Szkice Humanistyczne tom XII, nr 3 (vol. 29)

Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ISSN 1642-6363 Kwartalnik Szkice Humanistyczne tom XII, nr 3 (vol. 29) Wydawnictwo OSW Olsztyn 2012

Kolegium Redakcyjne prof. Zbigniew HULL (red. naczelny), dr Małgorzata KUŚMIERCZYK (sekretarz redakcji), mgr Elżbieta BUDNIK Rada Programowa Helena CIA ŻELA (Warszawa), Józef GÓRNIEWICZ (Olsztyn), Svietlana KONYUSHENKO (Kaliningrad), Jan KUROWICKI (Jelenia Góra), Józef LIPIEC (Kraków), Walery L. OBUCHOW (Sankt Petersburg), Andrzej PAWŁUCKI (Gdańsk), Andrzej RADZIEWICZ-WINNICKI (Katowice), Jacek RA B (Gliwice), Renate SEEBAUER (Wiedeń), Helen SIMONS (Southampton), Maria SZYSZKOWSKA (Warszawa), Włodzimierz TYBURSKI (Toruń) Redaktor naukowy tomu dr Barbara Juśkiewicz-Szwaczyna Projekt okładki Monika Przeździecka Redaktor językowy mgr Ewa Hopfer Redaktor statystyczny dr Mariusz Wawrzyniak Redaktorzy tematyczni prof. Janusz Czerwiński, prof. Henryk Kostyra, dr n. med. Leonard Januszko Streszczenia w języku angielskim (tłumaczenie i weryfikacja) mgr Anastazja Kaźmir Copyright by Olsztyńska Szkoła Wyższa 2012 Adres Redakcji: Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego ul. Bydgoska 33 10-243 Olsztyn tel. (fax) 89 526 04 00 e-mail: redakcja@osw.olsztyn.pl Główną wersją czasopisma jest wersja papierowa. Kwartalnik w wersji on-line, regulamin publikowania prac i wzór arkusza recenzyjnego znajdują się na stronie: szkicehumanistyczne.osw.olsztyn.pl

SPIS TREŚCI OD REDAKTORA... 5 ZDROWIE PUBLICZNE Anna Hinburg, Małgorzata E. Kuśmierczyk, Katarzyna Przybyłowicz, Joanna Ciborska Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością (Evaluation of nutrition habits of children and teenagers with overweight and obesity)..... 7 Danuta Umiastowska, Ewa Kupcewicz, Alina Kędzia Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna dzieci i młodzieży (Eating habits vs orthostatic tolerance of children and adolescents).... 17 Anna Malwina Kamelska, Krzysztof Bryl Ocena zawartości cholesterolu w mleku kobiecym pobieranym w trakcie dnia oraz w nocy (The analysis of cholesterol content in breast milk during the day and at night)..... 25 Maria Śmiechowska Żywność, żywienie a zdrowie i jakość życia seniorów (The influence of food, nutrition and health on the quality of senior citizens life)...... 35 Katarzyna Wołosik, Małgorzata Knaś, Anna Zalewska, Marek Niczyporuk, Adrian W. Przystupa Skwalen szarłatu zalety wykorzystania w zachowaniu zdrowia (Amaranth saualene advantages for health).... 49 Jarosław Całka Prozdrowotne właściwości czerwonego wina w świetle współczesnych badań naukowych (Health-promoting properties of red wine in the light of contemporary research) 57 Ałła Aleksiejczuk, Wieczysław Niczyporuk, Kira Sokołowa Próba oceny syntezy beta-d- -galaktozydazy przez szczepy Lactobacillus (An attempt to evaluate the synthesis of beta- -galactosidase by Lactobacillus)... 75 Adam Więk, Katarzyna Tkacz Technologia grillowania a bezpieczeństwo zdrowotne produktów mięsnych (The influence of grilling on the health safety of meat products)... 83 Ireneusz Całkosiński, Arkadiusz Zasadowski, Joanna Rosińczuk-Tonderys, Justyna Bazan Konsekwencje zdrowotne wynikające z zanieczyszczenia środowiska dioksynami (Health consequences resulting from dioxin pollution).... 95 Ireneusz Całkosiński, Arkadiusz Zasadowski, Joanna Rosińczuk-Tonderys, Maria Młot, Justyna Bazan Zanieczyszczenia środowiskowe ksenoestrogenami jako przyczyna zakłóceń hormonalnych (Xenoestrogenic environmental contamination as endocrine disruptors)...... 103 Kazimiera Ćwiek-Ludwicka Czynniki ryzyka zdrowotnego w opakowaniach żywności (Health risk factors in food packaging)... 113 Halina Bojarowicz, Anna Chajkowska Liposomy właściwości oraz zastosowanie w farmacji i kosmetologii (Liposomes properties and application in pharmaceutics and cosmetology) 121 Joanna Płocica, Barbara Tal-Figiel, Wiesław Figiel Zastosowanie borowiny w kosmetyce analiza mikroskopowa, badania reologiczne i sensoryczne (The use of peat mud in cosmetics microscopic analysis, rheological and sensory analysis)... 129 Joanna Białkowska, Leszek Fra ckowiak Znajomość zasad diagnostyki raka piersi po wdrożeniu programu profilaktyki od 2006 roku (Breast cancer diagnosis following the 2006 prevention program implementation)... 141 FIZJOTERAPIA Leonard Januszko, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna Neurofizjologiczne mechanizmy warunkujące prawidłową postawę człowieka (Neurophysiological mechanisms determining human body posture)... 149

4 Spis treści Dariusz Czaprowski Kręgosłup-miednica-kończyny dolne jako zespół połączeń funkcjonalnych możliwe implikacje kliniczne (The functional connection of the spine-pelvis and lower limbs possible clinical implications)... 154 Paulina Pawłowska, Dariusz Czaprowski, Katarzyna Piwowarska, Emilia Toczyłowska Częstość występowania dolegliwości bólowych kręgosłupa u dzieci oraz ocena czynników związanych z ryzykiem ich występowania (Spinal pain in children)... 169 Agnieszka Kędra, Dariusz Czaprowski, Elżbieta Rutkowska Czynniki ryzyka przeciążeń kręgosłupa lędźwiowego dzieci i młodzieży w lekcji wychowania fizycznego (Risk factors for lumbar spine overload in children and teenagers during physical education class)... 181 Karolina Białobrzewska, Anna Afeltowicz-Mich, Dominik Sitarski, Dariusz Czaprowski Możliwości wykorzystania treningu stabilizacyjnego kompleksu lędźwiowo-miedniczno-biodrowego w terapii zaburzeń postawy ciała u dzieci (The lumbar area-pelvis -hip complex stabilization training- in the treatment of postural disorders in children).... 191 Grzegorz Lemiesz, Katarzyna Michno, Ryszard Biernat Ocena funkcjonalna i postępowanie rehabilitacyjne w przypadku kręgozmyku przedniego opis przypadku (Functional evaluation and rehabilitation procedures for anterior spondylolisthesis a case study)... 205 WYCHOWANIE FIZYCZNE Magdalena Rokicka-Hebel Przedszkola z dobrymi i złymi warunkami do aktywności fizycznej a umiejętności ruchowe dzieci (Motor skills of children from pre-schools with and without sports facilities)...... 215 Krystyna Buchta, Anna Bochenek Kształcenie nauczycieli wychowania fizycznego w systemie studiów dwustopniowych (Second cycle education for physical education teachers)..... 235 Mirosław Zalech Możliwość kreowania wizerunku nauczyciela wychowania fizycznego poprzez rozwijanie pozytywnych i eliminowanie negatywnych cech osobowych w świetle oczekiwań młodzieży z zawodowych szkół ponadgimnazjalnych (Creating the image of a physical education teacher by developing positive and eliminating negative personality traits in the light of the expectations of teenagers from upper-secondary vocational schools) 247 MATERIAŁY POKONFERENCYJNE Sylwia Czartoryska, Barbara Juśkiewicz-Swaczyna Praca fizyczna w pozycji stojącej a bóle kręgosłupa (The influence of physical work in upright position on back pain).... 261 Rafał Stachowicz, Ewa Rydzewska Krioterapia i pole magnetyczne w leczeniu rwy kulszowej (Kriotherapy and magnetic fields in the treatment of sciatic neuralgia)..... 267 Kamil Obiedziński, Bartosz Molik Zastosowanie terapii kinesiotaping w leczeniu bólów kręgosłupa odcinka lędźwiowo-krzyżowego u kierowców zawodowych (Kinesiotaping in the treatment of lumbar back pain in professional drivers).... 281 Krystian Mielowski, Aleksander Ronikier Ocena rozwoju fizycznego dzieci z woj. warmińsko- -mazurskiego na przykładzie miasta i gminy Bisztynek (Evaluation of physical development of children from Warmia and Mazury based on the example of the Bisztynek area).... 291 Milena Borkowska, Agnieszka Oponowicz Zmniejszanie zaburzeń sensorycznych u dzieci z autyzmem na podstawie porównania efektywności Metody Ruchu Rozwijającego i terapii stymulacji sensorycznej według Delacato (The comparison of the effectiveness of the developing movement therapy method and the sensory stimulation therapy by Delacto on the reduction of sensory disorders in autistic children)... 301

OD REDAKTORA Szkice Humanistyczne to pismo o szerokim profilu, obejmujące różne wymiary życia ludzkiego, otwarte na wszystko, co dotyczy człowieka problemy społeczne, filozoficzne, ale także dotyczące zdrowia. Stało się już tradycją, że każdego roku jeden numer tego kwartalnika poświęcony jest prezentacji zagadnień z zakresu zdrowia publicznego, fizjoterapii i wychowania fizycznego. Aktualny zeszyt przedstawia taką właśnie tematykę. Pierwsza grupa prac podejmuje szeroko rozumianą problematykę żywienia człowieka. Artykuły prezentują metody oceny sposobu żywienia, wpływu racjonalnego odżywiania na prawidłowy rozwój i wydolność ortostatyczną dzieci i młodzieży, a także na funkcjonowanie osób w starszym wieku. Tematykę żywieniową rozszerzają interesujące prace przedstawiające prozdrowotne właściwości skwalenu szarłatu czy polifenoli zawartych w czerwonym winie. Podjęta została także bardzo ważna problematyka zagrożeń zdrowia człowieka wynikających z zanieczyszczeń środowiska dioksynami i ksenoestrogenami, przedstawione zostały badania na temat zagrożenia bezpieczeństwa zdrowotnego produktów mięsnych oraz wpływu opakowań na jakość żywności. Tematykę kosmetologiczną prezentują dwie prace traktujące o wykorzystaniu w tej dziedzinie liposomów oraz borowin. Druga część kwartalnika przedstawia artykuły z zakresu fizjoterapii. Hasłem przewodnim tych prac jest posturologia wieku rozwojowego. Wprowadzeniem do tej tematyki jest analiza neurofizjologicznych mechanizmów warunkujących prawidłową postawę ciała człowieka oraz prezentacja biomechanicznych zależności między kręgosłupem, miednicą i kończynami dolnymi. Kolejne z prezentowanych prac analizują wpływ tego kompleksu funkcjonalnego na proces diagnostyczno- -terapeutyczny dzieci i młodzieży z zaburzeniami postawy ciała. Pogłębieniem tej problematyki są artykuły dotyczące epidemiologii i czynników ryzyka dolegliwości bólowych kręgosłupa u dzieci, młodzieży i osób dorosłych. Przedstawione zostały także możliwości wykorzystania treningu stabilizacyjnego w terapii zaburzeń postawy ciała. W aktualnym numerze Szkiców Humanistycznych zamieszczono także prace traktujące o aktywności fizycznej i czynnikach wpływających na kształtowanie się umiejętności ruchowych u dzieci. Kolejne artykuły podkreślają rolę kompetencji zawodowych nauczycieli wychowania fizycznego. Interesującym elementem jest zwrócenie uwagi na opinie uczniów w odniesieniu do predyspozycji i niepożądanych cech u nauczycieli. Kwartalnik Szkice Humanistyczne stwarza możliwość publikowania prac naukowych nie tylko doświadczonym badaczom, ale także najmłodszym adeptom. W ostatniej części zeszytu znalazły się prace studentów i ich opiekunów nauko-

6 Od Redaktora wych z Wydziału Fizjoterapii. Zawierają one wyniki badań prowadzonych w ramach prac magisterskich, prezentowanych na studenckiej sesji plakatowej, która odbyła się w czerwcu 2012 roku w Olsztyńskiej Szkole Wyższej w trakcie II Konferencji Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Rehabilitacji pod hasłem Wybrane problemy rehabilitacji osób z zespołami bólowymi kręgosłupa. Plakaty stały się podstawą do przygotowania artykułów zamieszczonych w zeszycie jako Materiały Pokonferencyjne. Autorzy trzech pierwszych prac uzyskali nagrody w konkursie na najlepszy plakat. Aktualny numer Szkiców Humanistycznych dzięki zróżnicowaniu tematyki prezentowanych artykułów zainteresuje na pewno wiele osób zajmujących się szeroko rozumianą problematyką zdrowia człowieka. Barbara Juśkiewicz-Swaczyna

OSW Szkice Humanistyczne Tom XII 2012 Nr 3 ZDROWIE PUBLICZNE Anna Hinburg 1, Małgorzata E. Kuśmierczyk 1, Katarzyna Przybyłowicz 2, Joanna Ciborska 2 1 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego 2 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością Wstęp Epidemiologia otyłości ma swój początek już w okresie rozwojowym [7]. Na podstawie badań przeprowadzonych w Polsce w latach 1994-1995 stwierdzono, że występowanie nadwagi u dzieci i młodzieży w wieku 6-17 lat szacuje się na poziomie 8,7%, a występowanie otyłości na poziomie 3,4%. W tej samej populacji dziewczęta znacznie częściej wykazywały tendencję do nadmiernej masy ciała [4]. Otyłość prosta u dzieci stanowi około 90% wszystkich przypadków [2]. Jest zaburzeniem objawiającym się nagromadzeniem w tkance podskórnej tłuszczu w wyniku nadmiernego przyjmowania pożywienia powodującego tzw. dodatni bilans energetyczny. Tkanka tłuszczowa zbudowana jest z komórek tłuszczowych (adypocytów) zwiększających swoją liczbę lub objętość jako konsekwencja nadmiernego spożywania energii. Wzrost ich ilości może nastąpić trzy lub nawet pięciokrotnie, a nadmierna liczba adypocytów utrzymuje się przez całe życie. Otyłość tego typu nazywana jest hiperplastyczną, należącą do schorzeń wrodzonych lub wykształconych na skutek przekarmiania. Powiększenie objętości istniejących w ciele dziecka komórek tłuszczowych jest charakterystyczne dla otyłości hipertroficznej. Kształtuje się ona w wieku późniejszym w wyniku nadmiernego spożywania pokarmów i jest łatwiejszym typem, który można minimalizować. Jednak często u dzieci dominuje otyłość mieszana, czyli hiperplastyczna i hipertroficzna. W Polsce schorzenie to występuje u 5-15% populacji i zwiększa się wraz z wiekiem. O otyłości dziecka mówi się, gdy masa ciała przekracza 20% wartości zalecanej. W celu określenia prawidłowości masy ciała należy posługiwać się wskaźnikiem BMI (Body Mass Index) i odnieść uzyskaną wartość do siatek centylowych. BMI oblicza się, dzieląc masę ciała przez wzrost (m) podniesiony do

8 Anna Hinburg i in. kwadratu. Przyjmuje się, że wskaźnik BMI o wartości pomiędzy 90-97 centylem oznacza nadwagę, a powyżej 97 centyla otyłość [1]. Główną przyczyną otyłości prostej jest przekarmianie w wieku niemowlęcym. Częściej jednak problemy związane z przyrostem masy ciała mają dzieci karmione sztucznie, gdyż otrzymują mieszanki mleczne bardziej treściwe (dodatek zagęszczaczy) od mleka kobiecego i znacznie większe objętościowo niż faktyczne zapotrzebowanie. W związku z powyższym w profilaktyce otyłości propaguje się karmienie piersią, a w przypadku stosowania zastępczych mieszanek mlecznych zaleca unikanie cukru i skrobi oraz przestrzeganie zasad schematu sztucznego żywienia dotyczącego ilości i częstości podawania pożywienia. Wpływ na otyłość ma również mała aktywność fizyczna wśród dzieci i młodzieży, spowodowana spędzaniem wolnego czasu przed telewizorem lub komputerem, w wyniku czego energia z przyjmowanego pożywienia jest znacznie większa od energii wydatkowanej, prowadząc do nagromadzenia tkanki tłuszczowej w ciele [11]. Prawdopodobieństwo występowania otyłości w wieku dojrzałym jest znacznie wyższe u otyłych nastolatków, natomiast gdy jedno z rodziców ma nadmierną masę ciała, ryzyko nadwagi u dzieci jest większe i kształtuje się na poziomie 80%. Dzieci z otyłością są bardziej narażone na problemy ze zdrowiem związane między innymi z niewydolnością układu oddechowego, z wadami postawy, zaburzeniami lipidowymi oraz nadciśnieniem tętniczym i wieloma innymi schorzeniami rozwijającymi się na tle wadliwego żywienia [6]. Cel badań Celem podjętych badań było określenie żywieniowych uwarunkowań nadmiernej masy ciała u dzieci i młodzieży z uwzględnieniem płci. Materiał i metoda Przebadano 100 osób z regionu Warmii i Mazur, w tym dziewczęta stanowiły 42%, a chłopcy 58%. Dobór próby do badań był celowy spośród dzieci i młodzieży z nadwagą lub otyłością ustaloną na podstawie wskaźnika Body Mass Index zestawionego z siatkami centylowymi. Wiek badanej populacji wynosił 5-17 lat, a wartość średnia wskaźnika BMI 30,27 kg/m 2. Metodę badania stanowiła jakościowa ocena wybranych elementów sposobu żywienia przeprowadzona techniką wywiadu przy użyciu kwestionariusza wywiadu dietetycznego [2]. Analizy statystycznej dokonano za pomocą programu STATISTICA 10,0. Istotność statystyczną różnic w sposobie żywienia z uwzględnieniem płci w populacji dzieci i młodzieży badano testem χ 2 (chi-kwadrat Pearsona) przy poziomie istotności p = 0,05.

Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci... 9 Wyniki Niewystarczającą liczbę posiłków w ciągu dnia (3 i 2 posiłki) spożywała blisko 1/3 badanych, jedynie 7% populacji wskazywało liczbę spożywanych posiłków powyżej pięciu w ciągu dnia. Cytowane przez Wykę i wsp. [12] badania dzieci z regionu Podlasia wskazywały, że 80% dzieci spożywało zwyczajowo cztery posiłki w ciągi dnia, spożycie trzech posiłków deklarowało 18% badanych dzieci [5]. Publikowane w 2012 roku wyniki badań Wyki i zespołu informują, że blisko 74% ankietowanych dzieci z województwa opolskiego spożywa pięć posiłków dziennie, regularne zjadanie czterech posiłków wskazało 17% populacji badanej, trzy posiłki tylko 9% dzieci [12]. Tak rozbieżne wyniki badań wskazują na konieczność propagowania racjonalnych zasad żywienia poprzez edukację zarówno dzieci, młodzieży, jak i rodziców oraz być może na konieczność głębszej analizy sytuacji społeczno-ekonomicznej różnych obszarów kraju. Około 50% osób spożywało posiłki przed telewizorem/komputerem w towarzystwie rodziny i/lub samotnie. Blisko 70% badanych odczuwało dobry nastrój w czasie jedzenia, natomiast 28% bardzo dobry, nastrój średni zaledwie 4%. Wielkość jednorazowo spożywanych przez dzieci i młodzież porcji pożywienia była najczęściej oceniana jako średnia (55% wskazań). Duże porcje spożywało 16% badanych. 88% osób wskazało, że nie zna przybliżonej wartości energetycznej produktów/potraw. W badanej grupie stwierdzono niewystarczające spożycie roślin strączkowych (odpowiedź nigdy wskazało 51% populacji), ryb ( rzadziej niż 1 raz w tygodniu 45% oraz nigdy 18% wskazań), ciemnego pieczywa ( rzadziej niż 1 raz w tygodniu 59% odpowiedzi oraz nigdy 27%), kasz ( rzadziej niż 1raz w tygodniu 50% oraz nigdy 28% badanej grupy) i warzyw ( prawie codziennie spożywało je jedynie 25% osób), (tab. 1). Najczęściej spożywanymi przetworami mleczarskimi były sery podpuszczkowe oraz jogurty smakowe, słodzone odpowiednio 78% i 82% odpowiedzi. 44% dzieci i młodzieży wskazywało częstość spożycia mleka jako częściej niż 1 raz w tygodniu, natomiast 26% spożywało je prawie codziennie. Sery twarogowe nie występowały w jadłospisach 23% badanych (tab.1). Spośród źródeł węglowodanów złożonych najczęściej wybierano ziemniaki (98% populacji) oraz makarony (65% osób). Produktami dostarczającymi w diecie badanych białek były najczęściej wieprzowina (74% dzieci i młodzieży) i drób (81% badanych). Słodycze prawie codziennie spożywało 67% respondentów, a częściej niż 1 raz w tygodniu powyżej 1/3 badanych (33%), (tab. 1). Słodzone napoje i soki owocowe w populacji dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała spożywało prawie codziennie 48% osób oraz taki sam odsetek badanych częściej niż 1 raz w tygodniu. Stwierdzono statystycznie istotne różnice związane z płcią w przypadku częstości spożycia: mleka, wieprzowiny oraz pełnoziarnistego pieczywa (tab. 1).

10 Anna Hinburg i in. Tabela 1 Częstość spożycia wybranych produktów spożywczych w populacji dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała Parametr Klasy Odsetek populacji % dziewogółem częta chłopcy test χ 2 Weryfikacja hipotezy o niezależności cech p poziom istotności 1 2 3 4 5 6 7 Spożycie mleka Spożycie wieprzowiny Spożycie pełnoziarnistego pieczywa Spożycie warzyw Spożycie soków owocowych Spożycie owoców Spożycie ziemniaków rzadziej niż raz w tyg. 22 15 7 częściej niż raz w tyg. 44 17 27 prawie codziennie 26 5 21 nigdy 8 5 3 rzadziej niż raz w tyg. 23 16 7 częściej niż raz w tyg. 72 25 47 prawie codziennie 2 2 nigdy 3 1 2 rzadziej niż raz w tyg. 59 30 29 częściej niż raz w tyg. 14 8 6 prawie codziennie nigdy 27 4 23 rzadziej niż raz w tyg. 10 5 5 częściej niż raz w tyg. 65 26 39 prawie codziennie 25 11 14 nigdy 13,309 0,004* 10,280 0,016* 11,405 0,003* 0,410 0,814 rzadziej niż raz w tyg. 4 3 1 0,410 0,814 częściej niż raz w tyg. 48 21 27 prawie codziennie 48 18 30 nigdy rzadziej niż raz w tyg. 3 1 2 0,531 0,766 częściej niż raz w tyg. 44 17 27 prawie codziennie 53 24 29 nigdy rzadziej niż raz w tyg. 1 1 0 częściej niż raz w tyg. 51 17 34 prawie codziennie 47 24 23 nigdy 1 0 1 5,262 0,153

Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci... 11 1 2 3 4 5 6 7 Spożycie makaronu Spożycie ryżu Spożycie drobiu Spożycie wołowiny Spożycie strączkowych suchych Spożycie sera podpuszczkowego Spożycie sera białego Spożycie słodyczy rzadziej niż raz w tyg. 32 16 16 częściej niż raz w tyg. 61 25 36 prawie codziennie 4 0 4 nigdy 3 1 2 rzadziej niż raz w tyg. 59 26 33 częściej niż raz w tyg. 16 8 8 prawie codziennie nigdy 25 8 17 rzadziej niż raz w tyg. 14 6 8 częściej niż raz w tyg. 71 27 44 prawie codziennie 10 7 3 nigdy 5 2 3 rzadziej niż raz w tyg. 40 19 21 częściej niż raz w tyg. 14 5 9 prawie codziennie nigdy 46 18 28 rzadziej niż raz w tyg. 47 17 30 częściej niż raz w tyg. 2 2 0 prawie codziennie nigdy 51 23 28 rzadziej niż raz w tyg. 21 13 8 częściej niż raz w tyg. 54 19 35 prawie codziennie 24 10 14 nigdy 1 0 1 rzadziej niż raz w tyg. 43 20 23 częściej niż raz w tyg. 34 11 23 prawie codziennie nigdy 23 11 12 rzadziej niż raz w tyg. częściej niż raz w tyg. 33 16 17 prawie codziennie 67 26 41 nigdy *Różnice statystycznie istotne przy poziomie istotności p 0,05 cd. tabeli 1 3,855 0,277 1,550 0,460 3,691 0,297 2,404 0,301 3,618 0,164 5,170 0,160 1,979 0,372 0,850 0,356

12 Anna Hinburg i in. Mleko było spożywane częściej w populacji chłopców ( częściej niż jeden raz w tygodniu blisko 1/3 wskazań i prawie codziennie około 1/5 populacji). W jadłospisach dziewcząt mleko kilka razy w tygodniu lub rzadziej (razem około 30% wskazań), (rys. 1). 30 25 odsetki odpowiedzi [%] 20 15 10 5 0 rzadziej ni raz w tygodniu czêœciej ni raz w tygodniu prawie codziennie nigdy dziewczêta ch³opcy Rys. 1. Częstość spożycia mleka w populacji dzieci i młodzieży z uwzględnieniem płci Mięso wieprzowe było spożywane częściej w populacji chłopców, prawie 50% badanych zadeklarowało spożycie wieprzowiny kilka razy w tygodniu, natomiast w przypadku dziewcząt odsetek ten był niższy prawie o połowę (rys. 2). odsetki odpowiedzi [%] 50 45 40 35 30 25 20 15 10 5 0 rzadziej ni raz w tygodniu czêœciej ni raz w tygodniu dziewczêta prawie codziennie ch³opcy nigdy Rys. 2. Częstość spożycia wieprzowiny w populacji dzieci i młodzieży z uwzględnieniem płci

Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci... 13 Pieczywo ciemne było spożywane z częstością: rzadziej niż jeden raz w tygodniu przez blisko 30% osób z obu subpopulacji. Aż 23% badanych chłopców nie spożywało tego produktu nigdy (rys. 3). 30 25 odsetki odpowiedzi [%] 20 15 10 5 0 rzadziej ni raz w tygodniu czêœciej ni raz w tygodniu nigdy dziewczêta ch³opcy Rys. 3. Częstość spożycia pieczywa ciemnego w populacji dzieci i młodzieży z uwzględnieniem płci Czynnikami determinującymi nadmierną masę ciała są: brak regularności w spożywaniu posiłków oraz niewystarczająca ich liczba w ciągu dnia, dodatni bilans energetyczny, zjadanie produktów o wysokim indeksie glikemicznym i mała aktywność fizyczna [9, 10]. Stankiewicz i wsp. [7] oceniający wiedzę i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała wskazują, że jako produkt sprzyjający utrzymaniu zdrowia ciemne pieczywo było częściej wybierane w ankiecie przez dziewczęta w wieku 14-18 lat niż przez chłopców w tej samej grupie wiekowej. Podobne obserwacje uzyskano w badaniach własnych. W badaniach prezentowanych przez Oblacińską i Jodkowską [3] nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic związanych z płcią, dotyczących spożycia ciemnego pieczywa czy mleka.

14 Anna Hinburg i in. Wnioski 1. Wśród badanych dzieci i młodzieży stwierdzono nieprawidłowości w zakresie żywienia mogące sprzyjać powstawaniu nadmiernej masy ciała, należą do nich: częste spożycie słodyczy i słodzonych napojów, serów podpuszczkowych oraz jogurtów smakowych, niewystarczające natomiast spożycie produktów bogatych w błonnik pokarmowy. 2. Nie stwierdzono znaczących różnic w sposobie żywienia związanych z płcią, mogących szczególnie determinować nadwagę i otyłość w grupie dziewcząt lub chłopców. Piśmiennictwo 1. Ciborowska H., Rudnicka A., Dietetyka. Żywienie zdrowego i chorego człowieka, PZWL, 2007, s. 612-617. 2. Kozłowska-Wojciechowska M., Poradnictwo dietetyczne, pod red.: Hasik J., Gawęcki J., Żywienie człowieka zdrowego i chorego, t. 2, Wyd. PWN, Warszawa 2004, s. 315. 3. Oblacińska J., Jodkowska M., Otyłość u polskich nastolatków, epidemiologia, styl życia, samopoczucie, Raport z badań uczniów gimnazjów w Polsce, Wyd. Instytut Matki i Dziecka, Warszawa, 2007. 4. Obuchowicz A., Epidemiologia nadwagi i otyłości-narastaja cego problemu zdrowotnego w populacji dzieci i młodzieży. Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2005, 1, 3, s. 11-12. 5. Roszko-Kirpsz I. Olejnik B.J., Zalewska M. WSP.: Wybrane nawyki żywieniowe a stan odżywienia dzieci i młodzieży regionu Podlasia. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2001, 92: 778-784. 6. Sikorska-Wiśniewska G., Nadwaga i otyłość u dzieci i młodzieży. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 2007, 6, 55, s. 71-80. 7. Stankiewicz M., Pieszko M., Śliwińska A., Małgorzewicz S., Wierucki Ł., Zdrojewski T., Wyrzykowski B., Łysiak-Szydłowska W., Występowanie nadwagi i otyłości oraz wiedza i zachowania zdrowotne dzieci i młodzieży małych miast i wsi wyniki badania Polskiego Projektu 400 miast, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2010, 6, 2, s. 62-65. 8. Stefanowicz A., Kamińska H., Birkholz D., Niedźwiecki M., Balcerska A., Obesity and overweightcurrent health problems of childhood, Endokrynologia, Otyłość i Zaburzenia Przemiany Materii, 2009, 5, 4, s. 207-211. 9. Sygit K., Bad eating habits a hazard to Heath in the population of children and youth, Zdrowie Publiczne, 2010, 120, 2, s. 132-135. 10. Szanecka E, Małecka-Tendera E., Zmiana nawyków żywieniowych a problem otyłości u dzieci, Endokrynologia, otyłość. Zaburzenia przemiany materii, 2006, 2, 3, s. 102-107. 11. Wądołowska L., Żywieniowe podłoże zagrożeń zdrowia w Polsce, Wyd. UWM, Olsztyn, 2010, s. 74. 12. Wyka J., Grochowska-Niedworok E., Malczyk E., Misiarz M., Hołyńska K., Wiedza żywieniowa rodziców oraz występowanie nadwagi i otyłości wśród dzieci w wieku szkolnym, Bromatologia i Chemia Toksykologiczna, 2012, tom XLV, nr 3: 680-684.

Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci... 15 Ocena sposobu żywienia w populacji dzieci i młodzieży z nadwagą i otyłością Streszczenie Nadwaga oraz otyłość wśród dzieci i młodzieży to jeden z najbardziej niepokojących problemów zdrowotnych krajów wysokorozwiniętych. W piśmiennictwie medycznym i żywieniowym zjawisko to interpretowane jest jako jedno z najgroźniejszych i skutkujących zaburzeniami rozwojowymi oraz w dalszej perspektywie licznymi powikłaniami w postaci chorób żywieniowozależnych. Według różnych danych naukowych nadwaga i otyłość dotyczyć może od 3% do 8% chłopców oraz od 4% do 11% dziewcząt. Celem podjętych badań było określenie żywieniowych uwarunkowań nadmiernej masy ciała u dzieci i młodzieży z uwzględnieniem płci. W badanej grupie stwierdzono niewystarczające spożycie roślin strączkowych, ryb, ciemnego pieczywa, kasz i warzyw. Najczęściej spożywanymi przetworami mleczarskimi były sery podpuszczkowe oraz jogurty smakowe, słodzone. Spośród źródeł węglowodanów złożonych najczęściej wybierano ziemniaki i makarony. Produktami dostarczającymi w diecie badanych białek zazwyczaj były wieprzowina i drób. Spożycie słodyczy oraz słodzonych napojów i soków owocowych w populacji dzieci i młodzieży z nadmierną masą ciała było wysokie. Stwierdzono statystycznie istotne różnice związane z płcią w przypadku częstości spożycia: mleka, wieprzowiny oraz ciemnego pieczywa. Słowa kluczowe: nadwaga, otyłość, sposób żywienia dzieci i młodzieży. Evaluation of nutrition habits of children and teenagers with overweight and obesity Summary Overweight and obesity among children and adolescents is one of the most alarming health problems of highly-developed countries. Medical and nutrition literature describes this phenomenon as one of the most dangerous and resulting in developmental disorders and, in the longer term, a number of complications in the form of food-related diseases. According to various scientific data the excess weight and obesity can range from 3% to 8% of boys and 4% to 11% of girls.the aim of the study was to define the dietary determinants of obesity in children and adolescents by gender. The group examined had inadequate intake of legumes, fish, brown bread, groats and vegetables. The most frequently consumed dairy products were hard cheese and flavored, sweetened yogurt. Among the sources of complex carbohydrates most often chosen products were potatoes and pasta. Protein providing products in the respondents diet were usually pork and poultry. Consumption of sweets and soft drinks and fruit juices in the population of children and adolescents with excess body weight was high. There were statistically significant gender differences in the frequency of consumption of milk, pork, and brown bread. Key words: overweight, obesity, diet of children and adolescents.

OSW Szkice Humanistyczne Tom XII 2012 Nr 3 Danuta Umiastowska 1, Ewa Kupcewicz 2, Alina Kędzia 3 1 Uniwersytet Szczeciński 2 Olsztyńska Szkoła Wyższa im. Józefa Rusieckiego 3 Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna dzieci i młodzieży Wstęp Racjonalne odżywianie to takie komponowanie posiłków, które dostarczą, zwłaszcza młodemu organizmowi, niezbędnych składników pokarmowych pozwalających na prawidłowy rozwój dziecka. Taki sposób żywienia zaspakaja podstawowe potrzeby biologiczne, społeczne i psychiczne człowieka, umożliwiając mu utrzymanie zaprogramowanego genetycznie rozwoju psychicznego i fizycznego [8]. Wraz ze zmieniającym się społeczeństwem przemianom ulegają także nawyki żywieniowe. Zwyczaje i tradycje stosowane w rodzinach od pokoleń ulegają modyfikacji. Tendencje tych przemian wiążą się najczęściej ze spożywaniem produktów niezgodnych z polskimi normami spożywczymi, nieregularnym spożywaniem głównych posiłków, czy choćby zastępowaniem świeżych owoców i warzyw mrożonkami i gotowymi przetworami. Nie istnieje produkt spożywczy, który zawierałby wszystkie niezbędne składniki odżywcze w odpowiednich, potrzebnych dla organizmu ilościach. Tylko odpowiednie wykorzystanie wielu różnych produktów pozwala na właściwe zbilansowanie diety [6]. Coraz mniejszą wagę przykładamy do wspólnych posiłków, co spowodowane jest między innymi różnymi porami pracy rodziców, nadmierną liczbą dodatkowych zajęć dzieci i dorosłych, ciągłym pośpiechem. Podejmowanie coraz to nowych obowiązków powoduje nieregularne spożywaniem głównych posiłków i przesuwanie ich na różne pory dnia. Zwiększa się konsumpcja produktów żywnościowych wysoko przetworzonych, zawierających substancje dodatkowe, które nadają żywności ładniejszy wygląd i przedłużają jej świeżość. Dość często zastępujemy świeże owoce i warzywa mrożonkami i gotowymi przetworami owocowo-warzywnymi. Niezdrowym zwyczajem stało się jedzenie, zwłaszcza

18 Danuta Umiastowska i in. przez dzieci i młodzież, wysokokalorycznych przekąsek, takich jak chipsy, chrupki, frytki, hamburgery, cheesburgery, zapiekanki, batony i inne słodycze, których dostępność jest bardzo duża we wszystkich środowiskach bez względu na wielkość zamieszkiwanej aglomeracji. Cel pracy Celem prezentowanych wyników badań jest przedstawienie zależności zachodzących między nadciśnieniem tętniczym występującym u uczniów a ich parametrami somatycznymi oraz nawykami żywieniowymi. Materiał i metody Badania zrealizowano w ramach projektu badawczego nr N N 404 260335 pt. Styl życia dzieci i młodzieży a poziom ich sprawności fizycznej, wydolności i rozwoju somatycznego realizowanego w latach 2008-2011. Założeniem przedstawionego projektu badawczego jest kształtowanie pozytywnych postaw dzieci i młodzieży wobec uczestnictwa w aktywności ruchowej i promowanie zdrowego stylu życia. Badaniami objęto dzieci w wieku 8, 9, 11, 12, 14 i 15 lat z dużych miast, małych miast i wsi województwa zachodniopomorskiego. W prezentowanej pracy wykorzystano (za zgodą autorów) wybrane pytania z kwestionariusza ankietowego zatytułowanego Styl życia dzieci i młodzieży. Korzystano z niego wcześniej podczas realizacji wspólnego międzynarodowego projektu badawczego Kinder heute Bewegungsmuffel, Fast Food Junkies, Medienfreaks, Eine Lebensstialanalyse prowadzonego pod kierownictwem prof. Hansa Petera Brandl-Bredenbeck z Deutsche Sporthochschule w Kolonii. W prezentowanej pracy wykorzystano tylko niektóre z pytań dotyczących sposobu odżywiania się dzieci [7]. Przyjęto dwa równoległe nurty działania: pierwszy diagnostyczny, mający na celu poznanie poziomu sprawności fizycznej, rozwoju somatycznego oraz wydolności, a także sposobu odżywiania, podejmowania uczestnictwa w różnych formach ruchu i zachowań prozdrowotnych badanych, oraz drugi edukacyjny, mający na celu przygotowanie środowisk oddziałujących na ucznia w kształtowaniu jego postaw i nawyków. Ponadto dokonano pomiarów podstawowych parametrów somatycznych (masy i wysokości ciała) i na ich podstawie obliczono wskaźnik BMI. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej. Wartości charakteryzujące poziom ciśnienia tętniczego określane mianem nadciśnienia przyjęto według norm opracowanych przez A. Krzyżaniak [3].

Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna... 19 Wyniki badań Do grupy dzieci z nadciśnieniem tętniczym zakwalifikowano 147 osób, co stanowiło 8,0% badanej grupy. W tabelach 1-3 przedstawiono rozkład procentowy dzieci z ciśnieniem w normie (n DZ = 851, n CH = 997, n WSZYSCY = 1848) i z nadciśnieniem tętniczym (n DZ = 62, n CH = 85, n WSZYSCY = 147). Tabela 1 Liczebność w grupie dziewcząt ze względu na rodzaj ciśnienia w kategoriach wieku [%] Wiek Ciśnienie w normie Nadciśnienie n % n % 8 lat 107 12,6 5 8,1 9 lat 205 24,1 21 33,9 11 lat 144 16,9 9 14,5 12 lat 178 20,9 13 21,0 14 lat 115 13,5 11 17,7 15 lat 102 12,0 3 4,8 Razem 851 100,0 62 100,0 Tabela 2 Liczebność w grupie chłopców ze względu na rodzaj ciśnienia w kategoriach wieku [%] Wiek Ciśnienie w normie Nadciśnienie n % n % 8 lat 173 17,4 14 16,5 9 lat 240 24,1 15 17,6 11 lat 159 15,9 14 16,5 12 lat 183 18,4 13 15,3 14 lat 153 15,3 21 24,7 15 lat 89 8,9 8 9,4 Razem 997 100,0 85 100,0

20 Danuta Umiastowska i in. Tabela 3 Liczebność wszystkich badanych ze względu na rodzaj ciśnienia kategoriach wieku [%] Wiek Ciśnienie w normie Nadciśnienie n % n % 8 lat 280 15,2 19 12,9 9 lat 445 24,1 36 24,5 11 lat 303 16,4 23 15,6 12 lat 361 19,5 26 17,7 14 lat 268 14,5 32 21,8 15 lat 191 10,3 11 7,5 Razem 1848 100,0 147 100,0 Najwyższy odsetek chłopców z nadciśnieniem tętniczym stwierdzono w grupie 14-latków (24,7%), a najniższy u 15-letnich dziewcząt (4,8%). Tendencję do nadciśnienia tętniczego zauważono także u uczniów w wieku dojrzewania między 13. a 14. rokiem życia. Częściej podwyższone ciśnienie odnotowano u chłopców niż u dziewcząt (tabele 1-2). W całej analizowanej populacji wystąpiło 7,4% dzieci z nadciśnieniem tętniczym (3,1% dziewcząt i 4,3% chłopców). % 70,0 60,0 57,1 63,6 50,0 40,0 30,0 50,0 33,3 23,1 30,0 50,0 44,4 35,0 33,3 25,0 20,0 10,0 9,1 0,0 8 lat 9 lat 11 lat 12 lat 14 lat 15 lat Rys. 1. Badani uczniowie z nadwagą (na podstawie wskaźnika BMI) w grupie z nadciśnieniem tętniczym [%] Najliczniej reprezentowaną grupę dzieci z nadwagą i nadciśnieniem tętniczym stanowiły 12-letnie dziewczęta i 11-letni chłopcy. Najniższy odsetek dziewcząt z nadwagą i nadciśnieniem tętniczym zaobserwowano wśród 14-latek (rys. 1).

Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna... 21 Czynnik płci różnicuje statystycznie istotnie występowanie nadwagi i nadciśnienia tętniczego we wszystkich kategoriach wieku (χ 2 <χ α2 ). Analizując nawyki żywieniowe badanych dzieci, dokonano podziału spożywanych produktów spożywczych na dwie grupy korzystnych i niekorzystnych dla zdrowia. Do grupy pierwszej (korzystnych dla zdrowia) zaliczono: ciemne pieczywo, różne płatki zbożowe, nabiał, twaróg, jogurty, woda mineralna, świeże warzywa i owoce, surówki, makaron, ryż, ziemniaki, ryby, jajka, mięso i wędliny. Natomiast do grupy drugiej (niekorzystnych dla zdrowia) zaliczono: słone paluszki, chipsy, orzeszki, frytki, pizzę, hamburgery, fast-foody, napoje gazowane takie jak coca-cola, pepsi czy lemoniada, smażona kiełbasa i mięso z grilla oraz słodycze. W tabeli 4 przedstawiono analizę deklarowanych przez dzieci preferencji żywnościowych. Produkty niekorzystne dla zdrowia spożywane przez badane dzieci [%] Tabela 4 Dziewczęta Chłopcy Wiek norma nadciśnienie norma nadciśnienie 8 lat 51,3 59,4 55,5 58,0 9 lat 49,6 52,1 52,3 52,1 11 lat 48,2 49,4 49,8 50,1 12 lat 52,9 56,3 47,2 56,3 14 lat 39,8 45,3 49,3 51,3 15 lat 37,6 42,1 57,6 62,4 Różnice między grupą z ciśnieniem w normie a nadciśnieniem tętniczym nie są istotne statystycznie (χ 2 >χ α2 ) dla dziewcząt w wielu 11 lat oraz dla chłopców w wieku 9, 11 i 14 lat. Natomiast w tabeli 3 przedstawiono zależności pomiędzy wysokością wskaźnika BMI świadczącego o nadwadze lub otyłości a preferencjami żywieniowymi badanych dzieci. Obliczony współczynnik korelacji Spearmana wskazuje na występowanie wyraźniejszej zależności między spożywanymi produktami spożywczymi niekorzystnymi dla zdrowia zarówno u dziewcząt, jak i u chłopców (tab. 5). Prowadzone w różnych ośrodkach badania nad nawykami żywieniowymi dzieci i młodzieży pozwalają na sformułowanie stwierdzenia o wielu błędach popełnianych przy komponowaniu diety na tym etapie ontogenezy. Wyniki badań J. Świderskiej-Kopacz i współpracowników wskazują na nieprawidłowości w sposobie żywienia gorzowskiej młodzieży gimnazjalnej przejawiające się niewielkim odsetkiem spożywanych owoców (41,7%), napojów mlecznych (46,0%) czy ciem-

22 Danuta Umiastowska i in. Zależność między wskaźnikiem BMI a sposobem odżywiania się uczniów Tabela 5 Płeć Dziewczęta Chłopcy Grupa Produkty korzystne dla zdrowia Produkty niekorzystne dla zdrowia ciśnienie w normie 0,25 0,18 nadciśnienie tętnicze 0,19 0,31 ciśnienie w normie 0,11 0,12 nadciśnienie tętnicze 0,14 0,23 nego pieczywa (14,7%). Natomiast co trzeci nastolatek deklaruje codzienne spożywanie słodyczy [5]. Podobne wyniki zanotowano wśród tarnowskich gimnazjalistów, co potwierdzają badania przeprowadzone przez B. Kubik i współpracowników. Młodzież ta często spożywała słodycze (44,0%), a rzadko produkty z grupy korzystnych dla zdrowia [4]. Także wcześniejsze badania dzieci szczecińskich realizowane w ramach międzynarodowego programu badawczego wskazują na przewagę niekorzystnych produktów spożywczych w diecie 9-10 latków [1]. Na podstawie analizy materiału badawczego badanych uczniów województwa zachodniopomorskiego sformułowano następujące wnioski: 1. Czynnik płci różnicuje występowanie nadciśnienia tętniczego w badanej grupie. 2. Wyższą wartością wskaźnika BMI charakteryzują się uczniowie gimnazjum, wśród których zauważono podwyższanie wskaźnika uzależnione od deklarowanego spożywania chipsów, słodyczy i innych fast-foodów. 3. Najwyższy odsetek dzieci z nadwagą i nadciśnieniem tętniczym odnotowano u 12-letnich dziewcząt i 11-letnich chłopców. Piśmiennictwo 1. Brandl-Bredenbeck H.P., Stefani M., Keßler C., Brettschneider W.D., Kussin U., Bortoli L., Carraro A. Laskiene S., Seghers J., Vanreusel B., Shpakov A., Sudeck G., Szczepanowska E., Umiastowska D., Children today Couch potatoes, fast food-junkies, mediafreaks? Lifestyles and health behaviour first results of an international comparison, International Jurnal of Physical Education, Meyer and Meyer Sport, Koeln, volume XLVI, Issue 1, 1 st Quarter, 2009, p. 31-39. 2. Danielzik S., Müller M.J., Sozioöonomische Einflüsse auf Lebensstil und Gesundheit von Kindern, [in:] Deutsche Zeitschrift für Sportmedizin 57, 2006, 9, 214-219. 3. Krzyżaniak A., Krzywińska-Wiewiorowska M., Stawińska-Witoszyńska B., Blood pressure references for Polish children and adolescents. J. of Pediatrics, 2009, 168: 1335-1342. 4. Kubik B., Kozioł U., Błaszczyk-Tyszka A., Poznanie zachowań zdrowotnych młodzieży 15-16 letniej, a wpływ rodziny na kształtowanie zdrowego stylu życia w opinii uczniów gimnazjum klas trzecich. Amnales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska, Lublin Polonia, 2004, suppl. XIV, 233, 236-244.

Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna... 23 5. Świderska-Kopacz J., Marcinkowski J.T., Jankowska K., Zachowania zdrowotne młodzieży gimnazjalnej i ich wybrane uwarunkowania. Cz. IV. Sposób żywienia. Problemy Higieny i Epidemiologii, 2008, 89(2), s. 241-245. 6. Umiastowska D., Nutritional habits of children and youth from rural areas in the Westpomeranian Province as one of the elements of a healthy lifestyle, in: Somatic development, physical fitness and health status of rural children and adolescents, edited by H. Popławska, Monography, Josef Pilsudski University of Physical Education in Warsaw Faculty of Physical Education in Biała Podlaska, 2009, p. 175-193. 7. Umiastowska D., Żółtowska H., Zachowania żywieniowe młodzieży gimnazjalnej z różnych aglomeracji województwa zachodniopomorskiego. Nowa Pediatria 4/2009, s. 111-115. 8. Woynarowska B., Edukacja zdrowotna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa, 2007. Nawyki żywieniowe a wydolność ortostatyczna dzieci i młodzieży Streszczenie Racjonalne odżywianie to takie komponowanie posiłków, które dostarczą, zwłaszcza młodemu organizmowi, niezbędnych składników pokarmowych pozwalających na prawidłowy rozwój dziecka. Niezdrowym zwyczajem stało się jedzenie, zwłaszcza przez dzieci i młodzież, wysokokalorycznych przekąsek, takich jak chipsy, chrupki, frytki, hamburgery, zapiekanki, batony i inne słodycze, których dostępność jest bardzo duża we wszystkich środowiskach bez względu na wielkość zamieszkiwanej aglomeracji. Nadmiar takich produktów w diecie dziecka może być przyczyną poważnych problemów zdrowotnych. Istotne jest zatem, aby już od najmłodszych lat kształtować u dzieci prawidłowe nawyki żywieniowe. Słowa kluczowe: nawyki żywieniowe, uczniowie, nadciśnienie tętnicze. Eating habits vs orthostatic tolerance of children and adolescents Summary Rational nutrition is a composition of meals which provides, especially the young organism, with essential nutrients to allow the proper development of the child. Children and young people have developed unhealthy eating habits. High-calorie snacks such as crisps, chips, fries, burgers, pies, candy bars and other sweets are available everywhere, regardless of the size of inhabited cities. The excess of such products in the child s diet can cause serious health problems. It is important, therefore, that children develop proper eating habits from an early age. Key words: eating habits, students, hypertension.

OSW Szkice Humanistyczne Tom XII 2012 Nr 3 Anna Malwina Kamelska, Krzysztof Bryl Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie Ocena zawartości cholesterolu w mleku kobiecym pobieranym w trakcie dnia oraz w nocy Karmienie piersią niemowlęcia pełni rolę protekcyjną w przypadku ryzyka wystąpienia niektórych chorób cywilizacyjnych m.in. otyłości [1, 2], cukrzycy typu I i II [3, 4], nadciśnienia [5], chorób sercowo-naczyniowych [6, 7] w wieku dorosłym. Ponadto karmienie naturalne kształtuje również prawidłowy profil lipidowy i glukozowy w późniejszym życiu człowieka [7, 9]. Dzieci karmione naturalnie przez okres 26 tygodni lub dłużej odznaczają się 51% mniejszym ryzykiem otyłości w wieku dziewięciu lat 1. Programowanie apetytu poprzez szlak leptynowy u dzieci w wieku 3 lat jest związane z dłuższym okresem przyjmowania pokarmu kobiecego [8]. Okazuje się, że paradoksalnie wysoka zawartość cholesterolu w mleku kobiecym wpływa na prawidłowe kształtowanie metabolizmu tego związku w dalszej perspektywie czasu [10]. Dieta bogata w cholesterol u niemowląt miałaby trwale stymulować procesy jego katabolizmu, doprowadzając do zmniejszenia zawartości tego sterolu w późniejszym życiu [11]. Cholesterol bierze udział w procesie mielinizacji rozwijającego się centralnego układu nerwowego noworodka oraz jest prekursorem kwasów żółciowych, witaminy D 3 i hormonów steroidowych [12]. Niska jego zawartość w produktach mlekozastępczych przeznaczonych do żywienia niemowląt [13, 14] jest niekorzystna, dlatego też należy zachęcać matki do jak najdłuższego karmienia piersią. Pomimo tak obiecujących badań, kobiety karmiące często stereotypowo sądzą, że karmiąc niemowlę w nocy wpływają na szybszy przyrost masy ciała dziecka i rzekome pojawianie się otyłości w wieku dorosłym malca. Ponadto ze względu na wysoką zawartość cholesterolu w mleku kobiecym matki boją się występowania arteriosklerozy u ich potomków. 1 Cathal Mc Crory, Layte Dr Richard. Breastfeeding and risk of overweight and obesity at nine years of age. Social Science & Medicine, w druku, manuskrypt zaakceptowany, dostęp online 17 kwietnia 2012.

26 Anna Malwina Kamelska, Krzysztof Bryl Organizm niemowlęcia absorbuje 92% lipidów znajdujących się w mleku ludzkim. Tłuszcz pochodzący z mleka kobiecego jest głównym źródłem energii dla rozwijającego się organizmu oraz pokrywa na niego zapotrzebowanie w 50% [15]. Poziom lipidów jest najbardziej zmiennym składnikiem i zależy w dużej mierze od potrzeb niemowlęcia, dnia laktacji oraz indywidualnych predyspozycji kobiety [16, 17]. Również w trakcie doby skład mleka kobiecego zmienia się. W pracy oceniono oraz porównano stężenie jednego z lipidów mleka, cholesterolu w pokarmie ludzkim stosowanym do karmienia w ciągu dnia oraz w nocy. Ponadto, w pracy wykorzystano nową procedurę izolacji cholesterolu z mleka kobiecego. Potrzeba zaprojektowania nowej metody wynikała z małej ilości materiału (<50 cm 3 ), które kobiety dobrowolnie przeznaczały do badań. Przekładało się to na niską zawartość tłuszczu. Często nie osiągano 0,5 g wymaganych w szeroko stosowanej metodzie IDF Standard [18]. Materiał i metoda Materiał badany Mleko pobierane od kobiet karmiących stanowiło mleko dojrzałe II fazy, czyli uzyskiwane bezpośrednio po karmieniu dziecka. Próbki uzyskiwano przez 5 kolejnych dni. Przeanalizowano 60 próbek mleka matek (30 pochodziło z karmienia dziennego, 30 z karmienia nocnego). W badaniu wzięła udział grupa 6 kobiet. Najstarsza miała 40 lat, pozostałe 83% kobiet mieściło się w przedziale wiekowym od 23-34 lat. Większość badanych kobiet (83%) pochodziła z terenów wiejskich położonych w województwie podlaskim, 16% kobiet pochodziło z miast województwa warmińsko-mazurskiego. Według wskaźnika BMI (Body Mass Index) 16% kobiet posiadała wartość prawidłową (interpretacja Ferro Luzzi 1992 [19]). Jedna kobieta cechowała się niedowagą, a pozostałe kobiety nadwagą. Żadna z badanych kobiet nie paliła papierosów w czasie ciąży i karmienia piersią. Niemowlęta w momencie przeprowadzania badań miały od 2 tygodni do 4 miesięcy, ich masa urodzeniowa mieściła się w przedziale 2500-4000 gram. Wśród badanych niemowląt były 3 dziewczynki i 3 chłopców.

Ocena zawartości cholesterolu w mleku kobiecym... 27 Organizacja badań Badania zostały przeprowadzone w okresie od marca do maja 2011 roku. Od każdej kobiety pobrano 5 próbek z dziennego i 5 próbek z nocnego karmienia. Każdą pobraną próbkę przenoszono najpierw do lodówki, a po zakończeniu karmienia (dziennego lub nocnego) do zamrażarki (temp. -30 o C). Próbki transportowano zamrożone w szczelnych pojemnikach do Katedry Fizyki i Biofizyki Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie. Porównanie zawartości cholesterolu uzyskiwanej wg procedury IDF Standard oraz metody uproszczonej Zawartość cholesterolu w badanym mleku wyznaczono metodą chromatografii gazowej z zastosowaniem zmodyfikowanej procedury IDF Standard 1992 (International Dairy Federation) [18] oraz nowej metody uproszczonej zaprojektowanej przez autorów. Próbki, które zastosowano do oznaczeń metodą IDF poddano wcześniejszej ekstrakcji (metoda ekstrakcyjno-wagowa). Zawartość cholesterolu uzyskanego z obu procedur porównano (12 próbek). Po potwierdzeniu możliwości wykorzystania nowej uproszczonej metody, próbki przygotowano według nowej procedury. Odczynnikami użytymi w badaniach były: standard wewnętrzny cholesterolu detriakontan 99% cz.d.a., zakupione z Chempur; heksan cz.d.a., MerckKGaA; aceton cz.d.a., Chempur; eter naftowy i dietylowy cz.d.a., Chempur; metanol 96% cz.d.a., Chempur; etanol cz.d.a., Eurochem BGD Tarnów. Przygotowanie próbek wg zmodyfikowanej metody IDF Standard 1992 Ekstrakcję tłuszczu z mleka prowadzono wg metody ekstrakcyjno-wagowej [20]. Do kolby dodano 30 cm 3 acetonu oraz 30 cm 3 eteru naftowego. Zawartość kolby mieszano ręcznie w odstępach półgodzinnych przez cały dzień. Zebrano górną warstwę (organiczną) po ekstrakcji. Warstwę wodną (dolną) zalano ponownie 30 cm 3 acetonu oraz 30 cm 3 eteru naftowego. Procedurę ekstrakcji powtórzono trzykrotnie. Zebrane frakcje organiczne połączono i odparowano w wyparce próżniowej rotacyjnej. Odmierzono 0,5 g wyizolowanego tłuszczu do kolby stożkowej, dodano 1 cm 3 standardu wewnętrznego detriakontanu (1 mg/cm 3 ) oraz 50 cm 3 2M roztworu KOH w metanolu. Mieszaninę poddano zmydlaniu w łaźni wodnej z mieszaniem w temperaturze 100 o C przez 1h. Po zmydlaniu mieszaninę schłodzono do temperatury 40 o C i przeniesiono ilościowo do rozdzielacza. Dodano 50 cm 3 wody destylowanej i przeprowadzono ekstrakcję zużyciem 25 cm 3 eteru

28 Anna Malwina Kamelska, Krzysztof Bryl dietylowego. Próbkę energicznie wytrząsano przez 1 minutę. Ekstrakcję eterem powtórzono trzykrotnie. Połączone ekstrakty eterowe przepłukano pięciokrotnie wodą destylowaną i dodano 25 g bezwodnego siarczanu sodu, a następnie przesączono przez sączek. Rozpuszczalnik odparowano w rotacyjnej wyparce próżniowej. Otrzymany ekstrakt po dodaniu mieszaniny n-heksan:izopropanol (93:7) poddano analizie chromatograficznej. Schemat powyższej procedury (wykorzystanej przez autorów w przypadku produktów mlekozastępczych dla niemowląt [14]) przedstawiono na rysunku 1. MLEKO KOBIECE 3 +30 cm acetonu 3 +30 cm eteru naftowego zebranie górnej warstwy (organicznej) odparowanie na wyparce pró niowej rotacyjnej 0,5 g t³uszczu 3 +1 cm standardu wewnêtrznego 3 +50 cm 2M KOH/metanol o 100 C/1h sch³adzanie do rozdzielacza +50 cm HO 2 3 3x ekstrakcja 3 25 cm eter dietylowy wytrz¹sanie zebranie ekstraktów 5x p³ukanie wod¹ s¹czenie 25 g bezwodnego siarczanu sodu pozostawienie do odparowania analiza chromatograficzna Rys. 1. Schemat procedury izolacji cholesterolu z próbek opartej na zmodyfikowanej metodzie IDF Standard Przygotowanie próbek opartej na metodzie uproszczonej Odmierzono i przeniesiono do pojemnika 5 cm 3 mleka. Dodano 1 cm 3 standardu wewnętrznego detriakontanu (1 mg/cm 3 ) oraz 25 cm 3 2M roztworu KOH w etanolu (1:9). Mieszaninę poddano gotowaniu i mieszaniu na mieszadle magnetycznym w temperaturze 60 o C przez 1 godzinę. Próbki schłodzono do temperatury pokojowej i przeniesiono ilościowo do probówek wirowniczych. Dodano 10 cm 3 wody destylowanej i 20 cm 3 n-heksanu. Próbę wirowano przez 3 minuty w wirówce przy 2000 obr./min. Dodano 20 cm 3 n-heksanu. Ekstrakcję