9.3 Metody twórczego myślenia Pierwszym elementem myślenia twórczego jest zdefiniowanie problemu, tak dalece i tak dokładnie jak to jest możliwe, na tym początkowym etapie tworzenia systemu, bądź rozwiązywania problemu. Przedstawienie problemu, jak i potem wyników pracy twórczej mogą się odbywać w formie mówionej, pisanej, graficznej, matematycznej lub też mieszanej. Zaś niezależnie od szczegółowych podziałów wszystkie metody twórczego myślenia można podzielić na trzy grupy: czysto intuicyjne czyli brainstorming (burza mózgów) z wariantami, o przebiegu uporządkowanym czyli synektyka z wariantami, o przebiegu dyskursywnym czyli morfologia zbudowana na rozkładzie (podziale) funkcjonalnym poszukiwanego systemu. Bardziej szczegółowy podział metod twórczego myślenia przedstawia rysunek 9.8, [Patzak82], skąd widać że metody twórczego myślenia dzielą się na dwie grupy; najstarsze metody heurystyczne uprawiane przez niektórych ludzi od zarania naszych dziejów, metody twórczości grupowej wynalezione oficjalnie w latach 50 tych przez Osborn a. Jak dowodzi historia nauki i techniki, na razie wielkie odkrycia i wynalazki dokonali ludzie w pojedynkę, natomiast postęp techniczny, usprawnienia, zwłaszcza technologii, są dziełem twórczości grupowej. Twórczość grupowa (team work, team approach) jak już wiemy jest również istotą inżynierii systemów. Rys. 9.8 Metody i techniki twórczego rozwiązywania problemów projektowania systemowego [Patzak82]. Niezależnie od użytej metody, czy grupy metod, ważne jest w myśleniu innowacyjnym zastosowanie poniższych strategii myślenia. Podważanie - prawa, zasady, hipotezy są podważane celowymi argumentami a konieczność odpowiedzi sprzyja znalezieniu rozwiązania.
Negowanie (advocatus diaboli) - każdy argument jest przeciwstawiany kontrargumentowi, zaś konieczność obrony właściwymi argumentami sprzyja znalezieniu rozwiązania. Zniekształcanie - przez celowe karykaturalne zniekształcanie typu: zwiększyć, zmniejszyć, rozciągnąć, obrócić, przekształcić, wyłożyć, itd., dochodzimy do nowych idei i rozwiązań. Niekompetencja - brak rozeznania w temacie i odwaga osobista sprzyja swobodzie myślenia prowadząc do całkiem nowych rozwiązań. Asocjacje - swobodne skojarzenia mogą wnieść istotny wkład do rozwiązania problemu. Mając te zasady na uwadze niżej omówimy najważniejsze techniki pracy twórczej. 9.3.1 Myślenie równoległe i metoda CIMDO DeBono Rozwinięciem myślenia równoległego DeBono jest cały wachlarz metod, np. metoda sześciu kapeluszy, metoda CIMDO będąca akronimem najważniejszych jej czynności (cel, informacja, metody, decyzja, optymalizacja), przedstawiona w całości na kolejnym rysunku 9.9.
Rys. 9.9 Schemat myślenia kreatywnego CIMDO wg DeBono [61].
9.3.2 Brainstorming - burza mózgów Jest ona utworzona na bazie swobodnych asocjacji przez Osborn'a w latach 50 tych. Przebieg posiedzenia wg tej techniki wygląda następująco. Grupa złożona z 5 do 10 - ciu osób, o omówionych już cechach charakteru, niekoniecznie niespecjalistów z danej dyscypliny, i w miarę możliwości na tym samym poziomie hierarchii służbowej. Grupa zbiera się w pokoju odseparowanym od zakłóceń, gdzie znajduje się tylko tablica, stół, krzesła ewentualnie rzutnik pisma. Żadnego porządku w lokowaniu uczestników nie przewiduje się, czas trwania posiedzenia, nie więcej niż 45 minut. Szef grupy pełni czystą funkcję moderatora, tzn. daje wprowadzenie do problemu, udziela głosu, nadzoruje posiedzenie, doprowadza do oceny rozwiązania i jego końcowego sformułowania. Po wprowadzeniu każdy uczestnik może zacząć mówić swe propozycje, które następnie zostają przejęte przez następnych uczestników i będą swobodnie przekształcone, i rozwinięte, twórczo ocenione, aż do ostatecznego sformułowania i oceny przydatności rozwiązania. Nie dopuszcza się żadnych pytań czy wystąpień deprymujących, zdań zbijających z tropu w stylu " to już było, nie o to chodzi, to za drogie, to nierozsądne, ty się na tym nie znasz, itp.". Nie ma tu prawa własności do pomysłów lub idei, każdy bierze ten fragment idei, który jest dla niego atrakcyjny i rozwija go dalej twórczo na swój sposób. Wydajność tej metody jest rzędu 3 do 6 % wartościowych rozwiązań ze wszystkich rozważonych propozycji. Możliwe są warianty z większą grupą, wariant dydaktyczny w klasie, wariant progresywny i wariant destruktywno - konstruktywny, [Patzak82]. Istotnie różna odmiana tej metody to brain writing. Tutaj po przedstawieniu problemu jak wyżej każdy z uczestników proponuje w formie pisemnej 3 rozwiązania i przedstawia je następnym uczestnikom do dalszego rozwinięcia. Przy 5 - ciu uczestnikach posiedzenie trwa tak długo, aż każde trzy propozycje dojdą do pozostałych pięciu uczestników. Procent sukcesu (succes rate) w tej metodzie jest rzędu 15%, czyli znacznie większy niż dla zwykłej burzy mózgów. 9.3.3 Synektyka Jest zbudowana na bazie brainstorming w połączeniu z myśleniem asocjacyjnym i analogowym. W myśleniu takim są istotne dwie podstawowe czynności. Nieznane i dalekie zapoznać i przybliżyć przez analizę, analogię i uogólnienie. Poznane już nieznanym i dalekim uczynić, przez spojrzenie z innego punktu widzenia. Skład grupy synektycznej tak jak poprzednio, a stopniowe dochodzenie do grupowego rozwiązania można podzielić na dziewięć kroków. 1. Przedstawienie potrzeby i problemu. 2. Zbliżenie się do problemu. 3. Problem jest zrozumiany i rozwiązywany i podobnie jak w brainstorming spontanicznie przejmowany przez uczestników grupy, a przez kierownika grupy podsumowywany. Wygenerowane idee są wkładem do późniejszego budowania analogów z jednej strony i dla zmniejszenia fiksacji uczestników grupy na starych rozwiązaniach z drugiej strony. 4. Przeformułowanie problemu od nowa jak niżej. 5. Oddalenie już zapoznanego problemu, budowanie analogii z innej dziedziny aktywności. Powstają pytania, które pozornie nie mają nic wspólnego z właściwym problemem, lecz doprowadzają one do innego oświecenia właściwego rozwiązania i jego znalezienia. Proponuje się trzy kroki w oddalania problemu;
pierwszy krok analogii bezpośrednich, drugi analogie osobiste i trzeci analogie symboliczne. Całość może prowadzić do paradoksów pokazujących rzeczywisty problem np (miękkie ciśnienie, łagodne ciśnienie). 6.Analiza uzyskanych analogii pod względem sposobu działania, własności i efektów. 7. Porównanie analogii z problemem rzeczywistym. 8. Odprowadzenie wygenerowanych rozwiązań i połączenie ich z rzeczywistym problemem i jego wzbogacenie. 9. Rozwój ewentualnych rozwiązań i ocena ich realizowalności. Procedura jak widać jest długa i różnorodna, lecz jej efektywność sięga 30 %. Możliwe warianty metody to: wizualizacja obiektów, gorące słowa i wymuszone relacje ze specjalnymi obiektami na miejscu pracy. Z innych metod warto tu wymienić Delphi, gdzie zadaje się pytania wybranym ekspertom, na ogół zdalnie i niezależnie, zmierzając do prześledzenia wszystkich możliwych punktów w przestrzeni rozwiązań. 9.3.4 Morfologia Funkcjonalna Morfologia lub też macierz idei, polega na pierwotnym podziale funkcji systemu na funkcje cząstkowe, do których stosujemy podejście innowacyjne, a następnie dokonujemy syntezy i kombinacji rozwiązań. Istotne są tutaj cztery poniższe kroki (patrz rysunek 9.8). 1. Pożądaną całościową funkcję systemu należy rozłożyć na funkcje cząstkowe. 2. Dla każdej funkcji cząstkowej znajdujemy szereg rozwiązań niezależnych od siebie. 3. Dokonujemy zamiany funkcji i rozwiązań co przynosi często zaskakujące rezultaty. 4. Ocena powstałych rozwiązań całościowych pod względem wykonywalności i akceptowalności przez klienta. Jako przykład takiego podejścia proszę przeanalizować rysunek 9.10, gdzie problemem było wynalezienie nowej realizacji zegara ściennego, co zakończyło się jak widać na dobrze znanym zegarze z napędem sprężynowym i cyferblatem znalezionym 200 lat temu [Patzak82].
Rys. 9.10 Macierz idei w morfologicznym poszukiwaniu nowego zegara ściennego [Patzak82,r5.30]. Twórcze myślenie, innowacje, wynalazki, zwłaszcza samotnych twórców, to również samotna podróż od euforii do frustracji, trwająca nieraz długo, jak to pokazuje rysunek 9.11 pod znamiennym tytułem długa i ciemna noc innowatora, zaczerpnięty z książki Zarządzanie Zmianą [Clarke97]. Warto o tym pamiętać by przez naszą niewiedzę nie pogłębiać tej ciemnej nocy.
Rys. 9.11 Długa i ciemna noc innowatora [Clarke97,r10.1]. Tyle na temat metod twórczego wyszukiwania rozwiązań w projektowaniu systemowym. Dalsze informacje na ten frapujący temat można znaleźć w monografii Patzak'a [Patzak82], Fobes a [Fobes98] i innych.