Medycyna Pracy 2012;63(2):211 216 Instytut Medycyny Pracy im. prof. J. Nofera w Łodzi http://medpr.imp.lodz.pl Magdalena Woynarowska-Sołdan 1, orota Węziak-iałowolska 2 PR ORYGINLN PROFILE ZYNNIKÓW SPRZYJJĄYH OREMU SMOPOZUIU ZWOOWEMU NUZYIELI I SPOSÓ IH WYKORZYSTNI W SZKOŁH PROMUJĄYH ZROWIE PROFILES OF FTORS ENHNING TEHERS OUPTIONL WELLEING N THEIR USE IN HELTH PROMOTING SHOOLS 1 Warszawski Uniwersytet Medyczny, Warszawa; Wydział Nauki o Zdrowiu, Zakład Zdrowia Publicznego 2 Szkoła Główna Handlowa, Warszawa; Instytut Statystyki i emografii, Zakład Metod adań Marketingowych Streszczenie Wstęp: elem artykułu jest przedstawienie wyników badań dotyczących samopoczucia zawodowego nauczycieli i czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli oraz sposobu opracowania, analizy, prezentacji i wykorzystania tych wyników w praktyce promocji zdrowia w szkole. Materiał i metody: nalizie poddano wyniki badania nauczycieli z 4 wybranych szkół promujących zdrowie (SzPZ). Zastosowano Skalę zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli. Zawierała ona 45 stwierdzeń w 5 podskalach: warunki pracy, społeczność nauczycieli, społeczność uczniów i rodziców, organizacja i obciążenie pracą, kompetencje zawodowe. W każdej podskali badani dokonali oceny stanu aktualnego oraz oceny potrzeby poprawy stanu aktualnego. Skalę poprzedzono 2 pytaniami dotyczącymi samooceny samopoczucia zawodowego nauczycieli oraz oceny samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w szkole. Profile analizowanych czynników sporządzono w postaci liczbowej i graficznej. Wyniki: Samoocena samopoczucia zawodowego i ocena samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w badanych szkołach była pozytywna. Nauczyciele dość dobrze ocenili stan aktualny w zakresie wszystkich czynników i zgłosili stosunkowo małą potrzebę zmian. Stwierdzono różnice między szkołami w ocenie stanu aktualnego i ocenie potrzeby jego poprawy. Zaprezentowano prosty sposób analizy wyników w postaci danych liczbowych i graficznych profili. Wnioski: Istnieją różnice między szkołami w zakresie samooceny samopoczucia zawodowego nauczycieli oraz oceny stanu aktualnego i potrzeb jego poprawy w badanych obszarach czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli. Społeczność nauczycieli każdej szkoły powinna dokonać dogłębnej analizy uzyskanych wyników z uwzględnieniem kontekstu funkcjonowania szkoły. Prezentowaną skalę i sposób analizy jej wyników można wykorzystać w SzPZ w procesie planowania projektów promocji zdrowia nauczycieli w diagnozie stanu wyjściowego ( pre-test ) i ewaluacji wyników ( post-test ). Med. Pr. 2012;63(2):211 216 Słowa kluczowe: dobre samopoczucie zawodowe, skala, profile, nauczyciele, promocja zdrowia, szkoła promująca zdrowie bstract ackground: The aim of this article is to present the results of survey on general occupational being and factors contributing to the enhancement of teachers occupational wellbeing. The authors also address the issue how to work out, analyze, present and use the survey results in health promotion at schools. Material and Methods: Teachers of four selected health promoting schools (HPS) were surveyed and the results were analyzed. The Factors Enhancing Teachers s Occupational Wellbeing Scale was used. This instrument consisted of 45 statements on 5 subscales (working conditions, teachers community, students and parents community, organization and workload, professional competences). They were measured from two points of view, the assessment of a current situation and the assessment of needs for the improvement. The scale was preceded by questions concerning the assessment of general occupational being and the assessment of general occupational being of other teachers at school. Results: The self-assessment of the respondents own and other teachers occupational being was positive. The current situation related to factors influencing teachers wellbeing was recognized by teachers as rather good and the need for change was rather low. There were differences between schools in the majority of analyzed factors. n easy method of analyzing data as numerical values and graphic profiles was proposed to be used in HPS. onclusions: Factors influencing teachers occupational wellbeing differed between schools. The results of their assessment should be analyzed in each school taking account of its individual context. The proposed instrument and method of data analysis are useful in the planning of teachers health promotion projects, diagnosis of the initial status ( pre-test ) and evaluation of their outcomes ( post-test ). Med Pr 2012;63(2):211 216 Key words: occupational wellbeing, scale, profiles, teachers, health promotion, health promoting school dres 1. autorki: Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny, ul. anacha 1, 02-097 Warszawa, e-mail: m.woynarowska@op.pl; dres 2. autorki: Zakład Metod adań Marketingowych, Instytut Statystyki i emografii, Kolegium naliz Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa, ul. Madalińskiego 6/8, 02-513 Warszawa, e-mail: dorota.bialowolska@gmail.com Nadesłano: 23 listopada 2011 Zatwierdzono: 6 lutego 2012 rtykuł dotyczy zastosowania narzędzia do pomiaru czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli i stanowi całość tematyczną z artykułem przedstawiającym budowę oraz analizę psychometryczną tego narzędzia, który ukazał się w numerze 1/2012 Medycyny Pracy.
212 M. Woynarowska-Sołdan,. Węziak-iałowolska Nr 2 WSTĘP Szkoła promująca zdrowie (SzPZ) zgodnie z definicją przyjętą w Polsce w 2006 r. tworzy warunki sprzyjające dobremu samopoczuciu społeczności szkolnej (1). Samopoczucie rozumiane jest tu szeroko, w kontekście definicji zdrowia Światowej Organizacji Zdrowia, jako samopoczucie fizyczne, psychiczne i społeczne. Społeczność szkolną tworzą uczniowie, nauczyciele i inni pracownicy szkoły oraz rodzice. W dotychczasowej praktyce SzPZ w Polsce w większym stopniu zwraca się jednak uwagę na zdrowie i samopoczucie uczniów niż nauczycieli (2,3). Inwestycja w dobre samopoczucie nauczycieli sprzyja dobremu samopoczuciu uczniów oraz skutecznej realizacji zadań szkoły. Zdaniem Puchalskiego i Korzeniowskiej (3) w promocji zdrowia w szkole należy punktem centralnym uczynić zdrowie nauczycieli, natomiast szkołę potraktować jako ich zakład pracy. utorzy uważają, że dobry program promocji zdrowia nauczycieli będzie także wsparciem dla zdrowia pozostałych grup tej społeczności oraz że może i powinien być on rozwijany w kierunku włączenia pozostałych grup. Zgodnie z przyjętą strategią tworzenia SzPZ (1) punktem wyjścia do planowania i podejmowania działań w zakresie promocji zdrowia powinna być diagnoza stanu wyjściowego. Jest ona podstawą do wyboru problemów priorytetowych, wymagających rozwiązania w danej społeczności szkolnej. Żeby umożliwić szkołom promującym zdrowie dokonanie tej diagnozy w celu planowania programów promocji zdrowia nauczycieli, opracowano narzędzie pn. Skala zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli. Wyniki analizy właściwości psychometrycznych tej skali są satysfakcjonujące, co pozwoliło uznać ją za narzędzie dobrej jakości pod względem rzetelności, trafności i wymiarowości podskal (4). Skalę zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli opracowano z myślą o promocji zdrowia nauczycieli konkretnej szkoły. Ma ona służyć diagnozie samopoczucia zawodowego i czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli tej właśnie szkoły, wskazując zasoby, niedostatki i potrzeby priorytetowe w zakresie promocji zdrowia. Skala może mieć także zastosowanie w ewaluacji działań z zakresu promocji zdrowia podejmowanych w danej społeczności nauczycieli. Nie powinna być natomiast wykorzystywana do porównań między szkołami. Sytuacja każdej szkoły i społeczności nauczycieli jest nieco inna i kierunki działań w zakresie promocji zdrowia powinny wynikać z diagnozy potrzeb danej społeczności. elem niniejszej pracy jest prezentacja: wyników badań przeprowadzonych za pomocą Skali zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli w 4 wybranych szkołach promujących zdrowie, sposobu opracowania i analizy wyników badań za pomocą tej skali i wykorzystania ich w praktyce SzPZ. MTERIŁ I METO W artykule przedstawiono wyniki badań wśród nauczycieli 4 szkół wybranych spośród 10 SzPZ z różnych miast w Polsce. Opis całej badanej grupy przedstawiono w odrębnej pracy (4). Jako przykład wybrano szkoły różnego typu: 2 szkoły podstawowe ( i ), gimnazjum () i szkołę ponadgimnazjalną (). Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składający się z 2 części: 1. Pytania dotyczące: samooceny własnego samopoczucia zawodowego: Moje samopoczucie zawodowe w tej szkole jest: bardzo dobre, raczej dobre, ani dobre, ani złe, raczej złe, bardzo złe (skala: 1 5 pkt), oceny samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w szkole: Samopoczucie zawodowe innych nauczycieli w mojej szkole jest: bardzo dobre, raczej dobre, ani dobre, ani złe, raczej złe, bardzo złe (skala: 1 5 pkt), nie wiem (0 pkt). 2. Skala zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli zawierająca 5 podskal: warunki pracy, społeczność nauczycieli (relacje, współpraca, przepływ informacji), społeczność uczniów i rodziców, organizacja i obciążenie pracą, kompetencje zawodowe. o każdej podskali dobrano zmienne wskaźnikowe i wyrażono je w postaci 45 stwierdzeń (zdań oznajmujących). Sformułowanie stwierdzeń w poszczególnych podskalach podano we wcześniejszej pracy (4). adani mieli ustosunkować się do stwierdzeń, dokonując: oceny stanu aktualnego 5-stopniowa skala: zdecydowanie tak (5 pkt), raczej tak (4 pkt), trudno powiedzieć (3 pkt), raczej nie (2 pkt), zdecydowanie nie (1pkt); oceny potrzeby poprawy stanu aktualnego 5-stopniowa skala: nie ma takiej potrzeby (1 pkt), mała potrzeba (2 pkt), umiarkowana potrzeba (3 pkt), raczej duża potrzeba (4 pkt), bardzo duża potrzeba (5 pkt).
Nr 2 Profile czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu nauczycieli 213 la każdej szkoły obliczono: odsetki odpowiedzi na pytania dotyczące samooceny samopoczucia zawodowego i oceny samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w szkole (rozkład odpowiedzi) oraz średnie arytmetyczne punktów w każdej z 5 podskal. WYNIKI W tabeli 1. przedstawiono wyniki dotyczące samopoczucia zawodowego nauczycieli w każdej ze szkół. W 3 szkołach (, i ) najwięcej nauczycieli oceniło swoje samopoczucie jako raczej dobre (51 74%), a w jednej szkole () jako bardzo dobre (63%). Żaden nauczyciel nie ocenił własnego samopoczucia jako bardzo złe, a tylko jeden w szkole uznał je jako raczej złe. Nieco inaczej badani ocenili samopoczucie innych nauczycieli w ich szkołach w każdej ze szkół ponad połowa nauczycieli uznała, że jest ono raczej dobre, ponadto 36,4% badanych w szkole oceniło je jako bardzo dobre. Odsetek nauczycieli, którzy udzielili odpowiedzi nie wiem, wahał się od 4,5% do 28%. Profile czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli 4 szkół przedstawiono w postaci liczbowej (tab. 2) i graficznej (ryc. 1). Ocena Tabela 1. Rozkład odpowiedzi na pytania dotyczące samooceny samopoczucia zawodowego i oceny samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w szkole Table 1. istribution of answers to the questions concerning self-assessment of general occupational being and assessment of general occupational being of other teachers at school Ocena ssessment Samoocena samopoczucia zawodowego Self-assessment of general occupational being [%] Ocena samopoczucia zawodowego innych nauczycieli w szkole ssessment of general occupational being of other teachers at school [%] ardzo dobre / Very good 63,6 28,0 27,7 10,5 36,4 0,0 0,0 2,6 Raczej dobre / Rather good 31,8 60,0 51,1 73,6 54,5 64,0 59,6 55,3 ni dobre, ani złe / Neither good, nor bad 0,0 8,0 19,1 13,2 0,0 0,0 25,5 18,4 Raczej złe / Rather bad 0,0 0,0 2,1 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 ardzo złe / Very bad 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 0,0 Nie wiem / I don t know 4,5 28,0 14,9 21,1 rak danych / No answer 4,5 4,0 0 2,6 4,5 8,0 0,0 2,6, szkoły podstawowe / primary schools, gimnazjum / lower secondary school, szkoła ponadgimnazjalna / upper secondary school. N liczba badanych nauczycieli / number of respondents. Tabela 2. Średnie arytmetyczne punktów w poszczególnych podskalach Table 2. Mean number of scores on particular subscales Podskale Subscales Ocena stanu aktualnego* ssessment of current situation* (M) Oceny potrzeby poprawy stanu aktualnego** ssessment of needs for the improvement** (M) I. Warunki pracy / Working 4,3 3,8 3,5 4,3 1,7 2,3 2,8 1,9 conditions II. Społeczność nauczycieli / 4,5 4,0 3,9 3,7 1,3 2,0 2,1 2,1 / Teachers community III. Społeczność rodziców i uczniów / 4,2 3,9 3,7 3,9 1,7 2,1 2,4 1,9 / Students and parents community IV. Organizacja i obciążenie pracą / 4,6 4,1 3,7 3,9 1,2 1,9 2,2 2,0 / Organization and workload V. Kompetencje zawodowe / 4,4 4,2 4,2 4,3 1,4 1,9 1,8 1,6 / Professional competences M średnia arytmetyczna / arithmetic mean; Objaśnienie innych skrótów jak w tabeli 1 / bbreviations as in Table 1. * Wyższa średnia punktów odpowiada bardziej pozytywnej ocenie stanu aktualnego / The higher the score average, the more positive the present state assessment. ** Wyższa średnia punktów odpowiada silniejszej potrzebie poprawy stanu aktualnego / The higher the score average, the stronger the needs for the present state improvement.
214 M. Woynarowska-Sołdan,. Węziak-iałowolska Nr 2 Podskale / Subscales: I. Warunki pracy / Working conditions II. Społeczność nauczycieli / Teachers community III. Społeczność rodziców i uczniów / Students and parents community IV. Organizacja i obciążenie pracą / Organization and workload V. Kompetencje zawodowe / Professional competences 1 1,5 2 2,5 3 3,5 4 4,5 5 Punkty / Scores Ocena stanu aktualnego / ssessment of current situation: 5 pkt zdecydowanie tak / strongly yes 4 pkt raczej tak / rather yes 3 pkt trudno powiedzieć / difficult to say 2 pkt raczej nie / rather no 1 pkt zdecydowanie nie / strongly no Ocena potrzeby poprawy stanu aktualnego / ssessment of needs for the improvement: 1 pkt nie ma takiej potrzeby / no need 2 pkt mała potrzeba / minor need 3 pkt umiarkowana potrzeba / moderate need 4 pkt raczej duża potrzeba / rather strong need 5 pkt bardzo duża potrzeba / very strong need Ryc. 1. Profil czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli szkoły (gimnazjum) Fig. 1. Factors enhancing teachers occupational wellbeing profile, school (lower secondary school) OMÓWIENIE elem niniejszego artykułu było przedstawienie wyników badań z wykorzystaniem Skali zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli w 4 SzPZ. Skala zawiera 2 elementy ocenę stanu aktualnego oraz ocenę potrzeby poprawy stanu aktualnego, które stanowią punkt wyjścia do ustalania potrzeb (problemów priorytetowych). Zaproponowano sposób opracowania i analizy wyników tych badań w ramach diagnozy stanu wyjściowego przy podejmowaniu działań w zakresie promocji zdrowia nauczycieli w SzPZ. Podejście to jest zgodne z opinią Puchalskiego i Korzeniowskiej (3), którzy podkreślają, że faza diagnostyczna jest jedną z 4 podstawowych faz wdrażania programów promocji zdrowia psychicznego w szkole. iagnoza ta powinna uwzględniać kilka elementów: poznanie potrzeb i oczekiwań nauczycieli, ocenę ich gotowości i kompetencji do włączania się w przedsięwzięcia w ramach takich programów, rozpoznanie doświadczeń, potrzeb i możliwości szkoły w tym zakresie. Wyniki oceny stanu aktualnego i potrzeby poprawy tego stanu przedstawiono w postaci średniej arytmetycznej. Zaprezentowany sposób obliczenia wyników jest prosty i łatwy do realizacji (można go dokonać, postanu aktualnego w zakresie wszystkich czynników była stosunkowo wysoka i wahała się w skali 5-punktowej od 3,5 do 4,6 (wyższa średnia punktów odpowiada bardziej pozytywnej ocenie stanu aktualnego). Potrzeba zmian była mała średnia punktów wahała się od 1,2 do 2,8 w skali 5-punktowej (niższa średnia punktów odpowiada mniejszej potrzebie poprawy stanu aktualnego). W każdej szkole obraz oceny stanu aktualnego i potrzeby jego zmiany w zakresie analizowanych obszarów jest nieco inny i wymaga dalszej szczegółowej analizy odpowiedzi na poszczególne stwierdzenia. Pozwala ona określić bardziej precyzyjnie mocne i słabe elementy w poszczególnych obszarach. I tak np. w szkole do stwierdzeń, które otrzymały najmniej punktów w zakresie oceny stanu aktualnego (najmniej pozytywna ocena) i najwięcej punktów w zakresie oceny potrzeby poprawy stanu aktualnego (powyżej 3 pkt, największa więcej niż umiarkowana potrzeba poprawy), należały stwierdzenia: Natężenie hałasu w szkole jest akceptowalne (nie jest dokuczliwe) (podskala I). Mam dostęp do spokojnego i wygodnego miejsca do pracy w szkole (pomieszczenie, meble), gdy go potrzebuję (podskala I). Mam dostęp do spokojnego i wygodnego pomieszczenia w szkole, w którym mogę przeprowadzić rozmowy indywidualne z uczniami, ich rodzicami lub odpocząć (podskala I). Większość moich uczniów przykłada się do nauki (podskala III). W czasie przerw międzylekcyjnych, gdy nie mam dyżuru, mogę trochę odpocząć (podskala IV).
Nr 2 Profile czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu nauczycieli 215 sługując się kalkulatorem lub programem komputerowym Excel). zięki temu może być użyteczny w szkolnej praktyce. Wyniki badania przedstawiono w postaci liczbowej i graficznej, uzyskując profil czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli danej szkoły. Uznano, że graficzna forma prezentacji wyników sprzyja ich lepszej percepcji, ułatwiając: ocenę, w jakim stopniu poszczególne podskale czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu zbliżają się do poziomu optymalnego, który odpowiada 5 punktom w przypadku oceny stanu aktualnego (prawy brzeg siatki wykresu) i 1 punktowi w przypadku oceny potrzeby poprawy stanu aktualnego (lewy brzeg siatki wykresu); ocenę harmonii w ocenie poszczególnych podskal czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu, wyrażającej się w wyrównanej linii łączącej punkty odpowiadające średniej arytmetycznej; wybór priorytetów do dalszych działań dla poprawy samopoczucia zawodowego, ze zwróceniem szczególnej uwagi na wymiary, które uzyskały najsłabsze oceny; ocenę tendencji zmian profilu czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu w dalszych latach przy powtarzanym zastosowaniu tego samego narzędzia. Na podstawie przeprowadzonych analiz wyników badań stwierdzono, że występują różnice między szkołami w ocenie stanu aktualnego i ocenie potrzeby jego poprawy. Potwierdza to dotychczasowe doświadczenia SzPZ wskazujące, że każda społeczność szkolna jest inna, ma różne problemy i potrzeby. Z tego powodu niezbędne jest dokonywanie diagnozy stanu wyjściowego w danej społeczności szkolnej z uwzględnieniem całego kontekstu funkcjonowania danej szkoły i jej społeczności nauczycielskiej. Wyniki 4 wybranych szkół można uznać za optymistyczne, jednak pokazują one, że istnieją pewne obszary, które mogą być poprawione w celu uzyskania dobrostanu zawodowego. Tworzenie SzPZ jest procesem dokonywania kolejnych zmian na rzecz lepszego samopoczucia. Wyniki diagnozy powinny być przedstawione nauczycielom, poddane dyskusji i stać się punktem wyjścia do zaplanowania działań uznanych za priorytetowe. Warto podkreślić, że analiza wyników badań powinna być wnikliwa i staranna, należy jej poddać nie tylko wyniki w zakresie każdej podskali, ale także wyniki dotyczące każdego stwierdzenia. Problematyka podjęta w pracy była przedmiotem zainteresowań innych badaczy. Na przykład Pyżalski (5,6) badał stresory i czynniki salutogenne, wspierające dobrostan nauczyciela w pracy (wsparcie społeczne ze strony współpracowników i przełożonych). Z kolei warunki fizyczne pracy nauczycieli były przedmiotem badań Jóźwiaka (7). Wyników prezentowanych w pracy badań nie można porównać z wynikami badań tych autorów ze względu na różnice w zastosowanych narzędziach, a także odmienne założenia w ich wykorzystaniu. Skala zynników Sprzyjających obremu Samopoczuciu Zawodowemu Nauczycieli została tu wykorzystana głównie jako narzędzie do diagnozy stanu aktualnego i potrzeb konkretnej społeczności nauczycieli, która funkcjonuje w specyficznych dla siebie warunkach. Planuje się jej zastosowanie w 3-letnim projekcie Promocja zdrowia pracowników szkoły, wdrażanym obecnie w 22 szkołach promujących zdrowie z 6 województw, które dobrowolnie zgłosiły chęć uczestnictwa w projekcie. WNIOSKI 1. Istnieją różnice między szkołami w zakresie samooceny samopoczucia zawodowego nauczycieli oraz oceny stanu aktualnego i potrzeb jego poprawy w wybranych obszarach czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli. 2. Wyniki diagnozy ( pre-test ) z wykorzystaniem zaproponowanej skali powinny być wnikliwie analizowane przez społeczność nauczycieli danej szkoły i stać się punktem wyjścia do planowania działań w zakresie promocji ich zdrowia. Skala ta może być także wykorzystana w ewaluacji wyników tych działań ( post-test ). 3. Proponowany sposób analizy wyników badań nad czynnikami sprzyjającymi dobremu samopoczuciu zawodowemu jest łatwy i może być użyteczny w praktyce szkół, które dostrzegą potrzebę podjęcia działań w zakresie promocji zdrowia nauczycieli. PIŚMIENNITWO 1. Woynarowska., Sokołowska M.: Koncepcja i zasady tworzenia szkoły promującej zdrowie. W: Woynarowska. [red.]. Edukacja zdrowotna i promocja zdrowia w szkole. entrum Metodyczne Pomocy Psychologiczno- -Pedagogicznej, Warszawa 2006, ss. 9 46 2. Woynarowska.: Nauczyciel/wychowawca ochrona i promocja jego zdrowia. W: Woynarowska., Kowalew-
216 M. Woynarowska-Sołdan,. Węziak-iałowolska Nr 2 ska., Komosińska K., Izdebski Z. [red.]. iomedyczne podstawy kształcenia i wychowania. Podręcznik akademicki. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2010, ss. 309 334 3. Puchalski K., Korzeniowska E.: Struktura, strategie i metodologia programu promocji zdrowia psychicznego nauczycieli. W: Pyżalski J., Merecz. [red.]. Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem. Impuls, Kraków 2010, ss. 133 155 4. Woynarowska-Sołdan M., Węziak-iałowolska.: Skala czynników sprzyjających dobremu samopoczuciu zawodowemu nauczycieli w szkołach promujących zdrowie: analiza psychometryczna. Med. Pr. 2012;63(1):73 83 5. Pyżalski J.: Stresory w środowisku pracy nauczyciela. W: Pyżalski J., Merecz. [red.]. Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem. Impuls, Kraków 2010, ss. 53 74 6. Pyżalski J.: zynniki salutogenne (wspierające dobrostan nauczyciela w pracy). W: Pyżalski J., Merecz. [red.]. Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem. Impuls, Kraków 2010, ss. 107 116 7. Jóźwiak Z.: Fizyczne warunki pracy nauczyciela. W: Pyżalski J., Merecz. [red.]. Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem. Impuls, Kraków 2010, ss. 117 132