Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli

Woynarowska-Sołdan Probl Hig Epidemiol 2012, M, Węziak-Białowolska 93(4): 739-745 D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli 739 Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli Self-assessment of health and taking care of health among teachers Magdalena Woynarowska-Sołdan 1/, Dorota Węziak-Białowolska 2/ 1/ Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny w Warszawie 2/ Zakład Metod Badań Marketingowych, Instytut Statystyki i Demografii, Kolegium Analiz Ekonomicznych Szkoły Głównej Handlowej w Warszawie Cel pracy. Przedstawienie wyników badań dotyczących samooceny zdrowia i dbałości o zdrowie u nauczycieli. Materiał i metoda. e przeprowadzono w grupie 567 nauczycieli za pomocą kwestionariusza zawierającego Skalę Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych oraz pytania dotyczące: niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia, samooceny stanu zdrowia i dbałości o zdrowie. Wyniki. Większość badanych oceniła swój stan zdrowia jako raczej dobry i bardzo dobry oraz uznała że raczej i bardzo dba o zdrowie. Częstość podejmowania zachowań prozdrowotnych nie potwierdza wysokiej samooceny dbałości o zdrowie: niewiele zachowań jest podejmowanych z pożądaną częstością (zawsze lub prawie zawsze) przez duży odsetek badanych. Zdecydowana większość badanych nie podejmuje zachowań ryzykownych dla zdrowia. Wnioski. Niedostatki w zakresie zachowań prozdrowotnych nauczycieli mogą mieć niekorzystny wpływ na ich zdrowie i samopoczucie oraz ich pracę z uczniami w zakresie edukacji zdrowotnej. Niezbędne jest doskonalenie nauczycieli w zakresie edukacji zdrowotnej oraz wprowadzanie w szkołach programów promocji zdrowia skierowanych do pracowników szkoły, w tym przede wszystkim do nauczycieli. Słowa kluczowe: promocja zdrowia, dbałość o zdrowie, nauczyciele, pozytywne zachowania zdrowotne, ryzykowne zachowania zdrowotne, edukacja zdrowotna Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745 www.phie.pl Nadesłano: 20.10.2012 Zakwalifikowano do druku: 10.12.2012 Aim. To present the results of the survey concerning self-assessment of health, self-assessment of taking care of health and positive health behaviours. Material & methods. The sample consisted of 567 teachers. The instrument was a questionnaire including Positive Health Behaviours Scale for Adults and questions concerning avoiding risk behaviours, selfassessment of health, self-assessment of taking care of health. Results. The majority of teachers assessed their health and taking care of health as rather good and very good. The frequency of health-oriented behaviours was rather low and there was a discrepancy between the teachers high self-assessment of taking care of health and their unhealthy lifestyles. The frequency of risk behaviours was rather low. Conclusions. An unhealthy life style has negative influence on teachers health and wellbeing as well on realization of health education of their students. There is a necessity for the implementation of health education training for teachers and the development of health promotion programs for teachers and other school staff. Key words: health promotion, health, taking care of health, positive health behaviours, risk health behaviours, teachers, health education Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. hum. Magdalena Woynarowska-Sołdan Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego ul. Banacha 1A, 02-097 Warszawa e-mail: m.woynarowska@op.pl Wstęp Z punktu widzenia zdrowia i dbałości o nie nauczyciele są szczególną grupą zawodową. Specyfikę tego zawodu można rozpatrywać w różnym kontekście: Z punktu widzenia zdrowia jednostki (indywidualnego) nauczyciele są grupą zawodową narażoną na obciążenia zawodowe i wypalenie zawodowe [1, 2, 3]. Dbanie o zdrowie przez nauczycieli sprzyja ich dobremu samopoczuciu, funkcjonowaniu osobistemu i zawodowemu, może zmniejszać ryzyko wystąpienia objawów zaburzeń i wypalenia zawodowego. Z punktu widzenia zdrowia publicznego zdrowie i samopoczucie nauczycieli może w istotny sposób wpływać na zdrowie fizyczne (np. możliwość przenoszenia zakażenia gruźlicą i innymi czynnikami chorobotwórczymi) i psychiczne uczniów i wychowanków. Z punktu widzenia promocji zdrowia i edukacji zdrowotnej, zgodnie z teorią społecznego uczenia się [4], nauczyciele modelują zachowania zdrowotne swoich uczniów. Zgodnie z obowiązującą

740 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745 podstawą programową kształcenia ogólnego 1/ większość nauczycieli, w ramach nauczania swoich przedmiotów, realizuje edukację zdrowotną. Wyniki badań wskazują, że postawa nauczycieli wobec własnego zdrowia może wpływać na preferowany model szkolnej edukacji zdrowotnej i jej realizację [5]. Zachęcanie nauczycieli do refleksji nad swoim zdrowiem i dbałością o nie ma zatem istotne znaczenie dla ich obecnego i przyszłego zdrowia, a także dla zdrowia ich uczniów i wychowanków. Dbałość (troska) o własne zdrowie jest pojęciem bardzo złożonym i różnie przez ludzi rozumianym. W niniejszej pracy przyjęto, że dbałość o zdrowie oznacza robienie czegoś pozytywnego dla utrzymania, poprawy i doskonalenia swojego zdrowia, i wyróżniono dwie główne grupy działań: 1. Podejmowanie celowych działań ukierunkowanych na zdrowie pozytywnych, prozdrowotnych, sprzyjających zdrowiu, chroniących przed zagrożeniami lub służących przywróceniu zdrowia. Należą do nich: zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym, np. dbałość o ciało (pielęgnacja ciała) i najbliższe otoczenie, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna, sen (odpowiedni czas jego trwania i jakość) i odpoczynek; zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym, np. korzystanie i dawanie wsparcia społecznego, unikanie nadmiaru stresów, radzenie sobie z problemami i stresem; zachowania prewencyjne, np.: bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, w pracy), bezpieczne zachowania w życiu seksualnym, samokontrola zdrowia i samobadanie, poddawanie się badaniom profilaktycznym; właściwe zachowania w przypadku zachorowania: zgłaszanie się do lekarza, przestrzeganie zaleceń lekarskich, aktywne uczestnictwo w leczeniu i rekonwalescencji. 2. Niepodejmowanie/eliminowanie zachowań zagrażających zdrowiu negatywnych, antyzdrowotnych, ryzykownych, problemowych, które powodują bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne. Do zachowań pożądanych w tym zakresie należą: niepalenie tytoniu, spożywanie napojów alkoholowych sporadycznie i w małych ilościach, nieużywanie innych substancji psychoaktywnych, nienadużywanie leków, których nie zalecił lekarz. 1/ Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. Dz. U. 2009, Nr 4, poz. 17. Cel pracy Przedstawienie wyników badań przeprowadzonych wśród nauczycieli, dotyczących samooceny ich zdrowia i dbałości o zdrowie oraz obiektywnych wskaźników tej dbałości, za jakie uznano podejmowanie zachowań prozdrowotnych i niepodejmowanie zachowań ryzykownych dla zdrowia. Materiał i metoda Badane osoby i organizacja badań W badaniu udział wzięło 567 nauczycieli szkół różnego typu, którzy uczestniczyli w kursach doskonalenia zawodowego prowadzonych w siedmiu ośrodkach doskonalenia nauczycieli w Polsce (Warszawa, Gdańsk, Białystok, Wrocław, Opole, Łódź, Dębica). W badanej grupie zdecydowaną większość stanowiły kobiety; przeważały osoby do 40 lat (tab. I). e (anonimową ankietę) przeprowadzili metodą audytoryjną nauczyciele konsultanci z ww. ośrodków w okresie od kwietnia do czerwca 2011 r. Tabela I. Liczby i odsetki badanych nauczycieli wg płci i wieku Table I. Number and percentage of studied teachers by gender and age Liczba Odsetek Ogółem 567 100,0 Kobiety * 510 90,4 Mężczyźni 54 9,6 Wiek badanych ** do 40 lat 311 58,3 41 lat lub więcej 222 41,7 * 3 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o płeć, co stanowiło 0,5% wszystkich badanych. ** 34 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o wiek, co stanowiło 6,0% wszystkich badanych. Narzędzie badawcze Narzędziem badawczym był kwestionariusz ankiety składający się trzech części: 1. Pytania dotyczące samooceny: stanu zdrowia: Jak ogólnie oceniasz stan swojego zdrowia? (kategorie odpowiedzi: bardzo dobry, dobry, taki sobie, ani dobry, ani zły, zły, bardzo zły) dbałości o zdrowie: Jak dbasz o swoje zdrowie? (kategorie odpowiedzi: bardzo dbam o swoje zdrowie, raczej dbam o swoje zdrowie, ani dbam, ani nie dbam o swoje zdrowie, raczej nie dbam o swoje zdrowie, wcale nie dbam o woje zdrowie). 2. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych (SPZZ) dla dorosłych zawierająca 32 stwierdzenia opisujące wybrane zachowania prozdrowotne pogrupowane w pięć podskal: żywienie, sen, odpoczynek i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym, zachowanie bezpieczeństwa, dbałość o ciało, aktywność fizyczna. byli proszeni o określenie

Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli 741 częstości podejmowania poszczególnych zachowań (4-punktowa skala odpowiedzi: zawsze lub prawie zawsze (3 pkt), często (2 pkt), czasem (1 pkt), nigdy lub prawie nigdy (0 pkt). Stwierdzenia zawarte w Skali przedstawiono w tabeli III. Wyniki analizy właściwości psychometrycznych skali przedstawiono w odrębnym artykule [6]. 3. Stwierdzenia dotyczące niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia (sporadyczne spożywanie alkoholu, ograniczanie spożywania dużej ilości alkoholu, unikanie przebywania wśród osób palących papierosy, niepalenie papierosów, nienadużywanie leków bez zaleceń lekarza). Stwierdzenia te sformułowano tak, aby określały one zachowanie pożądane, prozdrowotne. Jeśli badany zachowywał się tak, jak zapisano w podanych stwierdzeniach, zaznaczał odpowiedź Tak się zachowuję. Analiza statystyczna wyników Analizy statystycznej wyników dokonano za pomocą programu PASW Statistics 18. W analizie uwzględniono pleć i wiek badanych (40 lat oraz 41 lat lub więcej). Ze względu na niereprezentatywność badanej grupy oraz małą liczebność mężczyzn zrezygnowano z badania istotności różnic między analizowanymi grupami. Wyniki Samoocena stanu zdrowia i samoocena dbałości o zdrowie Swój stan zdrowia większość (76,8%) badanych nauczycieli oceniła jako dobry lub bardzo dobry, co piąta osoba uznała, że nie jest on ani dobry, ani zły. Jedynie pojedyncze osoby (kobiety) oceniły swój stan zdrowia jako zły, nikt nie uznał go za bardzo zły. Kobiety w porównaniu z mężczyznami dwukrotnie rzadziej oceniły swoje zdrowie jako bardzo dobre (odpowiednio 14,8% i 29,4%). Lepiej ocenili swój stan zdrowia nauczyciele młodsi ( nieprzekraczającym 40 lat) niż nauczyciele starsi swoje zdrowie za dobre lub bardzo dobre uznało odpowiednio 83,7% i 68,9%. W obu grupach wieku podobny był odsetek oceniających zdrowie jako złe (tab. II). Większość badanych (77,5%) podała, że dba o swoje zdrowie raczej lub bardzo. Nieliczni badani (4,3%) ocenili, że raczej lub wcale nie dbają o zdrowie. Kobiety oceniły swoją dbałość o zdrowie lepiej niż mężczyźni odsetek uważających, że raczej lub bardzo dbają o zdrowie wynosił odpowiednio 78,7% i 67,3%. Osoby młodsze w porównaniu ze starszymi częściej oceniały, że raczej i bardzo dbają o zdrowie (odpowiednio 81,2% i 73,7%), ale odsetek nie dbających o zdrowie w obu grupach wieku był podobny (tab. II). Tabela II. Samoocena stanu zdrowia i dbałości o zdrowie nauczycieli wg płci i wieku (% badanych) Table II. Self-assessment of health and taking care of health by teachers by gender and age (% of subjects) Ogółem Kobiety Mężczyźni do 40 lat Wiek 41 lat lub więcej Samoocena stanu zdrowia bardzo dobry 16,1 14,8 29,4 23,2 7,2 dobry 60,7 61,2 56,9 60,5 61,7 taki sobie, ani dobry, ani zły 21,5 22,2 13,7 14,6 29,2 zły 1,7 1,8 0,0 1,7 1,9 bardzo zły 0,0 0 0,0 0,0 0,0 Samoocena dbałości o zdrowie bardzo dbam o swoje zdrowie 8,3 8,4 7,7 10,4 5,4 raczej dbam o swoje zdrowie 69,2 70,3 59,6 70,8 68,3 ani dbam, ani nie dbam 18,2 17,4 25,0 14,8 21,5 o swoje zdrowie raczej nie dbam o swoje zdrowie 4,1 3,8 7,7 4,0 4,4 wcale nie dbam o swoje zdrowie 0,2 0,2 0,0 0,0 0,5 Częstość podejmowania zachowań prozdrowotnych W tabeli III przedstawiono częstość, z jaką nauczyciele podejmują wybrane zachowania prozdrowotne dotyczące żywienia, dbałości o ciało, snu, odpoczynku i zdrowia psychicznego, zachowania bezpieczeństwa oraz aktywności fizycznej. Za pożądaną w przypadku każdego stwierdzenia przyjęto odpowiedź: zawsze lub prawie zawsze. W podskali Żywienie, wśród analizowanych 8 zachowań, tylko jedno (zjadanie śniadań w domu codziennie rano) było podejmowane zawsze lub prawie zawsze przez ponad połowę badanych (57%). Pozostałe zachowania były podejmowane z tą częstością przez mniejsze grupy badanych (od 9,9% do 41,9%). Do zachowań podejmowanych zawsze lub prawie zawsze przez najmniejsze grupy badanych należały: unikanie pojadania między posiłkami, picie codziennie co najmniej dwóch szklanek mleka, kefiru, jogurtu oraz ograniczanie jedzenia słodyczy. Podskala Dbałość o ciało zawierała 8 zachowań i tylko 3 z nich były podejmowane zawsze lub prawie zawsze przez ponad połowę badanych: odpowiednie do pogody ubieranie się (67,5%), czyszczenie zębów dwa razy dziennie (86,6%) i przestrzeganie zaleceń lekarskich w przypadku zachorowania i wizyty u lekarza (60,6%). Pozostałe zachowania podejmowane były zawsze lub prawie zawsze przez mniejsze grupy badanych (od 0,0% do 46,1%). Do zachowań podejmowanych z tą częstością przez najmniejsze odsetki badanych należały: unikanie nadmiernego opalania (0,0%) oraz wykonywanie samobadania piersi lub jąder 1 raz w miesiącu (odpowiednio 14,5% i 14,8%). W przypadku tych dwóch zachowań odsetki nauczycieli, którzy udzielili odpowiedzi czasem i nigdy lub prawie nigdy, były największe.

742 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745 Tabela III. Częstość podejmowania zachowań prozdrowotnych (% badanych ogółem). Zacieniono pożądaną częstość podejmowania przedstawionych zachowań Table III. Frequency of health-oriented behaviours (% of all subjects). Beneficial frequency shaded Zawsze lub prawie zawsze Nigdy lub prawie nigdy Zachowania Często Czasem 3 pkt 2 pkt 1 pkt 0 pkt I. Żywienie Jem co najmniej 3 posiłki dziennie o podobnych porach dnia 41,9 32,4 18,6 7,1 Jem śniadanie w domu codziennie rano (tzn. coś więcej niż szklankę mleka, herbaty lub innego napoju) 57,0 12,4 15,2 15,4 Jem codziennie owoce co najmniej 1 raz lub częściej 35,2 37,5 23,9 3,4 Jem codziennie warzywa co najmniej 1 raz lub częściej 36,4 43,7 19,4 0,5 Piję codziennie co najmniej 2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu 11,4 24,2 41,2 23,3 Ograniczam spożycie tłuszczów zwierzęcych 16,4 42,1 34,6 7,0 Ograniczam jedzenie słodyczy 12,5 33,3 43,7 10,5 Unikam pojadania między posiłkami 9,9 34,4 43,9 11,8 II. Dbałość o ciało Ubieram się odpowiednio do pogody (tzn. nie narażam się na zmarznięcie, nie przegrzewam się) 67,5 28,8 3,5 0,2 Unikam nadmiernego opalania się (np. używam kremów ochronnych, nakrywam głowę, unikam opalania 0,0 30,1 66,2 3,7 się między godz. 10 a 14) Czyszczę zęby co najmniej 2 razy dziennie 86,6 9,5 3,7 0,2 Chodzę do dentysty na badania kontrolne co 6 miesięcy 40,2 33,7 21,2 4,9 Wykonuję pomiar ciśnienia krwi 1 raz w roku 46,1 18,8 20,9 14,2 Wykonuję badania profilaktyczne zgodnie z zaleceniami lekarza 42,6 29,3 21,5 6,7 Tylko dla kobiet: Wykonuję samobadanie piersi 1 raz w miesiącu 14,5 25,2 36,2 24,1 Tylko dla mężczyzn: Wykonuję samobadanie jąder 1 raz w miesiącu 14,8 7,4 37,0 40,7 W przypadku zachorowania i wizyty u lekarza z tego powodu przestrzegam lekarskich zaleceń 60,6 32,5 6,1 0,7 III. Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne Śpię w nocy około 6-7 godzin 52,8 31,2 13,7 2,3 Kładę się spać o tej samej porze 23,2 49,5 20,6 6,7 Poświęcam co najmniej 20-30 minut dziennie na relaks/odpoczynek (np. wyluzowuję się, wykonuję 26,3 32,9 32,5 8,3 ćwiczenia relaksacyjne, robię to, co lubię) Dobrze radzę sobie z nadmiernym stresem (napięciami) 10,1 41,0 41,8 7,1 Pozytywnie myślę o sobie i świecie 26,3 50,1 22,0 1,6 Zwracam się do innych osób o pomoc w trudnych dla mnie sytuacjach (np. do rodziny, przyjaciół) 22,1 39,2 34,1 4,6 Spędzam czas ze znajomymi/przyjaciółmi co najmniej 1 raz w miesiącu 43,4 32,2 21,2 3,2 IV. Zachowanie bezpieczeństwa Zapinam pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem osobowym 86,9 9,3 3,0 0,7 Używam kasku w czasie jazdy na rowerze/nartach * 23,6 12,6 14,3 49,5 Przestrzegam przepisów ruchu drogowego, gdy poruszam się pieszo, gdy jadę rowerem lub prowadzę 75,5 23,3 1,2 0,0 samochód Zachowuję się bezpiecznie nad wodą (np. kąpię się tylko w miejscach strzeżonych, nie skaczę na 85,6 12,2 2,2 0,0 główkę, zakładam kapok, gdy pływam łódką, kajakiem) Przestrzegam zasad bezpieczeństwa, posługując się urządzeniami elektrycznymi, maszynami oraz 84,8 14,5 0,5 0,2 używając substancji chemicznych V. Aktywność fizyczna Przeznaczam codziennie co najmniej 30 minut na zajęcia związane z umiarkowanym lub dużym wysiłkiem 19,4 29,2 40,1 11,3 fizycznym (np. jogging, szybki marsz, uprawianie sportu, praca w ogrodzie lub gospodarstwie) Uczęszczam na zorganizowane zajęcia ruchowe lub treningi co najmniej 1 raz w tygodniu 13,3 9,8 22,6 54,3 Zwiększam ilość ruchu i wysiłków fizycznych w codziennym życiu (np. gdy jest to możliwe, chodzę pieszo, zamiast jeździć samochodem, autobusem czy tramwajem; chodzę po schodach, zamiast jeździć windą) 29,8 36,9 27,6 5,7 * Na pytanie udzieliły odpowiedzi jedynie 364 osoby, co stanowiło 64,2% wszystkich badanych. W podskali Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne wśród 7 wymienionych w ankiecie zachowań tylko dwa były podejmowane przez ok. połowę nauczycieli zawsze lub prawie zawsze: spanie w nocy przez 6-7 godzin (52,8%) oraz spędzanie czasu ze znajomymi co najmniej raz w miesiącu (43,4%). Pozostałe zachowania były podejmowane z tą częstością przez niewielkie grupy badanych (od 10,1% do 26,3%), w tym szczególnie mało respondentów podało, że zawsze lub prawie zawsze radzi sobie z nadmiernym stresem (10,1%). W podskali Zachowanie bezpieczeństwa spośród 5 zachowań 4 były podejmowane zawsze lub prawie zawsze przez zdecydowaną większość respondentów (od 75,5% do 86,7%). Jedynym zachowaniem podejmowanym z tą częstością przez małą grupę respondentów było używanie kasku w czasie jazdy na rowerze/nartach (23,6%). W podskali Aktywność fizyczna wszystkie 3 zachowania były podejmowane zawsze lub prawie zawsze przez niewielkie grupy badanych (od 13,3% do 29,8%).

Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli 743 Tabela IV. Średnia liczba punktów, odchylenie standardowe {S(x)} i współczynnik zmienności {V(x)} w poszczególnych podskalach ogółem oraz wg płci i wieku wartości znormalizowane Table IV. Average number of points, standard deviation and coefficient of variation in individual subscales and by gender and age standardized values Nr podskali Zakres pkt. (min.-max.) Ogółem Kobiety Mężczyźni do 40 lat 41 lat S(x) V(x) % S(x) V(x) % S(x) V(x) % S(x) V(x) % S(x) V(x) % I 0-100 59,1 17,2 29,1 59,6 16,7 28,1 55,2 20,2 36,7 58,5 17,5 29,96 60,1 16,7 27,8 II 0-100 69,5 14,4 20,7 70,1 13,9 19,9 63,9 16,7 26,1 68,5 14,5 21,17 70,8 14,2 20,0 III 0-100 64,4 16,4 25,4 64,4 16,6 25,9 66,4 12,6 19,0 65,4 15,5 23,72 63,7 17,4 27,2 IV 0-100 93,7 10,5 11,2 94,2 10,1 10,7 88,7 12,5 14,0 93,8 10,5 11,20 93,7 10,0 10,7 V 0-100 47,6 24,0 50,4 47,9 23,9 49,9 45,5 24,9 54,7 49,5 25,26 50,84 45,8 22,4 48,9 W tabeli IV przedstawiono przeciętne liczby punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do przedziału 0-100. Za wysoki można uznać jedynie sumaryczny wynik uzyskany przez badanych w podskali Zachowanie bezpieczeństwa (93,7 pkt na 100 możliwych). Najniższe wyniki badani uzyskali w podskali Aktywność fizyczna i Żywienie (odpowiednio 47,6 pkt i 59,1 pkt. na 100 możliwych). Wyniki kobiet w porównaniu z wynikami mężczyzn w 4 podskalach były nieco wyższe (szczególnie dotyczyło to podskali Zachowanie bezpieczeństwa ). Różnic zależnych od płci nie stwierdzono w podskali Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne. do 40 lat w porównaniu z osobami 41 lat lub więcej osiągnęli nieco słabsze wyniki w podskali Żywienie i Dbałość o ciało, lepsze zaś w pozostałych podskalach. Profile zachowań prozdrowotnych nauczycieli Wyniki badań można przedstawić w postaci liczbowej (tab. V) lub graficznej (ryc. 1), obliczając średnią arytmetyczną punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych podskalach. Punkty te przypisane są do poszczególnych kategorii odpowiedzi w sposób następujący: zawsze lub prawie zawsze 3 pkt, często 2 pkt, czasem 1 pkt, nigdy lub prawie nigdy 0 pkt. Ten sposób obliczenia wyników jest prosty i może być użyteczny w praktyce, zarówno dla osób wypełniających ankietę samodzielnie, dla siebie, jak i grupowo (można go dokonać posługując się kalkulatorem lub programem komputerowym Excel). Im wyższa jest średnia liczba punktów, tym korzystniejsza jest częstość podejmowania zachowań prozdrowotnych i lepsza jest dbałość o zdrowie. Niepodejmowanie zachowań ryzykownych dla zdrowia W tabeli VI przedstawiono wyniki dotyczące niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia. Zdecydowana większość badanych (od 78,3% do 92,2%) podała, że zachowuje się pod tym względem prozdrowotnie, tzn. nie podejmuje tych zachowań. Odsetek kobiet sporadycznie pijących alkohol, ograniczających spożywanie dużej ilości alkoholu, Tabela V. Średnia liczba punktów uzyskanych przez nauczycieli w poszczególnych podskalach wg płci i wieku Table V. Average number of points received by teachers in individual subscales by gender and age Nr podskali Zakres punktów (min.-max.) Ogółem Kobiety Mężczyźni 40 lat 41 lat I 0-3 1,77 1,79 1,66 1,75 1,80 II 0-3 2,08 2,10 1,91 2,05 2,13 III 0-3 1,93 1,93 1,99 1,96 1,92 IV 0-3 2,81 2,83 2,66 2,81 2,81 V 0-3 1,43 1,44 1,36 1,48 1,37 I. Żywienie II. III. IV. Dbałość o ciało Sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne Zachowanie bezpieczeństwa V. Aktywność fizyczna 0 0,5 1 1,5 2 2,5 3 pkt Ryc. 1. Profil zachowań prozdrowotnych badanych nauczycieli ogółem Fig. 1. Profile of health-oriented behaviours in all studied teachers niepalących i unikających przebywania wśród osób palących był wyższy niż odsetek tak zachowujących się mężczyzn. Wśród badanych nieprzekraczającym 40 lat, w porównaniu z osobami starszymi, większy był odsetek osób spożywających alkohol sporadycznie i ograniczających picie dużej ilości alkoholu oraz nienadużywających leków bez zaleceń lekarza. Tabela VI. Niepodejmowanie zachowań ryzykownych dla zdrowia (% badanych, którzy podali, że zachowują się tak, jak zapisano w stwierdzeniach) Table VI. Avoiding health-risk behaviours (% of subjects who confirmed behaviour according to statements) Zachowanie Tak się zachowuję Ogółem Kobiety Mężczyźni 40 lat 41 lat Alkohol spożywam sporadycznie 89,9 91,2 79,6 92,6 86,9 Ograniczam spożywanie 80,6 81,4 75,9 85,5 77,0 dużej ilości alkoholu Unikam przebywania 78.3 79,4 70,4 77,2 81,1 wśród osób palących papierosy Nie palę papierosów 83,9 84,7 79,6 84,6 84,7 Nie nadużywam leków bez zaleceń lekarza 92,2 92,2 94,4 93,6 91,9

744 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(4): 739-745 Dyskusja Celem niniejszego artykułu było przedstawienie wyników badań nad samooceną zdrowia i dbałości o zdrowie oraz zachowaniami prozdrowotnymi dość licznej grupy nauczycieli (N=567) z siedmiu województw. Większość (76,8%) nauczycieli oceniła swój stan zdrowia jako dobry i bardzo dobry, a tylko 1,7% jako zły. Wyniki badań nad stanem zdrowia ludności Polski w 2009 r. wykazały, że odsetek osób dorosłych z wyższym wykształceniem, które tak oceniły swoje zdrowie, wynosił odpowiednio 78,0% i 3,9% [7]. Można zatem uznać, że nauczyciele oceniają swoje zdrowie podobnie jak przeciętny Polak, choć mniejszy był u nauczycieli odsetek oceniających swoje zdrowie jako bardzo dobre (odpowiednio 16% i 26%). Ograniczeniem w takim wnioskowaniu jest nielosowość próby nauczycieli oraz brak porównywalności wyników ze względu na szerszy przedział wieku osób badanych przez GUS (od 15 lat do 80 i więcej lat). Większość badanych (77,5%) uznała, że raczej lub bardzo dba o swoje zdrowie. Samoocenę tę można uznać za wysoką. Nie znalazło to jednak potwierdzenia w analizie częstości podejmowania zachowań prozdrowotnych, co wskazuje, że samoocena ta może być zawyżona. Przeciętne liczby punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do przedziału 0 100 wyniosły od 47,6 pkt do 93,7 pkt. Najsłabsze wyniki nauczyciele osiągnęli z podskali Aktywność fizyczna (47,6 pkt na 100 możliwych) i Żywienie (59,1 pkt), najlepsze w podskali Zachowanie bezpieczeństwa (93,7 pkt). Za jedyny satysfakcjonujący wynik można uznać właśnie ten ostatni. Wyniki osiągnięte w pozostałych podskalach wskazują na niedostatki w zakresie prozdrowotnego stylu życia. Analiza odsetków nauczycieli podejmujących z daną częstością poszczególne zachowania prozdrowotne pozwala precyzyjnie określić deficyty w tej dziedzinie. Spośród 32 zachowań: jedynie 9 zachowań podejmowanych jest zawsze lub prawie zawsze przez większość badanych (od 52% do 86%), 16 zachowań podejmowanych jest z tą częstością przez 30% badanych i mniej. Odpowiedź zawsze lub prawie zawsze uznano za optymalną i pożądaną z punktu widzenia zdrowia człowieka, 9 zachowań podejmowanych jest jedynie czasem i nigdy lub prawie nigdy przez ponad połowę badanych, 12 zachowań jest podejmowanych z tą częstością przez liczne grupy badanych (od 25,7% do 48,9%). Wyniki te należy uznać za niepokojące. Niedostatki w zachowaniach prozdrowotnych stanowią zagrożenie dla zdrowia nauczycieli i pośrednio mogą negatywnie wpływać na realizację przez nich edukacji zdrowotnej uczniów i tworzenie dla nich wzorców pozytywnych zachowań zdrowotnych. Korzystnym zjawiskiem jest stosunkowo duży odsetek (78,3-92,2%) nauczycieli niepodejmujących zachowań ryzykownych. Można zatem sądzić, że większość badanych rozumiała, że dba o zdrowie, gdy nie pali tytoniu, chroni się przed biernym paleniem, nie nadużywa alkoholu. Tymczasem dbałość o zdrowie to nie tylko niepodejmowanie zachowań ryzykownych, ale podejmowanie zachowań prozdrowotnych i eliminowanie zachowań antyzdrowotnych. Nie wystarczy zatem nie robić niczego złego dla swojego zdrowia, trzeba dla niego robić także rozmaite dobre rzeczy (np. racjonalnie się odżywiać, podejmować aktywność fizyczną). Wyników prezentowanych badań nad zachowaniami zdrowotnymi nauczycieli nie można porównać z wynikami uzyskanymi przez innych autorów. W Polsce badania nad zachowaniami zdrowotnymi nauczycieli są nieliczne i dotyczą zwykle małych lub niereprezentatywnych prób. a te podjęli m.in. Kasperek (1999, N=233) [8], Zysnarska i Bernad (2007, N=152) [9], Duda-Zalewska (2010, N=3047) [10]. W każdym z tych badań wykorzystywano inne narzędzie. Warto jednak zauważyć, że wszyscy autorzy zwracają uwagę na nieprawidłowości w zachowaniach prozdrowotnych badanych nauczycieli, szczególnie dotyczą one żywienia i aktywności fizycznej. Uzyskane wyniki sugerują zatem, że styl życia badanej grupy nauczycieli znacznie odbiega od modelu prozdrowotnego stylu życia. Jest to niepokojące zjawisko z punktu widzenia ich zdrowia i roli w edukacji zdrowotnej. Wskazuje ono również na niedostatki w przygotowaniu zawodowym i ich własnej edukacji zdrowotnej. Ponieważ wyniki tych badań nie dotyczą grupy reprezentatywnej, nie można ich uogólniać i niezbędne jest potwierdzenie ich w dalszych badaniach. Wykorzystane w badaniach narzędzie zostało opracowane z myślą o jego wykorzystaniu w praktyce promocji zdrowia nauczycieli. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych stanowiąca jego część została poddana weryfikacji pod względem jej właściwości psychometrycznych (rzetelność, trafność, jednowymiarowość). Wyniki analizy psychometrycznej nie dały jednoznacznej odpowiedzi odnośnie jakości skali: współczynnik α-cronbacha dla pełnej skali wynosił 0,825, dla poszczególnych podskal wynosił od 0,603 do 0,708. Struktura czynnikowa skali okazała się jednak inna od oczekiwanej. Tylko dwie z podskal można

Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Samoocena zdrowia i dbałość o zdrowie u nauczycieli 745 było uznać na jednowymiarowe. Wszystkie podskale okazały się trafne kryterialnie 2/. Wyniki te są podobne do wyników uzyskiwanych przez innych badaczy zajmujących się konstruowaniem skal do badania zachowań zdrowotnych. Z tego powodu, a także ze względu na użyteczność wykorzystanego narzędzia w praktyce uznano, że może ono być wykorzystywane w edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia nauczycieli. W artykule pokazano sposób, w jaki diagnozować można podejmowanie przez badanych zachowań prozdrowotnych w pięciu obszarach tych zachowań: żywienie, dbałość o ciało, sen, odpoczynek i zdrowie psychiczne, zachowanie bezpieczeństwa, aktywność fizyczna. Przedstawiono różne sposoby prezentacji wyników: odsetki osób podejmujących dane zachowanie z określoną częstością, przeciętne liczby punktów uzyskanych przez respondentów w poszczególnych podskalach wyrażone na skali znormalizowanej do przedziału 0 100, średnie liczby punktów uzyskane przez badanych w poszczególnych podskalach. Ten ostatni sposób obliczenia wyników jest szczególnie polecany z uwagi na to, że jest prosty i może być z łatwością stosowany w praktyce jednostkowej i grupowej. Wyniki badania można przedstawić w postaci liczbowej lub graficznej, uzyskując profil zachowań prozdrowotnych. Graficzny sposób przedstawienia wyników uznaje się za szczególnie przydatny. Sprzyja on lepszej percepcji uzyskanych wyników, ułatwiając: ocenę, w jakim stopniu poszczególne podskale zachowań prozdrowotnych zbliżają się do poziomu optymalnego, który odpowiada 3 punktom (prawy brzeg siatki wykresu), ocenę harmonii w ocenie poszczególnych podskal zachowań prozdrowotnych, wyrażającej się w wyrównanej linii łączącej punkty odpowiadające średniej arytmetycznej, wybór priorytetów do dalszych działań dla poprawy zachowań w kierunku prozdrowotnym, ze zwróceniem szczególnej uwagi na podskale, w których uzyskano najsłabsze oceny, ocenę tendencji zmian profilu zachowań prozdrowotnych w dalszych latach przy powtarzanym zastosowaniu tego samego narzędzia. Podsumowanie wyników badań i wnioski 1. nauczyciele w większości dobrze ocenili własne zdrowie i swoją dbałość o zdrowie i nie podejmowali zachowań zagrażających zdrowiu (co ma znaczenie prozdrowotne). Częstość podejmowania przez nich zachowań sprzyjających zdrowiu była jednak niezadowalająca, co wskazuje, że ich styl życia nie jest prozdrowotny. Wyniki te są niekorzystne z punktu widzenia zdrowia samych nauczycieli, a także z uwagi na oddziaływanie edukacyjne nauczycieli tworzących dla uczniów wzorce zachowań i prowadzących ich edukację zdrowotną. 2. Zasadne z indywidualnego oraz społecznego punktu widzenia jest kształcenie i doskonalenie nauczycieli w zakresie edukacji zdrowotnej oraz wprowadzanie w szkołach programów promocji zdrowia skierowanych do pracowników szkoły, w tym przede wszystkim do nauczycieli. 2/ Szczegółowe wyniki analizy psychometrycznej przedstawiono w artykule: Woynarowska-Sołdan, Węziak-Białowolska, 2012 [6]. Piśmiennictwo / References 1. Sęk H. Wypalenie zawodowe u nauczycieli. [w:] Wypalenie zawodowe. Przyczyny, mechanizmy, zapobieganie. Sęk H (red). PWN, Warszawa 2000: 149-167. 2. Terelak J, Górska Z, Kowalska M, Martyński M, Zub A. Nauczyciele. [w:] Stres zawodowy. Charakterystyka psychologiczna wybranych zawodów stresowych. Terelak JF (red). UKSW, Warszawa 2007: 235-282. 3. Pyżalski J. Stresory w środowisku pracy nauczyciela. [w:] Psychospołeczne warunki pracy polskich nauczycieli. Pomiędzy wypaleniem zawodowym a zaangażowaniem. Pyżalski J, Merecz D (red). Impuls, Kraków 2010: 53-74. 4. Bandura A. Social learning theory. Prentice Hall Inc, Englewood Clifts 1977. 5. Caussidier C, El Hage F, Munoz F, et al. In search of education model: teachers conception in four Mediterranean countries. Global Health Promotion 2011, 18(4): 5-15. 6. Woynarowska-Sołdan M, Węziak-Białowolska D. Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych. Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): 369-376. 7. Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. GUS, Warszawa 2011. 8. Kasperek E. Zachowania prozdrowotne nauczycieli. G&P, Poznań 1999. 9. Zysnarska M, Bernad D. Zachowania prozdrowotne nauczycieli w województwie wielkopolskim część I. Probl Hig Epidemiol 2007, 88(2): 183-187. 10. Duda-Zalewska A. Zachowania zdrowotne nauczycieli szkół podstawowych w województwie mazowieckim. Praca doktorska. WUM, Warszawa 2010.