Azji i Pacyfiku o 0,2 bln USD. Tak więc, w 2011 roku region europejski najdotkliwiej odczuł w tym zakresie skutki kryzysu na rynkach międzynarodowych. Rysunek 6. Sprzedaż netto tytułów uczestnictwa światowych funduszy inwestycyjnych ujęcie kontynentalne (mln USD) 1 400 000 1 200 000 1 000 000 800 000 Americas Europe Asia and Pacific Africa 600 000 400 000 200 000 0-200 000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011-400 000-600 000 Opracowanie własne na podstawie: [Mutual Fund Fact Book, 2009, s.169, Investment Company Fact Book, 2012, s.195] Zakończenie Analizując parametry poddane badaniu, można stwierdzić, iż zjawiska kryzysowe coraz bardziej przyczyniają się do utraty zaufania klientów do funduszy inwestycyjnych i rynku finansowego jako całości. Spadek wartości aktywów netto w roku 2008 oraz 2011 spowodowany był z jednej strony znaczącą przeceną instrumentów finansowych zawartych w portfelach tych instytucji, z drugiej natomiast za ten stan rzeczy odpowiedzialne było ujemne saldo nabyć tytułów uczestnictwa. Było ono szczególnie znaczące w krajach europejskich, które borykają się z pogłębiającym się kryzysem strefy Euro. Na podkreślenie zasługuje zjawisko obserwowane w Stanach Zjednoczonych, gdzie swoje źródło miało wiele zjawisk będących zarzewiem kryzysu finansowego. Wartość spółek tam notowanych wprawdzie obniżyła swą wartość, niemniej skala była mniejsza niż spadki wartości aktywów w innych regionach naszego globu. Podobne wnioski wypływają z analizy wartości aktywów

154 Piotr Pisarewicz funduszy inwestycyjnych oraz salda sprzedaży i odkupień tytułów uczestnictwa. Wydaje się zatem, że zjawiska kryzysowe dotknęły bardziej pozostałe kraje świata niż Stany Zjednoczone uznawane powszechnie jako zarzewie kryzysu. Szybko zareagowali na to klienci zmieniając strukturę swoich oszczędności, bardzo często rezygnując z usług funduszy inwestycyjnych na rzecz innych instytucji finansowych np. banków jak miało to miejsce w Polsce. Biorąc pod uwagę niepewność w strefie Euro oraz pozostałe tendencje na rynkach międzynarodowych, w chwili obecnej trudno jest przewidzieć trendy w zakresie analizowanych parametrów na rynku funduszy inwestycyjnych. Niewątpliwie zmienić się może struktura aktywów, która w przeważającej części obejmowała będzie bezpieczne instrumenty finansowe. W momencie ustabilizowania się sytuacji na rynkach, obserwowany być winien stopniowy napływ kapitału do funduszy charakteryzujących się wyższą ekspozycją na ryzyko oraz sektora jako całości. Literatura 1. Investment Company Fact Book 2012, The Investment Company Institute, Washington, 2012 2. Mutual Fund Fact Book 2009, The Investment Company Institute, Washington, 2009 Streszczenie Zjawiska kryzysowe, które w szczególny sposób można było zaobserwować w drugiej połowie 2008 r., po krótkim odreagowaniu powróciły w nieco mniejszej skali w roku 2011. Skutkowały spadkiem wartości aktywów większości instytucji finansowych. Zjawiska z tym związane, które swój początek miały w Stanach Zjednoczonych, rozpoczęły falę spadków wartości niemal wszystkich klas aktywów. Wywołało to spadek wartości portfeli inwestorów indywidualnych jak i instytucjonalnych. Sektorem, który w znaczący sposób odczuł te zjawiska jest sektor funduszy inwestycyjnych. Niniejsze opracowanie koncentruje się na rynku tych instytucji finansowych i zawiera analizę najważniejszych parametrów go kształtujących: zmian wartości aktywów oraz sprzedaży netto tytułów uczestnictwa. Słowa kluczowe fundusze inwestycyjne, aktywa netto

Kryzys na rynkach finansowych a światowy rynek funduszy 155 Crisis on financial market vs. global mutual fund market (Summary) Confidence crisis observed during past few years, plays very important role on Mutual funds and other financial institutions on international financial market. This paper focuses on mutual fund industry, during 2001-2001 years. The analysis covers most important data and mechanisms which explains trends on net-assets value and net-sales during the last decade. Keywords mutual funds, net-assets