ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO TRZECIEGO POWSTANIA ŚLĄSKIEGO PRZECHOWYWANE W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM

Bolesław Woszczyński ŹRÓDŁA ARCHIWALNE DO TRZECIEGO POWSTANIA ŚLĄSKIEGO PRZECHOWYWANE W CENTRALNYM ARCHIWUM WOJSKOWYM Minęło pięćdziesiąt lat od chwili, kiedy to na Górnym Śląsku po raz trzeci wybuchło powstanie 1. W maju 1921 roku, po przegranym plebiscycie 2, lud tej dzielnicy stanął do walki o zjednoczenie z Macierzą. Usilne i bohaterskie zmagania oddziałów powstańczych z przemocą pruską w rezultacie końcowym miały poważny wpływ na ostateczną decyzję w sprawie ustalenia polsko-niemieckiej granicy na Górnym Śląsku 3. Trzecie powstanie śląskie, trwające od 3 maja do 5 lipca 1921 roku, było najlepiej zorganizowane, a w swej strukturze opierało się przede wszystkim na wzorach wojskowych. Zostało ono też stosunkowo najpełniej potraktowane w literaturze historycznej, która ukazała się po drugiej wojnie światowej 4. Powstanie to znalazło swoje odbicie w wojskowych przekazach archiwalnych. 1 Pierwsze powstanie śląskie wybuchło w nocy z 17 na 18 sierpnia 1919 r. i zakończyło się 24 sierpnia; drugie trwało od 19 do 25 sierpnia 1920 r. 2 Plebiscyt odbył się 20.03.1921 r. Wzięło w nim udział 1.186.234 głosujących, z czego 706.414 wypowiedziało się za pozostawieniem Górnego Śląska w granicach Niemiec, a 479.414 za powrotem do Polski. K. P o p i o ł e k, Trzecie śląskie powstanie, Katowice 1946, s. 41 42; T. J ę d r u s z c z a k, Polityka Polski w sprawie Górnego Śląska 1918 1922, Warszawa 1958, s. 278. 3 Dnia 12.10.1921 r. Liga Narodów podjęła decyzję, na podstawie której Polsce przyznane zostały powiaty: pszczyński, katowicki, prawie cały rybnicki i część innych oraz Królewska Huta, jednak bez Zabrza, Gliwic i Bytomia. W granicach państwa polskiego znalazło się blisko 250 tys. Niemców, w granicach państwa niemieckiego blisko 530 tys. Polaków. W. S z e w c z y k, Powstania śląskie, Katowice 1961, s. 135. 4 Najpełniejszy przegląd literatury przedmiotu podaje T. J ę d r u s z c z a k, Historiografia polska o powstaniach śląskich, Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914 1939, t. 1, 1958. Ponadto w ostatnich latach ukazało się kilka nowych pozycji, a min.: K. P o p i o ł e k, Geneza III powstania śląskiego, [w:] Powstania śląskie. Materiały z Sesji Naukowej, zorganizowanej w 40 rocznicę III powstania śląskiego,

* Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta do interesującego nas problemu zgromadzone zostały w latach międzywojennych. Już wówczas przystąpiono do porządkowania akt wytworzonych przez władze i oddziały powstańcze. W wyniku długotrwałych prac zespoły archiwalne zostały opracowane i otrzymały inwentarz ciągły 5. W okresie drugiej wojny światowej materiały archiwalne spotkał tragiczny los. Część akt uległa zniszczeniu zaraz w pierwszych dniach wojny. Inne przepadły bezpowrotnie po wywiezieniu przez okupantów zasobu aktowego Archiwum Wojskowego do Oliwy 6. Materiały uratowane, są dziś dostępne do badań naukowych. W miarę możliwości wybrane źródła dotyczące powstań śląskich ogłaszane są drukiem przez zainteresowane instytucje 7. Trzecie powstanie śląskie znalazło w zasadzie najpełniejsze odbicie w materiałach archiwalnych. Zachowane teczki akt, ujęte w inwentarzu, obrazują działalność władz powstańczych oraz poszczególnych oddziałów zbrojnych. Pomimo dużych strat w aktach, badacz może prześledzić wydarzenia, jakie w tym okresie rozegrały się na ziemi śląskiej. Katowice 1963; T. J ę d r u s z c z a k, Powstania śląskie 1919 1920 1921, Katowice 1966; M. W r z o s e k, Walki o Zębowice podczas III powstania śląskiego w 1921 r., Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1961; Tegoż, Trzecie powstanie śląskie. Warszawa 1970; J. W y g l e n d a, Plebiscyt i powstania śląskie, Opole 1966; W. R y ż e w s k i, Organizacja i siła bojowa wojsk powstańczych w III powstaniu śląskim. Zaranie Śląskie nr 1a, 1961; Tegoż, Przyczynek do genezy III powstania śląskiego, Zaranie Śląskie nr 3, 1967; S. B a c z y ń s k i, Tajne organizacje wojskowe na Górnym Śląsku w latach 1918 1921 na tle sytuacji ogólnej, Najnowsze Dzieje Polski. Materiały i studia z okresu 1914 1939, t. 13, 1968 r. 5 Należy stwierdzić, że dziś inwentarz ten nie może w pełni zadowolić badacza. Często powtarzające się określenia korespondencja (od nr do nr) oraz sprawy różne uniemożliwiają zorientowanie się w faktycznej zawartości poszczególnych jednostek archiwalnych. 6 Szczegółowo problem ten omawia L. T e t e r, Losy archiwaliów wojskowych okresu międzywojennego. Wybrane zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 149 160. Ponadto: L. L e w a n d o w i c z, Do czego służyły hitlerowcom polskie archiwa wojskowe, Żołnierz Wolności nr 274, 1969. 7 W latach pięćdziesiątych wykonana została kwerenda dla Śląskiego Instytutu Naukowego w Katowicach w celu ogłoszenia drukiem źródeł do omawianego zagadnienia. Dotychczas ukazały się dwa tomy Źródeł do dziejów powstań śląskich (I powstanie tom 1, cz. 1, Wrocław Warszawa Kraków 1963; II powstanie tom 2, Wrocław Warszawa Kraków 1970). Zapowiedziane jest też opracowanie i ogłoszenie drukiem wybranych źródeł do trzeciego powstania śląskiego. Również w tym tomie znajdą się materiały przechowywane w Centralnym Archiwum Wojskowym. Por. też: Sprawy polskie na konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. Dokumenty i materiały, t. 2, Warszawa 1967.

W poszukiwaniach archiwalnych sięgnąć należy przede wszystkim do akt wytworzonych przez poszczególne komórki organizacyjne N a c z e l n e j K o m e n d y W o j s k P o w s t a ń c z y c h 8. Wśród zachowanych 200 jednostek archiwalnych występują źródła o różnorodnym charakterze. Na uwagę zasługują wszelkiego rodzaju materiały dotyczące spraw organizacyjnych. Wśród nich wymienić należy rozkazy organizacyjne i zarządzenia władz naczelnych w sprawie formowania oddziałów powstańczych oraz korespondencję z tym związaną. Materiałem uzupełniającym będą etaty oraz projekty organizacyjne opracowane przez władze powstańcze 9. O formowaniu i organizacji oddziałów mówią też poszczególne punkty niektórych Dzienników Rozporządzeń Władz Powstańczych, które zachowały się w tym zespole. Z wymienioną problematyką związane są również rozkazy wydawane przez wodza naczelnego 10. Ta grupa przekazów źródłowych zasługuje na podkreślenie; pozwala poznać strukturę organizacyjną zarówno władz powstańczych, jak i samych oddziałów walczących. W wytworze kancelaryjnym poszczególnych komórek Naczelnej Komendy występują materiały archiwalne odzwierciedlające przebieg działań bojowych od chwili wybuchu powstania w nocy z 2 na 3 maja 1921 roku. O tych sprawach mówią zarządzenia i rozkazy operacyjne wydawane dla jednostek podległych. Przekazy źródłowe dotyczą kierunków uderzenia, możliwości działania oraz dyslokacji grup powstańczych. Zachowały się w pojedynczych wypadkach meldunki sytuacyjne nadesłane z terenu, informujące o przebiegu wydarzeń na poszczególnych odcinkach 11. Podają one sytuację poranną i wieczorną oddziałów własnych, stan siły zbrojnej, straty oraz ilość zdobytego sprzętu. W meldunkach tych zawarte są też informacje o 8 Naczelna Komenda Wojsk Powstańczych, jako najwyższy organ wojskowy w czasie trzeciego powstania śląskiego, utworzona została 3.05.1921 r. na miejsce dotychczas działającego Dowództwa Obrony Plebiscytu. Rozwiązana po likwidacji powstania, 16.07.1921 r. Encyklopedia Wojskowa, t. 8, Warszawa 1989, s. 24; Mała Encyklopedia Wojskowa, t. 2, Warszawa 1970, s. 363. Strukturę władz powstańczych oraz szczegółowy przebieg działań bojowych podaje W. R y ż e w s k i, Czyn zbrojny Polaków w powstaniach śląskich, [w:] Z postępowych tradycji oręża polskiego 1917 1939, Warszawa 1966. 9 Najwięcej tego typu materiałów zachowało się w teczkach 130.1.127 133. 10 Rozkazy te, jak też i rozporządzenia, ukazywały się drukiem. Naczelnym wodzem od 4.06.1921 r. był ppłk Maciej Mielżyński (ps. Nowina-Doliwa). Następnie stanowisko to objął Kazimierz Zenkteller (ps. Warwas). 11 W grupie akt Naczelnej Komendy występują meldunki obrazujące sytuację bojową w miesiącu czerwcu 1921 r. W oparciu o te materiały opracowane były biuletyny, a następnie komunikaty sytuacyjne dla wojsk powstańczych. Por sygn. 130.1.257 i 339 345.

nieprzyjacielu. Do interesujących zaliczyć należy plany i szkice sytuacyjne opracowane przez władze naczelne 12. Problematykę operacyjną omawiają również rozkazy ogłaszane drukiem w dziennikach rozporządzeń. Dotyczą one sytuacji na danym odcinku działań, przerwania ognia, przegrupowań oddziałów. Inne rozkazy zawierają podziękowania skierowane do dowódców i powstańców, w których dokonuje się podsumowania dotychczasowego przebiegu walk oraz wytycza się dalsze kierunki działania. Na uwagę w tym dziale zasługują odezwy do powstańców ogłoszone w pierwszych dniach działań, postanowienia dotyczące obrony linii demarkacyjnej i rozkazy o zaniechaniu akcji destrukcyjnych na czas trwania pertraktacji w sprawie zawieszenia broni 13. Badacza mogą zainteresować archiwalia dotyczące uzbrojenia powstańców. Problematyką tą zajmował się specjalny referat uzbrojenia Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych. O sytuacji panującej na tym odcinku informowano w meldunkach i korespondencji. Zachowały się (niekompletne) raporty stanu uzbrojenia i meldunki o zużyciu amunicji przez poszczególne jednostki 14. Obok zagadnień bojowych, w archiwaliach znalazła również odbicie problematyka personalna. Należy jednak stwierdzić, że przeważająca ilość akt tego rodzaju przepadła bezpowrotnie. Okupant interesował się tymi materiałami, wydzielił je z zespołu, do którego już nigdy nie powróciły. Obecnie brak wykazów pełnej obsady personalnej poszczególnych dowództw, które przechowywane były w zespole Naczelnej Komendy. Przepadło wiele rozkazów nominacyjnych, ksiąg ewidencyjnych oraz spisów, które figurowały w inwentarzu z lat międzywojennych 15. W tej sytuacji wartość poznawczą ma każde nawet drobne źródło zachowane w zespole, a dotyczące 12 W tym zespole zachowała się jednostka archiwalna zawierająca szkice i plany dyslokacji oddziałów taborowych na terenie objętym powstaniem. Badacz może również odczytać przebiegające linie frontowe. Por. sygn. 130.1.129. 13 W większości wypadków odezwy zostały ogłoszone w Dzienniku Rozporządzeń Naczelnej Władzy na Górnym Śląsku nr 1 z dnia 10.05.1921 r. (sygn. 130.1.33). Rozkaz o przerwaniu akcji destrukcyjnych ukazała się z datą 1.06.1921 r. (sygn. 130.1.264). 14 Raporty i korespondencja z maja i czerwca 1921 r. (sygn. 130.1.111). 15 Dla przykładu podaje się treść wybranych jednostek archiwalnych, które przepadły bezpowrotnie: spisy i przydziały oficerskie (130.1.7), akta personalne (130.1.92), wnioski awansowe (130.1.170), wykazy oficerów sądowych (130.1.186), spisy jednostek organizacyjnych wraz z obsadą personalną (130.1.190), tajne akta oficerskie (130.1.246), wykazy pracowników szefostwa kolejnictwa (130.1.263), imienne wykazy strat osobowych (130.1.273).

tego problemu. Tak więc wymienić można pojedyncze rozkazy oficerskie, personalne i nominacyjne Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych; w jednostkach archiwalnych poszczególnych referatów i wydziałów znajdują się pojedyncze wnioski awansowe i skorowidze osobowe. Na uwagę zasługują raporty stanu osobowego i z tym związana korespondencja. Wiele informacji dotyczących obsady personalnej dostarczyć mogą również rozkazy dzienne 16. W zespole władzy naczelnej skromnie reprezentowana jest działalność służby zdrowia. Niewielka ilość raportów i sprawozdań mówi o stanie chorych. Kilka krótkich informacji nawiązuje do działalności kolumn sanitarnych. Zachowało się tylko jedno sprawozdanie omawiające działalność szpitala polowego w Lublińcu w okresie trwania trzeciego powstania śląskiego 17. Z tą problematyką związana jest również korespondencja. Z grupy akt sądowych wymienić można rejestry spraw karnych, spisy aresztowanych wraz z indeksem alfabetycznym. Ponadto materiałem poznawczym mogą być raporty o wykroczeniach i przewinieniach. Na uwagę zasługuje dziennik sądu polowego grupy północnej 18. Inne przekazy źródłowe dotyczą sprzętu taborowego i transportu. Występujące w zespole raporty informują o stanie wyposażenia oddziałów w pojazdy mechaniczne i tabor konny. Ponadto są zapotrzebowania na samochody, zestawienia ogólne i szczegółowe. Na uwagę zasługują szkice dyslokacyjne oddziałów wyposażonych w sprzęt taborowy. W luźnej formie występują informacje o rekwizycjach koni i pojazdów mechanicznych oraz pokwitowania zdawczo-odbiorcze. Z materiałów kancelaryjnych w tej grupie zachowały się księgi ewidencji koni oraz korespondencja. Materiałem pomocniczym przy poszukiwaniach archiwalnych w zespole Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych są księgi magazynowe, spisy wydanego sprzętu i umundurowania. W grupie spraw gospodarczych zachowały się raporty o 16 Por. m.in. sygn. 130.1.140 141, 256, 264. 17 Patrz sygn. 130.1.367. O działalności sanitariatu w okresie trzeciego powstania wspomina S. B a c z y ń s k i, Tajne organizacje..., s. 151 152. Por. też.: K. B r o ż e k, Służba sanitarna grupy południowej w III powstaniu śląskim. Nowiny nr 20 (556), 1968. 18 Sygn. 130.1.305.

stanie wyposażenia nadsyłane z jednostek, zestawienia finansowe, rachunki i kwity kasowe 19. Wśród wytworu kancelaryjnego znajdują się dzienniki pism wchodzących i wychodzących, kwitariusze i o różnej treści administracyjno-gospodarczej telegramy. Występują również schematy połączeń telefonicznych oraz pojedyncze rozkazy i instrukcje demobilizacyjne. Dużą wartość poznawczą mają materiały archiwalne powstałe w wyniku działalności Wydziału Prasowego Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych. W tej grupie przekazów źródłowych znalazły się komunikaty prasowe donoszące o działaniach bojowych. Wymienić należy również sprawozdania polityczne informujące o sytuacji w Europie 20. Ponadto zainteresować mogą zachowane egzemplarze Powstańca 21, na łamach którego publikowane były niektóre zarządzenia i rozkazy władz naczelnych, meldunki oraz komunikaty bojowe. O zbrodniczej działalności Niemców w stosunku do rodzin powstańców mówią protokoły przesłuchań świadków. Zachowały się też maszynopisy artykułów przygotowanych do druku, korespondencja z czytelnikami oraz księgi kancelaryjne redakcji 22. Badacza zainteresować mogą również jednostki archiwalne zawierające grupę rozkazów o charakterze organizacyjno-porządkowym, wydanych przez dowództwa jednostek francuskich, stacjonujących na terenie objętym powstaniem 23. 19 Wszystkie sprawy gospodarcze regulowała kompania sztabowa przy Naczelnym Dowództwie Wojsk Powstańczych. Por. sygn. 130.1.307 331. 20 W zespole akt zachowały się sprawozdania polityczne o numeracji od 15 do 72 (sygn. 130.1.354). 21 Powstaniec pismo redagowane początkowo przy dowództwie grupy wschodniej, a następnie przez wydział prasowy NKWP. Bliższe szczegóły podaje L. R e g o r o w i c z, Prasowy organ powstańczy Powstaniec, Polska Zachodnia nr 121, 1936. Ponadto: F. S z y m i c z e k, Polska i niemiecka prasa na Górnym Śląsku w okresie powstań i plebiscytu, [w:] Powstania śląskie. Materiały z Sesji Naukowej..., s. 201 206. 22 Najpełniejszy materiał zgromadzony jest w teczkach 130.1.24 29. Raporty prasowe: 130.1.350 35l; sprawozdania polityczne: 130.1.354. Wśród różnych notatek redakcyjnych są też pojedyncze protokóły przesłuchania świadków (sygn. 130.1.353). 23 Rozkazy te zachowały się w j. francuskim oraz w tłumaczeniu polskim (sygn. 130.1.30). W lutym 1920 r. władzę zwierzchnią na terenie Śląska, aż do rozstrzygnięcia plebiscytowego, przejęła Komisja Międzysojusznicza. Równocześnie wkroczyły wojska francuskie, włoskie i angielskie. Problem ten szczegółowo omawiają: K. P o p i o ł e k, Trzecie śląskie powstanie. Katowice 1946, s. 31 32; T. J ę d r u s z c z a k, Polityka Polski w sprawie Górnego Śląska 1918 1922, Warszawa 1958, s. 172 173; J. W y g l e n d a, Plebiscyt..., s. 80 82. Ponadto: J. P r z e w ł o c k i, Międzysojusznicza Komisja Rządząca i Plebiscytowa 1920 1922, Wrocław Kraków Warszawa 1970.

Kolejny zespół związany z trzecim powstaniem śląskim to akta d o w ó d z t w a g r u p y p ó ł n o c n e j. Materiały zgromadzone są w 153 jednostkach archiwalnych. Na czoło wytworu kancelaryjnego dowództwa wysuwają się akta o charakterze organizacyjno-operacyjnym. Wymienić można tu więc rozkazy organizacyjne dotyczące struktury samego dowództwa, jak i formowania jednostek podległych. Wartość poznawczą mają etaty, spisy oddziałów czy zestawienia sił osobowych grupy. Wiele informacji o przebiegu działań dostarczają rozkazy operacyjne, meldunki sytuacyjne i komunikaty bojowe ogłaszane przez dowództwo grupy 24. Sprawy personalne i stany liczebne oddziałów mają odbicie w pięciodniowych raportach, rozkazach dziennych, spisach ewidencyjnych i korespondencji. Na uwagę zasługują instrukcje organizacyjne dla oddziałów podległych. Dane o nieprzyjacielu zawierają meldunki wywiadowcze. W zespole tym zachowały się również informacje o sprzęcie taborowym, spisy broni i amunicji, wykazy zakładów sanitarnych działających na terenie grupy północnej, raporty transportów chorych i rannych. Ponadto są szkice łączności przewodowej, telegramy oraz rozkazy dzienne dowództwa jazdy i jednostek podległych 25. O udziale artylerii grupy pomocnej w działaniach powstańczych donosi historia baterii (sygn. 130.2.127). Przebieg działalności d o w ó d z t w a g r u p y p o ł u d n i o w e j reprezentują akta przechowywane w 151 jednostkach archiwalnych. Charakter tych źródeł swoją treścią zbliżony jest do wytworu kancelaryjnego poprzedniego zespołu. Tak więc i tutaj występują rozkazy organizacyjne oraz dzienne zarówno władz zwierzchnich, własne jak i jednostek podległych 26. Wartość poznawczą mają szkice sytuacyjne i schematy dyslokacyjne. Na uwagę zasługują meldunki i 24 Rozkazy operacyjne pochodzą z maja 1921. r. (sygn. 130.2.52). Komunikaty bojowe i meldunki sytuacyjne dotyczą przede wszystkim wydarzeń z czerwca 1921 r. (sygn. 130.2.19 21, 46 47). Szczegółowe omówienie przebiegu wydarzeń bojowych podaje M. W r z o s e k, Działania bojowe grupy Północ w czasie III powstania śląskiego w 1921 r., Zaranie Śląskie nr 3, 1964. 25 Są to rozkazy podgrup: Bogdan (sygn. 130.2.18), Linke (sygn. 130.1.53), Butrym (sygn. 130.2.6l) oraz dowództwa obozu górnośląskiego w Jarocinie (sygn. 130.2.77). Podgrupę Butrym omawia M. W r z o s e k, Działania bojowe podgrupy Butrym podczas III powstania śląskiego w 1921 r. Sobótka nr 1, 1965. 26 W tym rozkazy dzienne i wewnętrzne Dowództwa Etapu (sygn. 130.3.21) oraz dowództw pułków: 2 (sygn. 130.3.81), 4 (sygn. 130.3.22) i 14 (sygn. 130.3.88).

komunikaty sytuacyjne, informujące między innymi o nastrojach wśród oddziałów własnych. Materiałem poznawczym mogą być też raporty wywiadowcze zawierające wiele interesujących danych o nieprzyjacielu oraz protokoły przesłuchania jeńców. W poszukiwaniach archiwalnych nie można pominąć licznie zachowanych komunikatów prasowych, w których zawarte są streszczenia omówienia różnych artykułów zamieszczanych na łamach prasy polskiej i zagranicznej, a dotyczące problematyki śląskiej. W grupie akt obrazujących działalność popularyzatorską wśród oddziałów powstańczych znajdują się zarządzenia, komunikaty i raporty o pracy kulturalnooświatowej 27. W zespole tym zachowały się też raporty o stanie uzbrojenia, księgi materiałowe, wykazy broni i amunicji. Sprawy gospodarcze reprezentowane są przez odpowiednie zarządzenia władz, rachunki i kwity finansowe, karty zaopatrzenia oraz wykazy żołdu. Wśród materiałów kancelaryjnych znajdują się rozkazy podróży, dzienniki podawcze i drobna korespondencja w sprawach organizacyjnoadministracyjnych. Różnorodny materiał występuje w kolejnym zespole archiwalnym d o w ó d z t w i e g r u p y w s c h o d n i e j. O sprawach związanych z organizacją i działaniami tego związku mówią przekazy źródłowe zgromadzone w 128 jednostkach archiwalnych 28. Na czoło ważniejszych materiałów wysuwają się rozkazy organizacyjne informujące o strukturze i przeobrażeniu oddziałów wchodzących w skład grupy. Z tym też związane są etaty dla jednostek oraz zarządzenia dyslokacyjne 29. Podobne informacje zawierają również rozkazy dzienne, stosunkowo licznie zachowane w zespole. Zmagania bojowe oddziałów powstańczych grupy wschodniej znalazły swoje odbicie w rozkazach operacyjnych. Są to nie tylko rozkazy własne dla jednostek 27 Na szczególną uwagę zasługuje instrukcja oświatowa wydana przez naczelne władze powstańcze w czerwcu 1921 r. (sygn. 130.3.11). Inne materiały do pracy kulturalno-oświatowej sygn. 130.3.34. 28 Według inwentarza w zespole tym były 152 jednostki archiwalne. Tak więc straty bezpowrotne tego zespołu zamykają się liczbą 24 jednostek archiwalnych. Wśród utraconych materiałów znajdują się m.in. spisy osobowe, ewidencja oraz wykaz zwolnionych oficerów i szeregowców (sygn. 130.3.64, 75, 80, 129, 148). 29 Wśród tych materiałów por.: rozkaz NKWP w sprawie organizacji piechoty (sygn. 130.4.1), rozkazy organizacyjne i dyslokacyjne poszczególnych formacji (sygn. 130.4.1, 2, 144), etaty i O de B (sygn. 130.4.4 i 90).

podległych, ale i władz naczelnych niekiedy przekazywane za pomocą technicznych środków łączności 30. Przebieg działań obrazują meldunki i raporty sytuacyjne. W kilku jednostkach archiwalnych zachowały się materiały prawie z całego okresu powstania, od 6 maja do 7 lipca. Występujące w postaci rękopisów i maszynopisów meldunki oraz raporty sytuacyjne informują o położeniu oddziałów i przebiega wydarzeń na całym odcinku działania grupy 31. Omawianej problematyki dotyczyły też komunikaty sytuacyjne, pojedyncze referaty prasowe oraz telegramy nadsyłane do dowództwa przez jednostki podległe. Zainteresować mogą również zarządzenia w sprawie obrony i fortyfikacji terenu przemysłowego, szkice i plany działań bojowych. W zespole tym stosunkowo najpełniej zachowały się meldunki stacji radiotelegraficznych, rozkazy służby łączności, szkice sieci łączności oraz korespondencja z tym związana. Stan liczebny grupy obrazują raporty pięciodniowe oraz fragmentaryczne zestawienia imienne oddziałów. Sprawy gospodarcze mają odbicie w odpowiednich zarządzeniach, raportach magazynowych, rozliczeniach finansowych, zestawieniach kasowych, pokwitowaniach na wydane umundurowanie, księgach materiałowych, zamówieniach, zapotrzebowaniach na odpowiedni sprzęt, wykazach inwentarzowych i drobnej korespondencji. W zespole tym badacz znajdzie też źródła wytworzone przez jednostki podległe, a mianowicie: 7 pp (sygn. 130.4.7), 11 pp (sygn. 130.4.8), 12 pp (sygn. 130.4.6), 16 pp (sygn. 130.4.9 i 31). Są to przede wszystkim rozkazy, meldunki oraz raporty stanu osobowego i uzbrojenia. Inny charakter mają raporty informujące o przebiegu rokowań z przedstawicielami Komisji Międzysojuszniczej (7 8 czerwca) w sprawie zawieszenia broni na poszczególnych odcinkach działań (sygn. 130.4.39) oraz szczegółowy raport o działaniach bojowych w okolicach Kędzierzyna, nadesłany przez dowódcę 1 dywizji w dniu 14 czerwca (sygn. 130.4.40). 30 Por. m.in.: rozkaz operacyjny władz naczelnych z 3.05.1921 r. (sygn. 130.4.34), juzogramy i korespondencja operacyjna z NKWP (sygn. 130.4.43), fonogramy i rozmowy juzowe (sygn. 130.4.103), telefonogramy (sygn. 130.4.105). 31 Raporty sytuacyjne ukazywały się w godzinach porannych i wieczornych. W zasadzie tego rodzaju materiał zachował się najpełniej właśnie w tym zespole (sygn. 130.4.34 42).

Kolejny zespół archiwalny to akta jedynej d y w i z j i g ó r n o ś l ą s k i e j działającej w trzecim powstaniu. Niewielki wytwór kancelaryjny tego związku taktycznego zgromadzony jest w 38 jednostkach archiwalnych. W tym wypadku zachowały się wszystkie te przekazy źródłowe, które jeszcze w okresie poprzedzającym wojnę zgromadzone zostały w Archiwum Wojskowym. Liczące od kilkunastu do kilkudziesięciu kart teczki akt zawierają różnorodne archiwalia dotyczące działania dywizji. Na czoło wysuwają się rozkazy organizacyjne własne oraz władz zwierzchnich (sygn. 130.5.9, 22). O sprawach dyslokacyjnych i etatowych donosiły rozkazy tajne (sygn. 130.5.7). Przebieg wydarzeń bojowych 1 dywizji obrazują zachowane rozkazy operacyjne, meldunki sytuacyjne wydawane dwukrotnie w ciągu dnia (rano i wieczorem). Te ostatnie źródła informują o położeniu oddziałów własnych i nieprzyjaciela, przebiegu działań oraz stratach osobowych i w sprzęcie. Niejednokrotnie donoszą też o nastrojach wśród powstańców 32. Wartość poznawczą mają takie archiwalia, jak: rozkazy w sprawie organizacji sieci łączności, meldunki i sprawozdania wywiadowcze, telefonogramy, raporty stanu uzbrojenia, spisy materiału taborowego, wykazy ewidencyjne koni oraz dzienniki kancelaryjne. Zainteresować mogą ponadto rozkazy szefa inżynierii i saperów, meldunki o wykonanych zadaniach oraz jedyne sprawozdanie z działalności komórki gospodarczej dywizji (sygn. 130.5.14). W grupie zespołów znajdują się akta 16 p u ł k ó w p i e c h o t y, zorganizowanych i działających w czasie trzeciego powstania 33. Mniejsze lub większe zespoły tych jednostek liczące w sumie 615 teczek akt zawierają źródła, które mogą być pomocne w badaniach historycznych. W wytworze kancelaryjnym wszystkich tych zespołów występują rozkazy dzienne informujące m.in. o sprawach organizacyjnych, personalnych i 32 Meldunki sytuacyjne, które przechowywane są w zespole akt 1 dywizji górnośląskiej dotyczą sytuacji bojowej przede wszystkim z okresu czerwca 1921 r. (sygn. 130.5.5); pochodzące z początkowych dni powstania zachowały się fragmentarycznie w dowództwie grupy wschodniej (sygn. 130.4.35) oraz Naczelnej Komendzie Wojsk Powstańczych (sygn. 130.1.257). 33 Pułki te często obok właściwej numeracji nosiły też nazwy swoich dowódców (np. pułk Cymsa 2 pp; pułk Rataja 6 pp) lub miejscowości, w której były organizowane (pułk rybnicki 5 pp; pułk tarnogórski 8 pp).

gospodarczych. Przebieg działań ma swoje odbicie w rozkazach operacyjnych, meldunkach sytuacyjnych i wywiadowczych, komunikatach bojowych i sprawozdaniach okresowych. Z innych przekazów źródłowych wymienić można raporty stanu uzbrojenia, zapotrzebowania na broń, informacje o sieci łączności, telefonogramy, raporty stanu osobowego i wnioski nominacyjne, akta dotyczące gospodarki pułkowej (księgi materiałowe i mundurowe, raporty magazynowe, rozliczenia finansowe, karty żołdu), księgi kancelaryjne oraz korespondencję. Na uwagę zasługują fragmentarycznie zachowane w poszczególnych zespołach mapy i szkice sytuacyjne (sygn. 130.8.6; 130.19.21), historie i kroniki pododdziałów (sygn. 130.8:28; 130.13.54; 130.18.50), spisy ewidencyjne (sygn. 130.9.37; 130.11.23; 130.14.7) i raporty oświatowe (sygn. 130.18.52). W kilku zespołach (m.in. 4 i 5 pp) znajdują się kopie rozkazów operacyjnych i dziennych oraz odezw i zarządzeń władz zwierzchnich, a mianowicie: rozkaz NKWP o zaprzestaniu działań zaczepnych i komunikaty sytuacyjne (sygn. 130.18.34), odezwy do powstańców z wyrazem uznania za postawę bojową w czasie walk (sygn. 130.18.53; 130.21.5). W okresie działań powstańczych władze wojskowe powołały odpowiednie k o m e n d y p o w i a t ó w (etapów) i p l a c ó w. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowała się grupa 17 zespołów obejmująca akta 8 komend powiatowych 34 wraz z podległymi trzydziestoma komendami placów. Wśród 231 jednostek archiwalnych występują rozkazy władz zwierzchnich 35, rozkazy dzienne własne, raporty sytuacyjne i wywiadowcze (sygn. 130.30.1), informacje o wypadkach nadzwyczajnych. Na uwagę zasługują też raporty rejonowe i kopalniane, zarządzenia organizacyjno-administracyjne, protokóły przesłuchań aresztowanych oraz akta o charakterze gospodarczym (kwity finansowe, zapotrzebowania materiałowe, zezwolenia na posiadanie broni). Stwierdzić należy, że w niektórych wypadkach akta wykraczają poza granicę zakończenia powstania (5 lipca) i łączą się już z jego likwidacją (sygn. 130.30.6). 34 Są to komendy powiatowe: Bytom, Katowice, Kędzierzyn, Lubliniec, Pszczyna, Rozbark, Rybnik i Zabrze. Poszczególne zespoły akt liczą od kilku do kilkunastu jednostek archiwalnych. 35 Rozkazy Naczelnej Komendy Wojsk Powstańczych występują m.in. wśród akt Komendy Powiatu Zabrze (sygn. 130.32.18) oraz Komend Placu w Karbowej (sygn. 130.31.21) i Szopienicach (sygn. 130.36.13).

Zachowały się również akta wojskowych k o m e n d d w o r c ó w. W zespole liczącym 105 jednostek archiwalnych zgromadzono wytwór kancelaryjny 13 komend. Akta te, jak i poprzednich zespołów, mają wartość poznawczą i mogą być wykorzystane w pracy badawczej. Są wśród nich rozporządzenia władz powstańczych w sprawie ruchu kolejowego 36, rozkazy dzienne poszczególnych komend dworcowych, okólniki, wykazy transportów wojskowych, ewidencja pociągów, plany mostów kolejowych (sygn. 130.38.23), raporty stanu broni i amunicji, listy przewozowe oraz korespondencja w sprawach personalnych i gospodarczych. Zachował się jeden dziennik pracy Wojskowej Komendy Dworca Łabędy z czerwca 1921 roku (sygn. 130.38.40). * * * Problematyka związana z trzecim powstaniem śląskim ma swoje odbicie również w innych zespołach archiwalnych przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym 37. Tak więc badacz może czynić poszukiwania wśród przekazów źródłowych wytworzonych w roku 1921 przez komórki naczelnych władz wojskowych, a szczególnie: Oddział I Sztabu Generalnego (komunikaty informacyjne), Oddział II Sztabu Generalnego (meldunki i korespondencja), Gabinet Ministra Spraw Wojskowych (komunikaty prasowe, korespondencja z władzami powstańczymi). Fragmentaryczny materiał w postaci telefonogramów oraz komunikatów sytuacyjnych zachował się w zespole akt Inspektoratu Armii nr IV Kraków. Zagadnienia o charakterze polityczno-wojskowym występują w odpisach sporządzonych jeszcze w okresie międzywojennym, a przechowywanych obecnie w 36 Por. akta Wojskowej Komendy Dworca: Bytom (sygn. 130.38.4), Chebzie (sygn. 130.38.12), Lubliniec (sygn. 130.38.18) i Orzesze (sygn. 130.38.60). 37 Na uwagę badacza zasługują też zespoły akt przechowywane w innych archiwach na terenie kraju (m.in. Archiwum Akt Nowych, Wojewódzkie Archiwum Państwowe w Katowicach). Przeważają tam źródła dotyczące spraw politycznych, gospodarczych i społecznych. Por. K. P o p i o ł e k, Materiały archiwalne do dziejów trzeciego powstania śląskiego, Zaranie Śląskie nr 1-a spec., 1961, s. 211 224.

kolekcji pt. Teki Baczyńskiego. W kilkunastu jednostkach archiwalnych zgromadzony został interesujący materiał do badań naukowych (depesze, sprawozdania o sytuacji polityczno-wojskowej na Górnym Śląsku, raporty, komunikaty, memoriały i korespondencja). Sięgnąć można też do tzw. Tek Laudańskiego, w których zachowały się źródła o podobnym charakterze. Ponadto materiał uzupełniający występuje również w drobnych zespołach archiwalnych przechowywanych w CAW. I tak np. wśród akt 10 pułku piechoty znajdują się zarządzenia i rozkazy władz wojskowych dotyczące już samej likwidacji trzeciego powstania śląskiego. Ostatnio w Centralnym Archiwum Wojskowym przystąpiono do porządkowania i opracowania dokumentacji aktowej, którą otrzymano w ramach rewindykacji ze Związku Radzieckiego. Wstępne rozpoznania pozwalają stwierdzić, że wśród tych materiałów zawarte są fragmentaryczne informacje o zagadnieniach związanych z trzecim powstaniem śląskim.