Komunikacja niełatwa. czyli o tym, co przeszkadza w skutecznym porozumiewaniu się. Agnieszka Rosińska-Mamej Joanna Senderska.

Komunikacja niełatwa czyli o tym, co przeszkadza w skutecznym porozumiewaniu się Redakcja naukowa Agnieszka Rosińska-Mamej Joanna Senderska

Komunikacja niełatwa czyli o tym, co przeszkadza w skutecznym porozumiewaniu się

Komunikacja niełatwa czyli o tym, co przeszkadza w skutecznym porozumiewaniu się Redakcja naukowa Agnieszka Rosińska-Mamej Joanna Senderska Kraków 2 14

opyright by Authors Kraków 2 14 ISBN: 978-83-65148-12-4 Recenzenci: dr hab. Andrzej Kominek, prof. UJK dr hab. Marzena Marczewska dr hab. Józef Porayski-Pomsta, prof. U dr hab. Piotr bróg, prof. UJK kła Joanna Bizior ojekt okła ki IBR N Na okładce wykorzystano plakat autorstwa Mariana uzikowskiego ydawnictwo IBR N Filip ohner al. aszyńskiego 21 13 31-537 Kraków tel. 12 628 5 12 e-mail: office libron.pl www.libron.pl

is e i Słowo wstępne 9 ominik o ow ki Reklamy herbat w ujęciu programowania neurolingwistycznego 13 Kata na ic o Niedaleko pada jabłko od jabłoni ransmisja międzypokoleniowa wybranych umiejętności komunikacyjnych na podstawie badań rodziców i ich dorosłych dzieci 25 e na etta ie ek Ideologia jako przyczyna powstawania barier komunikacyjnych we współczesnej polskiej przestrzeni publicznej. okół związków partnerskich i ustawy o in itro 39 nna kow ka Sposoby mówienia mężczyzn o kobietach na forach internetowych 49 a ina e itiu wpływie różnic kulturowych na komunikację 61 eata u a Memy i memetyka jako pomost w relacjach między nauczycielem a uczniami 71 a a ena ik u ka Manipulacja w reklamie i sloganach reklamowych 85 a a a Ka eta Angelizm a diabolizm językowy w komunikatach subkultur młodzieżowych 95

Kami a Ku o Kowa ka ata ia o ko Komunikacja międzyludzka w opinii współczesnych uczniów przyczyny powstawania barier komunikacyjnych i sposoby radzenia sobie z nimi 1 7 ta ana te ka i cek Pokona barierę znaczenia. intelektualizowaniu wypowiedzi przez dzieci 119 Marcin Mizak szyscy poszli do domu, ale parę osób pozostało czyli o zasadzie niesprzeczności, błędzie pozornej niesprzeczności i o lepszej komunikacji 135 Kata na t ow ka ypy barier komunikacyjnych i mechanizmy ich działania 145 e onika aw ik Kwa niew ka d kłamstwa do asymilacji prywatne i publiczne bariery komunikacyjne w Podolance Michała ymitra Krajewskiego 155 au ina ia ecka Komunikacja wyłączona. am, dzie kl ska wil a erberta Bergera w perspektywie analizy transakcyjnej 167 oanna en e ka Słownictwo swoiste jako bariera komunikacyjna na przykładzie socjolektu użytkowniczek forów brafittingowych 177 a a ena mo e aw u i n Czy humaning to remedium na przekraczanie granic etyki w komunikacji marketingowej 187 ata ia o now ka Sposoby przezwyciężania barier w komunikowaniu na przykładzie słownictwa wyróżnionego przez autora w olesiu Antoniego Ferdynanda ssendowskiego 2 1 wia tac u ka Problemy komunikacyjne w asynchronicznym nauczaniu na odległoś na studiach wyższych 219 nna u zy możemy mówi o barierach komunikacyjnych w edukacji Kilka słów o kompetencji komunikacyjnej gimnazjalistów 231

ek an a a ia utowic Bariery w komunikacji międzypokoleniowej na tle zjawisk kulturowych i społecznych 239 we ina c art, sarkazm, śmiech jako bariery komunikacyjne w dyskursie politycznym 247 io etta i c ek Płe jako ściana między lud mi. rudności komunikacyjne kobiet i mężczyzn na podstawie wypowiedzi na forach motoryzacyjnych 257 Kata na ołek an e a tian Bariery komunikacyjne w przekładzie dla dzieci 269 Abstracts 281 Noty o Autorach 289

o o s ne Na tom, który oddajemy do rąk Czytelnikom, składają się artykuły przygotowane zarówno przez doświadczonych językoznawców, jak i przez młodych naukowców, słuchaczy i absolwentów studiów doktoranckich, a także studentów studiów magisterskich i licencjackich. Tom pt. Komunikacja niełatwa, czyli o tym, co przeszkadza w skutecznym porozumiewaniu się jest monograficznym zbiorem tekstów naukowych poświęconych przede wszystkim różnego typu zakłóceniom w komunikacji w sferze prywatnej i publicznej. W problematykę barier komunikacyjnych ich możliwych typów i mechanizmów działania wprowadza nas debiutancki artykuł studentki polonistyki Katarzyny Ostrowskiej (Typy barier komunikacyjnych i mechanizmy ich działania). Różnorodne bariery komunikacyjne w sferze porozumiewania się publicznego omówiły Bernadetta Ciesek (Ideologia jako przyczyna powstawania barier komunikacyjnych we współczesnej polskiej przestrzeni publicznej. Wokół związków partnerskich i ustawy o in vitro) oraz Ewelina Tyc (Żart, sarkazm, śmiech jako bariery komunikacyjne w dyskursie politycznym). Mechanizmom działania reklamy oraz komunikacji w marketingu poświęcone są artykuły Magdaleny Hądzlik-Dudki (Manipulacja w reklamie i sloganach reklamowych), Dominika Borowskiego (Reklamy herbat w ujęciu programowania neurolingwistycznego) oraz Magdaleny Smoleń-Wawrzusiszyn, która zajęła się jedną z najnowszych strategii w marketingu, tzw. humaningiem, stwarzającym szansę na odejście od praktyk marketingowych naruszających ludzką godność (Czy humaning to remedium na przekraczanie granic etyki w komunikacji marketingowej?) Problem płci jako czynnika mogącego utrudniać komunikację między kobietami a mężczyznami poruszyła Wioletta Wilczek w artykule Płeć jako 9

o o s ne ściana między ludźmi. Trudności komunikacyjne kobiet i mężczyzn (na podstawie wypowiedzi na forach motoryzacyjnych), natomiast Anna Dąbkowska zbadała stereotypowe postrzeganie płci przez mężczyzn (Sposoby mówienia mężczyzn o kobietach na forach internetowych). Relacje między podmiotem kobiecym i męskim, ujmowane w kategoriach tzw. logiki tosamości, są także (między innymi) przedmiotem artykułu Weroniki Pawlik-Kwaśniewskiej (Od kłamstwa do asymilacji prywatne i publiczne bariery komunikacyjne w Podolance Michała Dymitra Krajewskiego). Do literatury pięknej sięgnęła również Paulina Piasecka, która omawia grę psychologiczną wyłączającą komunikację rozumianą jako wymiana informacji (Komunikacja wyłączona. Tam, gdzie kląska wilga Herberta Bergera w perspektywie analizy transakcyjnej). Sabina Deditius, opierając się na założeniach lingwistyki kulturowej, omawia bariery, jakie występują pomiędzy uczestnikami aktu komunikacji pochodzącymi z różnych kręgów kulturowych, ze szczególnym uwzględnieniem relacji polsko-hiszpańskich (O wpływie różnic kulturowych na komunikację). Nieznajomość danej kultury/subkultury może być także przyczyną powstawania stereotypów, które utrudniają bądź uniemożliwiają komunikację, o czym pisze Barbara Kaleta (Angelizm a diabolizm językowy w komunikatach subkultur młodzieżowych). Jak pokazuje Katarzyna Wołek-San Sebastian w artykule Bariery komunikacyjne w przekładzie dla dzieci, różnice kulturowe leżą u podstaw strategii, jakimi posługuje się tłumacz utworów przeznaczonych dla najmłodszego odbiorcy, przekładając elementy tekstu wyjściowego niezrozumiałe dla dzieci, by zapobiec nieporozumieniom wynikłym z różnicy kultury. Marcin Mizak w artykule pt., Wszyscy poszli do domu, ale parę osób pozostało czyli o zasadzie niesprzeczności, błędzie pozornej niesprzeczności i lepszej komunikacji analizuje komunikację międzyludzką z punktu widzenia logiki. Istnienie różnorodnych przeszkód komunikacyjnych w edukacji jest przedmiotem artykułu Anny Sus (Czy możemy mówić o barierach komunikacyjnych w edukacji? Kilka słów o kompetencji komunikacyjnej gimnazjalistów), a także Sylwii Stachurskiej (Problemy komunikacyjne w asynchronicznym nauczaniu na odległość na studiach wyższych). Problematykę komunikacji międzypokoleniowej poruszyły w swych artykułach Katarzyna Cichoń (Niedaleko pada jabłko od jabłoni? Transmisja międzypokoleniowa wybranych umiejętności komunikacyjnych na podstawie 10

o o s ne badań rodziców i ich dorosłych dzieci) i Aleksandra M. Sutowicz (Bariery w komunikacji międzypokoleniowej na tle zjawisk kulturowych i społecznych). Kamila Kuros-Kowalska i Natalia Moćko referują poglądy współczesnej młodzieży szkolnej na przyczyny zakłóceń komunikacji interpersonalnej i sposoby ich przezwyciężania (Komunikacja międzyludzka w opinii współczesnych uczniów przyczyny powstawania barier komunikacyjnych i sposoby radzenia sobie z nimi). Przezwyciężaniu przeszkód głównie leksykalnych na drodze do opanowania języka ojczystego poświęcony jest artykuł Edyty Manasterskiej-Wiącek (Pokonać barierę znaczenia. O intelektualizowaniu wypowiedzi przez dzieci). Na potrzebę znajomości leksyki danej społeczności wskazuje także Joanna Senderska w artykule Słownictwo swoiste jako bariera komunikacyjna (na przykładzie socjolektu użytkowniczek forów brafittingowych). Autorzy artykułów piszą także o możliwościach usprawnienia komunikacji między różnymi grupami społecznymi, wskazują również na sposoby przezwyciężania barier, np. między autorem a czytelnikiem. Kwestie te poruszyły w swoich tekstach m.in. Beata Duda (Memy i memetyka jako pomost w relacjach między nauczycielem a uczniami) i Natalia Sosnowska (Sposoby przezwyciężania barier w komunikowaniu na przykładzie słownictwa wyróżnionego przez autora w Polesiu A. F. Ossendowskiego). Ze względu na różnorodność tematyki podejmowanej przez Autorów zdecydowałyśmy się na ułożenie tekstów w kolejności alfabetycznej. Mamy nadzieję, że teksty zamieszczone w niniejszym tomie pobudzą Czytelnika do snucia własnych refleksji na temat zakłóceń w komunikacji międzyludzkiej oraz sposobów na ich przezwyciężenie i staną się inspiracją do podjęcia nowych badań dotyczących omawianych kwestii. Agnieszka Rosińska-Mamej Joanna Senderska

Dominik Borowski Uniwersytet Jagielloński, Kraków Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego o a k zo e reklama, programowanie neurolingwistyczne, perswazja, manipulacja. esz zenie Artykuł jest poświęcony zastosowaniu programowania neurolingwistycznego ang. neuro lin uistic pro rammin w reklamach herbat. Jego pierwsza częś koncentruje się na przybliżeniu podstawowych wiadomości o komunikacie reklamowym. Kolejna częś poświęcona jest charakterystyce zjawiska programowania neurolingwistycznego. owarzyszy temu krótkie omówienie niektórych technik N P. statnią częś artykułu stanowi analiza wybranych reklam promujących herbaty różnych marek. ek amie Półki dzisiejszych sklepów są przepełnione różnorodnymi towarami, co szczególnie widać na przykładzie wyrobów kupowanych często, czyli artykułów spożywczych. Znajdują się wśród nich zarówno produkty rodzime, jak i importowane z odległych części świata (np. kawa, herbata, owoce cytrusowe itp.). Ofertę wzbogaca fakt, że poszczególne artykuły mogą być produkowane przez różnych wytwórców. To wszystko motywuje producentów do nieustannego zabiegania o klientów i podtrzymywania z nimi kontaktu, aby zapewnić sprzedaż na wysokim poziomie. Narzędziem, które pomaga zrealizować przywołane zadania, są przekazy reklamowe. Reklamą nazywa się odpłatną formę komunikowania się przedsiębiorstwa (niekiedy także podmiotów niekomercyjnych) ze swoimi potencjalnymi klientami. Jest ona skierowana do szerokiej publiczności, co umożliwia emitowanie jej za pośrednictwem środków masowego przekazu. Priorytetowy cel reklamy stanowi poinformowanie o ofercie i przekonanie do jej zakupu (Grzegorczyk 2010: 28). Nie należy jednak zapominać, że komunikaty reklamowe to także znaki współczesności (Szczęsna 2001: 209). Odzwierciedlają one bowiem aktualne trendy w kulturze konsumpcyjnej. 13

Dominik Borowski Poza tym chętnie nawiązują do bieżących wydarzeń, wykorzystują zarówno efekty postępu technologicznego, jak i konsekwencje globalizacji oraz innych przemian kulturowych. Interesujące wydaje się zagadnienie percepcji przekazów reklamowych. Obejmuje ona trzy poziomy: poziom cech fizycznych, cech przestrzennych i cech semantycznych (Napierała 2012: 29). Na pierwszy z nich składają się: czas emisji lub format reklamy, rozmieszczenie elementów i podział płaszczyzny. Natomiast poziom cech przestrzennych zawiera zbiór zasad dotyczących wielkości, kolorystyki, rytmizacji kompozycji itp. Najwyższym z nich jest poziom cech semantycznych. W jego zakres wchodzą relacje pomiędzy tekstem a wizualizacją, a przede wszystkim ich znaczenie. Percepcja reklamy składa się z czterech etapów. Najpierw następuje odbiór komunikatu. Odbiorca musi zwrócić uwagę na przekaz i zapoznać się z jego treścią. Następnie zachodzi dekodowanie. Polega ono na skojarzeniu poszczególnych elementów reklamy z ich znaczeniami. To pozwala na zinterpretowanie całości komunikatu. Ostatnim etapem jest reakcja odbiorcy, świadcząca o uświadomieniu sobie istnienia marki lub produktu, a także potrzeby nabycia oferowanego artykułu. W tym miejscu warto wskazać najważniejsze cechy językowe, które wyróżniają reklamę. Komunikaty reklamowe wykorzystują elementy wszystkich odmian współczesnego języka, łącząc je ze sobą bądź opierając się na wybranym z nich. Ważną rolę odgrywa w nich leksyka. Stąd też bardzo często pojawiają się wyrazy nacechowane emocjonalnie i pobudzające wszystkie zmysły. Oprócz nich reklama czerpie ze zbioru związków frazeologicznych, który niejednokrotnie sama poszerza. Istotny wyróżnik komunikatów reklamowych stanowi ich gramatyka. Formułowane wypowiedzenia przybierają postać zdań pojedynczych, pytań lub wykrzyknień. Występuje w nich dużo przymiotników, a niekiedy także liczebników, które służą wartościowaniu produktów (Bralczyk 2004: 56 122). Na uwagę zasługuje jeszcze specyficzna budowa komunikatu reklamowego. Badacze dostrzegają w niej podobieństwo do mowy konstruowanej wedle zasad retoryki. W związku z tym w przekazie reklamowym wyróżnia się następujące części: faza wstępna (przyciągnięcie uwagi odbiorcy), nawiązanie dialogu, faza właściwa (przedstawienie właściwości produktu i jego zalet argumentacja), faza nakłaniania (wywołanie w odbiorcy potrzeby posiadania oferowanego towaru), faza rekapitulacji (wyszczególnienie najważniejszych cech artykułu) (Lewiński 1999: 68 69). Takiemu 14

Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego traktowaniu reklamy sprzyja obecność w niej różnorodnych środków i chwytów retorycznych. Wśród nich wskazać można chociażby następujące: retoryka zakazanego owocu, retoryka porównań, retoryka ukrytej niespodzianki itp. (Golka 1994: 82 98). To wszystko uzupełnia wykorzystywanie znanych powszechnie motywów, czyli archetypów. Tworzą one w komunikatach reklamowych skróty myślowe, ponieważ przywołują niewypowiedzianą bezpośrednio treść i związane z nią skojarzenia (Wierzchoń, Orzechowski red. 2010: 214). W świetle przedstawionej charakterystyki reklama stanowi dość osobliwe narzędzie komunikowania się. Choć objętościowo przekazy reklamowe są niewielkie, to zawierają w sobie wiele treści. Poza tym oprócz przekazywania informacji o produkcie starają się wpływać na podejmowane przez konsumentów decyzje. Oddziaływanie to jest możliwe dzięki zastosowaniu różnorodnych środków, wśród których wskazać można chociażby techniki programowania neurolingwistycznego. og amo anie ne o ing is zne Programowanie neurolingwistyczne (ang. neuro-linguistic programming) jest zjawiskiem stosunkowo młodym. Jego początki sięgają zaledwie lat siedemdziesiątych dwudziestego wieku. U podstaw programowania neurolingwistycznego znalazło się zainteresowanie ludzkim zachowaniem i jego modyfikacją. Richard Bandler jako pierwszy zaczął analizować sposób prowadzenia terapii, a w szczególności wypowiedzi terapeutów (m.in. Fritza Perlsa). Zastanawiał się on nad ich oddziaływaniem i stopniem skuteczności. Z czasem do badacza dołączył John Grinder, który wniósł cenną wiedzę z zakresu lingwistyki. Obaj rozpoczęli obserwację spotkań terapeutycznych prowadzonych przez Virginię Satir. To wszystko zainspirowało ich do realizacji projektu Metamodel. Jego założeniem było opracowanie wzorców językowych, które cechuje specjalna właściwość wywoływania zmian w ludzkim zachowaniu. Pomocna w tym zadaniu okazała się analiza teorii hipnozy Miltona Eriksona i jej praktycznego zastosowania. Konsolidacja wiedzy z przywołanych tutaj dziedzin dała podstawę do sporządzenia podstawowych modeli formalnych i ich dalszego rozbudowywania (podaję za: Walker 2001: 19 36). Dotychczas jednak żaden z badaczy zajmujących się programowaniem neurolingwistycznym nie sformułował definicji, która dokładnie wyjaśnia- 15

Dominik Borowski łaby zakres tego pojęcia. W literaturze przedmiotu wielokrotnie pojawiają się dość niejasne próby eksplikacji. Oto przykład jednej z nich: NLP to skuteczne techniki, dzięki którym zaczynamy lepiej reagować na wyzwania życia codziennego. Mamy tak silną motywację, że jesteśmy gotowi podjąć się najtrudniejszych zadań. Potrafmy zmniejszyć wagę wyzwania i skoncentrować się na własnych umiejętnościach (Vaknin 2010: 17). Autor przywołanej definicji uwypukla jedynie to, że programowanie neurolingwistyczne stanowią techniki, które mają pozytywnie oddziaływać na człowieka. Warto w związku z tym sformułować własne wyjaśnienie. NLP to metody modelowania zachowania, reakcji, postaw czy emocji. Istotną rolę odgrywa tutaj sposób konstruowania komunikatów. Polega on na takim doborze środków werbalnych i pozawerbalnych, który pozwala na to, aby sformułowany przekaz niósł ze sobą ukryte treści i w ten sposób wywoływał określony stan u odbiorcy. W związku z tym NLP bazuje przede wszystkim na wiedzy z zakresu gramatyki i stylistyki uzupełnionej o spostrzeżenia wypracowane przez psychologię poznawczą czy społeczną. Jako fundamentalne założenia omawianej metody Pikor-Niedziałek wymienia m.in.: relatywistyczny charakter języka i percepcji rzeczywistości, pozytywne intencje wszystkich działań, uzależnienie znaczenia od percepcji, postrzeganie każdego zachowania jako aktu komunikacji (Pikor-Niedziałek 2010: 195 196). Programowanie neurolingwistyczne niekiedy bywa kojarzone z perswazją i manipulacją. Oba zjawiska zasługują na krótką charakterystykę. Perswazją określa się działania komunikacyjne, które mają w nakłonić odbiorcę do zmiany zachowania bądź przyjętej postawy czy przekonań (Tokarz 2006: 194 195). Istotne znaczenie ma tutaj przedstawiana przez nadawcę argumentacja. Manipulacja natomiast odnosi się tych chwytów perswazyjnych, które opierają się na wykorzystywaniu różnorodnych mechanizmów psychologicznych, pozwalających na sterowanie zachowaniem, uczuciami i myślami drugiej osoby, nieświadomej tych zabiegów (Grzywa 2012: 20). Jest to jednakże bez wątpienia działanie nieetyczne. Perswazja i manipulacja niejednokrotnie wykorzystują modele wypracowane przez NLP. Wśród technik programowania neurolingwistycznego wyróżnia się m.in. kotwiczenie, metodę analogicznego oznaczania, metodę ukrytych poleceń, metodę podwójnego wiązania, presupozycje. Lista metod ciągle jest modyfikowana przez wprowadzanie nowych i ulepszanie dotychczas 16

Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego istniejących. W związku z tym nie sposób ich tutaj wszystkich wymienić i dokładnie omówić. Krótkiej charakterystyce poddane zostaną wyłącznie wybrane techniki, które wydają się najczęściej wykorzystywane w przekazach reklamowych. Kotwiczenie to metoda behawiorystyczna. Polega ona na skojarzeniu występowania jakieś reakcji bądź stanu człowieka z określonym bodźcem. Należy tutaj podkreślić, że powinien on być szczególny. Dzięki temu łatwiejsze staje się stworzenie takiej kotwicy i jej zapamiętanie przez osobę poddawaną kotwiczeniu. W efekcie zakotwiczony bodziec wywołuje u człowieka konkretną reakcję czy stan (Vaknin 2011: 117 123). Pominięciami określa się usuwanie pewnych elementów wypowiedzi (Badler, Grinder 2008: 110). W ten sposób tworzy się nie do końca prawdziwy komunikat. Jego odbiorcy jednak nie zawsze zauważają brak jakiegoś składnika i traktują przekaz jako wiarygodny. Szczególnym przypadkiem tej techniki jest pominięcie porównawcze. Usuwa się w nim przedmiot lub zjawisko, do którego odnosi się porównanie. Wówczas można postawić różne tezy, których weryfikacja jest niemożliwa. Uogólnienia powstają w wyniku formułowania reguł w oparciu o pojedyncze doświadczenia. Taki zabieg przyczynia się do kreowania błędnych przekonań. Przyjęcie ich jako przesłanek dalszego wnioskowania prowadzi do fałszywych wyników. Jedynym sposobem weryfikacji takich stwierdzeń jest próba ich skonkretyzowania (Vaknin 2010: 138). Metoda podwójnego wiązania to wprowadzenie do wypowiedzi presupozycji, będących podstawą dalszej komunikacji. Nadawca przyjmuje, że interlokutor akceptuje jego założenia, zostają one zatem pominięte w konwersacji. Nadawca od razu przechodzi do postawienia w sytuacji wyboru odbiorcy, który zazwyczaj decyduje się na coś, czego wcale nie zamierzał (Vaknin 2011: 353 355). Operatory modalne to czasowniki, które wyrażają chęć, konieczność bądź możliwość, np. chcę, chciałbym, nie mogę, nie umiem, muszę, powinno się, wypada itp. Spełniają one bardzo ważną funkcję w wypowiedziach, ponieważ wywołują określone emocje. Tym samym wpływają na kształtowanie się stanu emocjonalnego odbiorców (Woźniak 2012: 62 63). Programowanie neurolingwistyczne, choć niezbyt chętnie badane przez naukowców, cieszy się popularnością wśród praktyków. Wynika to przede wszystkim z dość dużego obszaru jego zastosowań. Z NLP korzystają psycholodzy, terapeuci, a także specjaliści od reklamy, przedstawiciele handlowi oraz menadżerowie. Wszystkim im pomaga osiągnąć zamierzone cele. 17

Dominik Borowski Istotne wydaje się również to, że techniki NLP ułatwiają budowanie pozytywnych relacji z innymi ludźmi w życiu osobistym1 przez usuwanie barier w procesie komunikacji i ułatwianie rozwiązywania konfliktów. Zatem mogą być stosowane w najróżniejszych dziedzinach życia w celu usprawnienia procesu komunikacji. Rek am e a a og amo anie ne o ing is zne Reklamy produktów spożywczych stanowią szczególną kategorię przekazów promocyjnych. Bardzo często ukazują się w mediach (np. z dużą częstotliwością emitowane są w telewizji, ponieważ prezentują artykuły, które nabywa się na co dzień. Ponadto komunikaty reklamowe tego rodzaju mają względnie krótką żywotność. Ich kilkakrotny odbiór sprawia, że przestają przyciągać uwagę potencjalnych konsumentów i trzeba zastąpić je kolejnymi. W związku z tym twórcy reklam produktów spożywczych starają się w różnorodny sposób zwiększać siłę oddziaływania komunikatów reklamowych, wykorzystując m.in. techniki programowania neurolingwistycznego. W tej części artykułu zostaną poddane analizie wybrane reklamy herbat2. Zgromadzony materiał badawczy obejmuje zarówno reklamy prasowe, jak i telewizyjne. Należy zauważyć, że zarejestrowano niewiele przekazów reklamujących herbaty. Wśród zgromadzonych najliczniejszą grupę stanowią spoty telewizyjne. Najprawdopodobniej jest to uwarunkowane specyfiką promocji produktów spożywczych. Reklama telewizyjna bowiem szybciej dociera do odbiorcy i łatwiej ją zastąpić nową. Pierwszym omawianym komunikatem reklamowym jest reklama herbaty marki Sante (rys. 1). Jest to jeden z nielicznych przekazów prasowych promujących wskazaną wcześniej grupę artykułów spożywczych, które udało mi się zarejestrować. W jego strukturze dostrzec można klasyczną metodę dezorientacji (Vaknin 2011: 273 274). Polega ona na wprowadzeniu 1 Szerzej ten problem omawia Lucas Derks (2003). 2 O wyborze tej kategorii zadecydował fakt, że reklamowany produkt należy do grupy artykułów konsumowanych zazwyczaj każdego dnia. Tym samym ich promocja musi odbywać się bardzo często. Interesujące zatem wydaje się przeanalizowanie, w jaki sposób konstruowane są tego typu komunikaty reklamowe. Podstawą tego stało się przyjęcie hipotezy badawczej o wykorzystywaniu technik NLP w reklamach, aby podnieść stopień skuteczności ich oddziaływania. 18

Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego odbiorcy w jakiś stan czy wywołaniu u niego pewnych wrażeń. W tym celu wykorzystuje się komunikaty językowe, które odznaczają się mglistością, utrudniającą ocenę ich prawdziwości. Reklama herbaty Sante ma na celu przekonanie potencjalnych konsumentów, że oferowany produkt można stosować przy odchudzaniu. Osiągnięciu tego celu służy specjalnie sformułowany opis: Herbatka Sante to wyjątkowa kompozycja tradycyjnie stosowanych ziół wspomagających proces odchudzania, które najważniejszymi elementami są prawidłowa dieta i aktywność fizyczna. Herbata zielona pomaga w utrzymaniu prawidłowej masy ciała oraz przyczynia się do utrzymania prawidłowego metabolizmu tłuszczów. Kwiat hibiskusa orzeźwia i pobudza do działania, przyczynia się do zmniejszenia uczucia zmęczenia. Ponadto herbatka Sante zawiera L-kartyninę. Otwiera go dość długie zdanie złożone. Jego pierwsza część wyjaśnia, czym jest prezentowany towar i jakie ma zastosowanie. Istotne wydają się tutaj określenia: wyjątkowa i tradycyjnie. Oba wpływają na kształtowanie pozytywnego wizerunku herbaty, podkreślając jej walory. Pojawia się tutaj również informacja o tym, że produkt wspomaga odchudzanie. Przekazuje ją imiesłów przymiotnikowy czynny, co sugeruje trwanie czynności, a nie jej efekt. W drugim zdaniu składowym wymieniono warunki odchudzania. Umieszczenie ich na końcu wypowiedzenia sprawia, że traktujemy je jako mało ważne. Kolejne zdanie odnosi się do szczegółowych właściwości herbaty: utrzymanie prawidłowej masy ciała i prawidłowego metabolizmu tłuszczów. Ich wyszczególnienie poprzedzają czasowniki pomagać i przyczyniać się, użyte w aspekcie niedokonanym. Ogrywają one kluczową rolę w nakłanianiu do kupna produktu, którą nie zawsze dostrzegają odbiorcy. Polega ona na przedstawianiu oferowanego towaru jako jednego ze skutecznych sposobów osiągania zamierzonego celu, którym jest uzyskanie szczupłej sylwetki, choć brak szczegółowych informacji o tym, w jakim stopniu herbata pomaga ten cel osiągnąć. Podobnie omówione zostało działanie hibiskusa, będącego składnikiem reklamowanego produktu. Warto jeszcze zwrócić uwagę na to, że w ostatnim zdaniu opisu zastosowano pominięcie. Poinformowano o obecności L-karnityny, lecz nie wyjaśniono jej właściwości. Termin ten nie należy do języka potocznego, więc jego wprowadzenie służy manipulowaniu odbiorcą przekazu reklamowego. Nie każdy musi wiedzieć, czym jest ten składnik. Jednakże poprzedzenie nazwy składnika partykułą ponadto wzmacnia funkcję perswazyjną przekazu. 19

Dominik Borowski Tak skonstruowana charakterystyka herbaty Sante wnosi bardzo mało konkretnych informacji, choć przekaz z pozoru zawiera wiele wiadomości. Przedstawiane w nim treści odnoszą się bardziej do możliwości niż do spodziewanych efektów, jednak trudno to odszyfrować przy pobieżnym odbiorze. Tym samym potencjalny konsument traktuje herbatę Sante jako środek odchudzający, co jest potęgowane przez zastosowanie specyficznego kotwiczenia. Jego działanie koncentruje się na skojarzeniu picia reklamowanego artykułu z wizerunkiem szczupłej i atrakcyjnej kobiety. Zatem szczupła sylwetka bohaterki reklamy postrzegana jest jako efekt stosowania herbaty Sante. Należy w tym miejscu wspomnieć, że bardzo podobne wykorzystanie technik NLP obserwuje się w przekazach reklamowych promujących kosmetyki. Rys. 1. Reklama herbaty Sante ródło: Przyjaciółka 2 13, nr 8, s. 21. Interesujący wydaje się także komunikat reklamowy herbaty Lipton. Mowa o spocie telewizyjnym, który przedstawia spotkanie dwóch kobiet. Określono w nim precyzyjnie czas, pokazując zegar wskazujący zbliżającą się godzinę szesnastą. W kulturze brytyjskiej to pora, kiedy pije się herbatę. Jednakże reklama nie pokazuje tej czynności. Obie bohaterki zamiast skosztować zawartości swoich kubków zaczynają je zjadać. W przegryzionych naczyniach pojawia się ciasto. Reklamę zamyka slogan: Owocowe piramidki 20

Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego Lipton. Tak pyszne, że aż chce się je zjeść. Niewątpliwie w konstrukcji tej reklamy wykorzystano kotwiczenie. Polega ono na skojarzeniu herbaty Lipton ze smacznymi ciastkami. W ten sposób oddziałuje się na zmysł smaku potencjalnych konsumentów, którzy na widok tego produktu powinni przypomnieć sobie jedzenie słodyczy. Zatem herbata staje się kotwicą, wywołującą określone obrazy. Dzięki temu następuje przeniesienie potrzeby zjedzenia słodkiego ciastka na wypicie reklamowanego towaru. Świetnym podsumowaniem procesu kojarzenia jest przywołany wcześniej slogan. Warto zwrócić uwagę na jego dwa elementy. Pierwszym jest przymiotnik pyszne, który poprzedzono partykułą tak, co intensyfikuje ten pierwszy wyraz. Kolejnym elementem jest wprowadzenie czasownika modalnego chce się. Wyraża on chęć podjęcia jakiegoś działania (Woźniak 2012: 62). W tym wypadku zachęca do skosztowania produktów Lipton. Techniki programowania neurolingwistycznego obecne są również w spocie promującym herbatę Irving. Przedstawiono w nim kilka scen z życia codziennego bohaterki przekazu. Ich prezentacji towarzyszy radosna piosenka, której słowa komentują przedstawiane zdarzenia. Na końcu pojawia się następujący slogan: Irving Tea. Esencja dobrego dnia. W koncepcji analizowanego przekazu reklamowego można dostrzec instalowanie przyjemności. Technika ta obejmuje stworzenie mapy mentalnej pozytywnych wartości związanych z jakimś stanem czy przedmiotem (Vaknin 2011: 188 89). Herbata Irving Tea zostaje więc zestawiona ze śmianiem się, poprawą pogody i stanu psychicznego, pozbyciem się stresu i ogólną radością. To przyczynia się do przypisywania reklamowanemu produktowi dodatnich konotacji. Poza tym wszystkie wyszczególnione tutaj elementy można potraktować jako efekty wypicia herbaty Irving Tea, co rozszerza zakres przyjemności dostarczanych przez ten artykuł spożywczy. Ciekawe wydaje się hasło zamykające reklamę. Konstruując je, wykorzystano dwuznaczność wyrazu esencja, która przykuwa uwagę odbiorcy (Vaknin 2010: 160). Prymarnie określa się nim napar z liści herbacianych. Z drugiej strony wyraz ten może się odnosić do najważniejszego elementu czegoś. W wypadku reklamy Irving Tea obydwa znaczenia łączą się ze sobą. Zatem slogan sugeruje, że spożycie reklamowanego artykułu stanowi istotę przyjemnie spędzonego dnia. Na uwagę zasługuje jeszcze spot telewizyjny promujący herbaty marki Tetley. Jego bohaterka zastanawia się nad połączeniem dwóch herbat: czarnej i zielonej. Jej rozmyślania zostają zwizualizowane. Zespolenie produktów 21

Dominik Borowski porównuje się do relacji kobieta mężczyzna. Reklamę wieńczy slogan: Tetley black and green. Idealne połączenie czarnej i zielonej herbaty. W komunikacie reklamowym odwołano się do wzorca jak gdyby. Pozwala on na pozbycie się ograniczających przekonań przez wyobrażenie sobie przyszłości (Vaknin 2011: 106 108). Reklama herbaty Tetley realizuje to, podając w wątpliwość połączenie dwóch produktów. Następnie przedstawiony zostaje nowy produkt. Towarzyszy temu obraz szczęśliwej pary. Taki zabieg wywołuje przeniesienie pozytywnych wrażeń wywołanych przez bohaterów na reklamowaną herbatę, co przyczynia się również do usunięcia niepewności co do nowego artykułu. Dodatkowo wprowadzono tutaj pytanie o potwierdzenie: Czyż nie byłby to idealny związek?. Jego rola koncentruje się wokół zaangażowania uwagi odbiorcy, co wspomaga zapominanie o innych kwestiach (Vaknin 2011: 418). W analizowanej reklamie ma to postawić na pierwszym planie kwestię jakości produktu. Tym samym w odbiorcach kształtuje się opinia o towarze, a potrzeba zakupu artykułu nie jest stawiana na pierwszym planie. W związku z tym można przypuszczać, że konsumenci nabędą go, kierując się posiadaną opinią. Przedstawione w artykule analizy komunikatów reklamujących różne marki herbat należy potraktować jako wprowadzenie do dalszych badań nad zastosowaniem programowania neurolingwistycznego. Nie dają one bowiem pełnego obrazu przywołanego zjawiska. Jednakże na podstawie omówionych reklam można stwierdzić, że pojawiają się w nich techniki NLP. Zastosowane modele służą przede wszystkim wywoływaniu w odbiorcach skojarzeń pomiędzy prezentowanym towarem a jakimiś innymi obiektami czy stanami, które po zakończeniu odbioru komunikatu będą go przywoływać. Ich pozytywny charakter wpływa na kształtowanie się aprobującej postawy wobec przedmiotu reklamy. Poza tym NLP wykorzystywane jest czasami do dezorientowania potencjalnego klienta, co sprawia, że przyswaja on z przekazu reklamowego wyłącznie wybrane informacje, tworząc błędny wizerunek oferowanego artykułu. Programowanie neurolingwistyczne służy więc poprawie skuteczności reklam. Jednakże nie zawsze jest to działanie etyczne. 22

Rek am e a j i og amo ania ne o ing is znego i iog a a Bandler R., Grinder J., 2008, Struktura magii. Kształtowanie ludzkiej psychiki, czyli więcej niż NLP, przeł. W. Sztukowski, Gliwice. Bralczyk J., 2004, Język na sprzedaż, czyli o tym, jak język służy reklamie i jak reklama używa języka, Gdańsk. Derks L., 2003, Techniki NLP w tworzeniu dobrych związków z ludźmi, przeł. J. Mink, Gdańsk. Golka M., 1994, Świat reklamy, Warszawa. Grzegorczyk A., 2010, Reklama, Warszawa. Grzywa A., 2012, Potęga manipulacji, Lublin. Lewiński P.H., 1999, Retoryka reklamy, Wrocław. Napierała M., 2012, Filozofia reklamy. Historia, psychologia, techniki, Kraków. Pikor-Niedziałek M., 2010, Jak efektywnie przekazywać swoje myśli: przykład negacji i implikacji, Podkarpackie Forum Filologiczne, seria: Językoznawstwo, s. 193 202. Szczęsna E., 2001, Poetyka reklamy, Warszawa. Tokarz M., 2006, Argumentacja, perswazja, manipulacja, Gdańsk. Vaknin S., 2010, NLP dla początkujących. Podstawowe pytania i odpowiedzi, przeł. J. Sugiero, Gliwice. Vaknin S., 2011, Biblia NLP, przeł. K. Rojek, Gliwice. Walker W., 2001, Przygoda z komunikacją, przeł. J. Mańkowska, Gdańsk. Wierzchoń M., Orzechowski J. red, 2010, Nowe trendy w reklamie. Między nauką a praktyką, Warszawa. Woźniak J., 2012, Neuromarketing 2.0. Wygraj wojnę o umysł konsumenta, Gliwice.

a a z na i oń Uniwersytet Jana Kochanowskiego, Kielce ie a eko a a ja ko o ja oni ansmisja mi z oko enio a an miej no i kom nika jn na o s a ie a ań o zi i i o os zie i o a k zo e: transmisja międzypokoleniowa, komunikacja, rodzina, kon ikt, asertywnoś. esz zenie: ransmisja międzypokoleniowa rozumiana jest jako przekaz ważnych wzorów relacyjnych. lementami eksponowanymi w artykule są style rozwiązywania kon iktów oraz asertywnoś. badaniu oczekiwaliśmy udowodnienia tego, że istnieje transmisja międzypokoleniowa powyższych umiejętności. estaw kwestionariuszy zawierający kwestionariusz stylów rozwiązywania kon iktów oraz mapę asertywności został wypełniony przez 5 osób, 25 z nich to matki średnia wieku 48,4, a kolejne 25 osób to ich dorosłe córki średnia wieku 21,2. yniki badania wskazują na to, że istnieje transmisja międzypokoleniowa takich stylów rozwiązywania kon iktów, jak rywalizacja, współpraca i kompromis, a także przekaz umiejętności asertywnych. om nika ja in e e sona na o zinie na zenie kom nika ji in e e sona nej Komunikacja, zwana również porozumiewaniem się, jest jedną z najważniejszych kwestii w relacjach międzyludzkich. Stanowi ona popularny sposób kontrolowania stosunków między ludźmi. Zaliczamy do niej komunikaty werbalne i niewerbalne. Porozumiewanie się werbalne to informacje przekazywane przez słowa. Komunikacja za pomocą słów stanowi najczęściej używaną metodę kontrolowania przebiegu nadawania i odbierania informacji. Otwartość uważana jest za jedną z ważniejszych cech tej komunikacji. Ujawnianie siebie rozumiane jest głównie jako proces, w którym przekazywane przez jednego z partnerów informacje pozwalają dokładnie go poznać. Mówiąc o komunikacji niewerbalnej, bierzemy pod uwagę porozumiewanie się pozasłowne. Są to wiadomości dostarczane dzięki noszonym 25

a a z na i oń ubraniom, dziełom sztuki, sposobom poruszania się, kontaktom wzrokowym, zmarszczeniu brwi, uśmiechowi. W tym wypadku do komunikacji dochodzi, kiedy przynajmniej dwie osoby porozumiewają się, nie używając słowa mówionego czy pisanego (Niebrzydowski 1989: 298). Komunikowanie jest serią wydarzeń, które występują jedno po drugim w określonym czasie. Przebiegu tego procesu, podczas rozmowy z drugą osobą, nie da się zatrzymać, ponieważ może być on dla rozmówców źródłem informacji. Jest to istotne szczególnie w relacjach społecznych o charakterze stałym, które mają miejsce głównie w rodzinie (Harwas-Napierała 2008: 15). Jakość komunikacji w rodzinie jest zależna od sumy relacji między jej członkami. Relacje określane są jako to, co dzieje się między jednostkami w czasie (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa 1996: 132). Są one trwałe i wywołują na poziomie zachowań serię interakcji osób, które nazywa się partnerami interakcji (Przetacznik-Gierowska, Tyszkowa 1996: 132). Wynikiem mieszkania we wspólnym domu i codziennego współistnienia członków rodziny są częste i długotrwałe relacje, które wyróżniają kontakty rodzinne na tle innych grup społecznych (Harwas-Napierała 2008: 18). Systemowe podejście najlepiej ukazuje, jak duży wpływ ma komunikacja na działania rodziny. Dzięki niemu można dowiedzieć się, co jest przyczyną nieporozumień w rodzinie, a także pokazać, jakie zasady znajdują się u podstaw komunikacji. Podejście to opiera się na rodzinie jako całości. Jednostka istnieje w niej nie jako pojedynczy człon, lecz jest jej stałym elementem układu. Jej funkcjonowanie oraz relacje podporządkowane są pozostałym osobom z rodziny (Harwas-Napierała 2008: 18). Problem jednego z członków tej wspólnoty może mieć swoje źródło w samej rodzinie. Jego przyczyną może być dysfunkcjonalność rodziny lub czynniki patogenne, mające już wcześniej wpływ na jednostkę, ale to rodzina może je podtrzymywać albo nawet wzmacniać (Radochoński 1984: 125). Tak pojmowana rodzina ma charakterystyczną strukturę, na którą składają się różne podsystemy. Do najważniejszych podsystemów można zaliczyć: małżeński (relacje między żoną a mężem), rodzicielski (relacje między matką a dzieckiem oraz między ojcem a dzieckiem), a także podsystem rodzeństwa (dziecko dziecko). Działania wewnątrz któregoś z podsystemów wpływają nie tylko na członków tworzących ten podsystem, ale także na inne podsystemy (Harwas-Napierała 2008: 18). W zależności od tego, jak wygląda porozumiewanie się członków rodziny, występuje kilka rodzajów granic. Granice sztywne (zamknięte) 26

ie a eko a a ja ko o ja oni charakteryzują się bardzo trudną i jednostronną komunikacją. Rodzinie takiej zależy na ochronie swoich tajemnic (Harwas-Napierała 2008: 20). Istnieją też rodziny tzw. splątane. Zatarcie granic odznacza się za dużą swobodą w przepływie informacji. Może występować zbyt duża poufność między jednym z rodziców, np. matką a dzieckiem (Harwas-Napierała 2008: 20). System małżeński powinien mieć władzę i autorytet, ponieważ od jego funkcjonowania zależy przekazywanie potomstwu pozytywnych lub negatywnych wzorów postępowania. W systemowym podejściu do rodziny komunikacja postrzegana jest jako interakcyjna, a nie odnosząca się do każdego członka rodziny z osobna. Każdy komunikat czy też zachowanie wobec jednej osoby z rodziny ma istotne znaczenie dla pozostałych jej członków. W związku z tym bardzo trudne jest wyróżnienie tzw. czystych schematów komunikowania się (rys. 1). Rys. 1. Systemowe rozumienie komunikacji w rodzinie ródło: arwas-napierała 2 8: 21. Jak ukazuje powyższy schemat, każda osoba w rodzinie może być w tym samym czasie odbiorcą i nadawcą komunikatów werbalnych i niewerbalnych. Każda rodzina komunikuje się we właściwy dla siebie sposób, co odróżnia ją od pozostałych grup społecznych (Harwas-Napierała 2008: 20). 27

a a z na i oń om nika ja ma eńs ie Virginia Satir na podstawie teorii systemów oraz teorii komunikacji opracowała własną teorię procesu komunikacji. Skupiała się na konfliktach w małżeństwie, uważając, że są one źródłem problemów istniejących w rodzinie. Badaczka przypisywała duże znaczenie poczuciu własnej wartości jako czynnikowi warunkującemu komunikację w rodzinie. Według niej im niższa jest samoocena jednego z parterów, tym są gorsze jakościowo stosunki między małżonkami, ponieważ partner nie jest w stanie ujawnić swoich emocji i pragnień. Zdaniem autorki osoby takie pobierają się, aby się poczuć dowartościowane i zyskać akceptację, przy czym nie ujawniają niskiego poczucia własnej wartości. Wynika to z lęku przed rozstaniem z drugą osobą. Po pewnym czasie w związku zaczynają występować trudności, ponieważ partner nie jest w stanie zaoferować wsparcia, a na dodatek sam go potrzebuje (Budzyna-Dawidowski 1999: 63). Virginia Satir przedstawiła wadliwe style komunikowania się. Poniżej zamieszczam ich omówienie: Styl zjednywacza jest charakterystyczny dla osób, które bagatelizują swoje uczucia, a podkreślają dobro innych. Przybliża do siebie osoby poprzez przepraszanie, brak swojego zdania, a także uległość. Stara się nie wchodzić nikomu w drogę, aby w ten sposób otrzymać trochę uczucia (Budzyna-Dawidowski 1999: 63). Kolejnym stylem komunikowania się jest styl obwiniacza, charakteryzujący osoby, które chcąc udowodnić swoją siłę i przywództwo krytykują innych. Obwiniacz ma nadzieję, że taki sposób postępowania odwróci uwagę innych od jego niskiej samooceny i poczucia samotności (Budzyna-Dawidowski 1999: 63). Trzeci styl komunikowania się to styl komputerowo-racjonalny. Charakteryzuje się on sztywną postawą ciała, brakiem kontaktu wzrokowego z rozmówcą oraz minimalnym, prawie całkowitym brakiem okazywania emocji. Osoby komunikujące się w ten sposób nie pokazują własnych emocji nie tylko w stosunku do drugiej osoby, ale także do siebie (Budzyna-Dawidowski 1999: 64). Ostatnim stylem błędnego komunikowania się jest styl mąciciela. Taka osoba odwraca uwagę od tematu rozmowy, aby rozładować napięcie. Mówienie o rzeczach nierealnych ma na celu ukrycie poczucia braku zainteresowania (Budzyna-Dawidowski 1999: 64). Virginia Satir ukazuje także styl poprawnego komunikowania się. Za piąty styl można uznać komunikowanie się wprost. Osoba stosująca ten styl wy- 28

ie a eko a a ja ko o ja oni raża własne zdanie bez obrażenia drugiej osoby i z poszanowaniem dla niej i dla siebie (Budzyna-Dawidowski 1999: 64). Umiejętności komunikacyjne mogą być kształtowane w rodzinie. Można do nich zaliczyć m.in. negocjacje, wywieranie wpływu, nawiązywanie kontaktu, kierowanie werbalnymi i niewerbalnymi komunikatami, adaptacje społeczne. W niniejszym artykule zwrócono uwagę na dwie umiejętności: zachowanie asertywne oraz umiejętność rozwiązywania konfliktów1. Ase no z i z o no kaz ania sie ie o e innej oso z os Zachowanie asertywne polega na otwartym, uczciwym i zdecydowanym okazywaniu własnych myśli, przekonań czy opinii, w taki sposób, aby nie doprowadzić do urażenia uczuć, pragnień i opinii naszego rozmówcy (Król-Fijewska 1993: 5). Asertywnego zachowania człowieka nie można utożsamiać z zachowaniem agresywnym, oznaczającym dochodzenie swoich praw przy jednoczesnym naruszaniu praw innych ludzi. Należy podkreślić, że zachowanie asertywne nie jest też zachowaniem uległym, gdyż osoba broni siebie i własnych interesów (Król-Fijewska 1993: 5). Asertywności można się nauczyć, gdyż umiejętność ta nie jest wrodzona. Doświadczenie z określonym postępowaniem i reagowaniem w różnych sytuacjach przybliża do tego. Asertywność nie jest stała i w dużej mierze zależy od sytuacji, w jakiej osoba się znalazła. Wobec pewnych ludzi i w określonych sytuacjach asertywne wyrażanie praw i przekonań nie jest trudne. Jednakże w innych okolicznościach i wobec innych ludzi doświadczamy blokady w asertywnym zaznaczaniu uczuć i interesów (Król-Fijewska 1993: 5). a zenia kom nika ji o zinnej Komunikacja w rodzinie w znacznym stopniu różni się od porozumiewania się ze światem zewnętrznym. Możliwe jest uniknięcie sporu ze sprzedawczynią w sklepie, ale trudna staje się ucieczka od rodziny (Stewart red. 2000: 425 426). Członkowie rodziny są narażeni na wyniszczenie emocjonalne. Z różnymi trudnościami i niebezpieczeństwami spotykają się zwłaszcza dzieci mogą one zostać skrzywdzone fizycznie i psychicznie. Rodzina staje przed proble- 1 Umiejętność rozwiązywania konfliktów szerzej omówiona jest w podrozdziale Sposoby rozwiązywania konfliktów. 29

a a z na i oń mem, gdy jej członkowie nie mogą uzewnętrzniać pewnych pragnień, uczuć czy wiedzy. Niepełne wyrażanie emocji w rodzinie może być spowodowane czterema typami zaburzeń komunikacji. U osoby mającej mniejszą możliwość własnej, bezpośredniej ekspresji pojawia się zaprzeczanie, pomijanie, przemieszczanie czy wysyłanie sprzecznych komunikatów, które nie są zgodne z niektórymi dziedzinami jej doświadczenia (Stewart red. 2000: 426). W tab. nr 1 zostały przedstawione rodzaje zaburzeń komunikacji w rodzinie. Każdy z nich pokazuje, jak poszczególni członkowie rodzin mogą nieprawidłowo porozumiewać się i jak dużą to stanowi trudność dla odbiorców ich komunikatów. ab.1. Rodzaje zaburzeń komunikacji Ro zaje za zeń kom nika ji a ze zanie Pomijanie zemiesz zanie ies jne kom nika Powiązane jest z tym, czego ludzie boją się wyrazi. Istnieje zaprzeczanie własnym potrzebom i uczuciom jawne oraz ukryte. o jawnych zaprzeczeń można zaliczy następującą wypowied : A kto tu jest zdenerwowany. Ukryte zaprzeczenia są trudniejsze do rozpoznania. harakterystyczne dla nich jest unikanie kontaktu czy wzruszenie ramionami Stewart red. 2 : 427. dnosi się do opuszczania tych komunikatów, które związane są z własnymi potrzebami oraz tym, co staje się dla osoby uświadomione. Pomijanie to przekazywanie informacji okrężnym sposobem. rozmowie nie ma zawartych określeń, takich jak: kto, gdzie, kiedy. Przykładem tego typu komunikatu jest: tworzyli restaurację niedaleko naszego domu o znaczeniu: jedzmy obiad poza domem Stewart red. 2 : 427 428. Pozwala na niebezpośrednie wyjawienie uczu. Robione jest to w sposób bezpieczny i wyrażane jedynie wobec bezpiecznych ludzi. Jeśli dana osoba nie ma zwyczaju mówi o swoim bólu, może to się zakończy wyładowaniem go przez złoś. to przykład takiego zachowania: Koleżanka krytykuje twoje wypracowanie. Jesteś zła, napadasz na mamę za le przygotowany obiad Stewart red. 2 : 428. Pojawiają się, kiedy przekazywany komunikat nie jest spójny z pozą czy tonem głosu mówiącego. to przykład takiego postępowania: ona mówi do swojego męża: Nie jestem zirytowana twoim wczorajszym pó nym powrotem, ale jej mowa ciała pokazuje coś innego: Mówi szybko, jej głos jest chrapliwy, macha rękoma. złonkowie rodziny zmuszeni są do czytania w myślach i odgadywania, o czym nadawca tak naprawdę ich informuje Stewart red. 2 : 428 429. Na podstawie: Stewart red. 2 : 427 429. 30

oso oz i z ania kon ik ie a eko a a ja ko o ja oni Ważnym elementem kompetencji komunikacyjnej jest eksponowana w artykule umiejętność posługiwania się różnymi stylami rozwiązywanie konfliktów. Bożena Kłusek wyróżniła ich pięć: Rywalizacja maksymalizacja interesu własnego przy równoczesnej minimalizacji interesu partnera (Kłusek 2009: 119). Przez niektórych uważana jest za najłatwiejszą, ale też najskuteczniejszą formę rozwiązywania konfliktu. Dana osoba, aby osiągnąć swój cel, może zrobić wszystko, łącznie z działaniem na szkodę drugiego człowieka. Zależy jej jedynie na konkretnym rezultacie. Myślą przewodnią działania takiej osoby jest stwierdzenie moje zwycięstwo jest równoznaczne z twoją przegraną. Chce ona skłonić przeciwnika do ustępstw (Kłusek 2009: 120). Współpraca równoczesna maksymalizacja interesu własnego i partnera (Kłusek 2009: 119). Jest to forma stosowana dosyć rzadko, polega na znalezieniu takiego rozwiązania konfliktu, które jest korzystne dla obu stron. Dla wszystkich ważna jest maksymalizacja nie tylko własnych potrzeb, ale także potrzeb partnera. Dlatego zwycięstwo jest obopólne. W procesie tym ważna jest chęć przyjęcia cudzej perspektywy, twórczość, pełne zaangażowanie obu stron oraz otwartość. Obie strony muszą być przygotowane na ustępstwa oraz zmianę już ustalonych założeń. Wszyscy pragną rozwiązać problem, skupiając się na podobieństwach (Kłusek 2009: 120 121). Dostosowanie maksymalizacja interesu partnera przy równoczesnej minimalizacji interesu własnego (Kłusek 2009: 119). Styl ten stosowany jest przez osoby, którym bardziej zależy na poprawnych relacjach z drugą stroną. Jednorazowy wynik nie jest dla nich ważny. Stąd tę formę rozwiązywania konfliktów określa się metodą przegrać, aby wygrać. Osoby ustępujące pragną jednak odwdzięczenia się podobnym zachowaniem lub uzyskania zysków w przyszłości. Ci, którzy stosują ten styl rozwiązywania konfliktów, mogą być postrzegani jako ulegli i są narażeni na wykorzystywanie (Kłusek 2009: 121). Unikanie minimalizacja interesu zarówno własnego, jak i partnera (Kłusek 2009: 119). Zwlekanie, odkładanie rozstrzygnięcia problemów na później, wycofanie się, oddalenie się od nieprzyjemności, powierzenie losowi problemów to zachowania typowe dla tego stylu. Obu stronom nie zależy na uzyskaniu rozwiązania ani na pozytywnych relacjach (Kłusek 2009: 121). 31

a a z na i oń Kompromis częściowe uwzględnienie interesu zarówno własnego, jak i partnera (Kłusek 2009: 119). Ten styl charakterystyczny jest dla osób, które swoje oczekiwania zarówno co do rezultatu rozwiązania konfliktu, jak i co do wzajemnych relacji są gotowe zmodyfikować. Wiąże się to z wynikiem, w którym obie strony nie uzyskują maksymalnych zysków, niemniej wszyscy coś otrzymują, czyli jest to dzielenie na połowę. Nie zawsze jednak każdy zdobywa tyle samo, mimo to podział przeprowadzony według obiektywnych kryteriów nie powoduje rywalizacji. Styl ten ma jednak negatywną stronę osoby rozstrzygające za jego pomocą konflikt mogą mieć poczucie zmarnowanej szansy. Dzieje się tak w momencie realizacji jedynie niektórych interesów obu stron (Kłusek 2009: 121 122). Teresa Rostowska uważa, że kiedy dochodzi do konfliktu, należy uwzględniać następujące zasady: równego traktowania się partnerów konfliktu; poszanowania godności swojej, a także partnera; przekazywania emocji wywołanych napotkanym problemem wprost, tak by nie skrzywdzić przy tym drugiego człowieka; zwracania uwagi na konkretne fakty, bez odwoływania się do przeszłości; prawdziwych chęci porozumienia się; przebaczania, które prowadzi do wygaszenia konfliktu (musi być ono całkowite, wzajemne) spełniania postanowień (za: Harwas-Napierała 2008: 112 113). Me o o ogia a ań asn e a ań o em i i o ez a a ze Celem badań jest przedstawienie, jak wybrane umiejętności komunikacyjne postrzegane są przez matki i ich dorosłe córki, oraz odpowiedź na pytanie, czy istnieje transmisja międzypokoleniowa tych umiejętności. Na podstawie prezentowanych rozważań został sformułowany problem badawczy: czy istnieje transmisja międzypokoleniowa wybranych umiejętności komunikacyjnych wśród matek i ich dorosłych córek? Postawiono również następującą hipotezę badawczą: istnieje transmisja międzypokoleniowa stylów rozwiązywania konfliktów i asertywności wśród matek i ich dorosłych córek. W celu porównania matek i córek został użyty test par Wilcoxona. 32