Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych

Transkrypt

1 Woynarowska-Sołdan Probl Hig Epidemiol 2012, M i wsp. 93(2): Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych 369 Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych Psychometric analysis of Positive Health Behaviours Scale for adults Magdalena Woynarowska-Sołdan 1/, Dorota Węziak-Białowolska 2/ 1/ Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu, Warszawski Uniwersytet Medyczny 2/ Zakład Metod Badań Marketingowych, Instytut Statystyki i Demografii, Kolegium Analiz Ekonomicznych, Szkoła Główna Handlowa w Warszawie Cel pracy. Sprawdzenie właściwości psychometrycznych Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych (SPZZ) dla dorosłych. Metoda i materiał. Dokonano modyfikacji wcześniej opracowanej SPZZ dla młodzieży i kobiet. Nowa skala dla dorosłych (kobiet i mężczyzn) zawiera 33 stwierdzenia, pogrupowane w pięć podskal: żywienie, odpoczynek i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym, zachowanie bezpieczeństwa, dbałość o ciało, aktywność fizyczna. Częstość podejmowania danego zachowania badany określał w 4-punktowej skali: od prawie zawsze (3 pkt) do prawie nigdy (0 pkt). Do skali dołączono stwierdzenia dotyczące niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia oraz pytania dotyczące samooceny zdrowia i dbałości o zdrowie. Dla zbadania właściwości psychometrycznych SPZZ przeprowadzono analizę rzetelności (współczynnik α-cronbacha), trafności teoretycznej (analiza czynnikowa metodą głównych osi wymiarów) i kryterialnej (wykorzystując pytania dotyczące samooceny zdrowia i dbałości o zdrowie, testowano 2 hipotezy) oraz wymiarowości podskal (analiza głównych składowych). Kwestionariusz wypełniło 567 respondentów (nauczycieli szkół różnego typu). Wyniki. Współczynnik α-cronbacha dla pełnej skali wynosił 0,825, dla poszczególnych podskal wynosił od 0,603 do 0,708. Struktura czynnikowa skali okazała się inna od oczekiwanej. Tylko dwie z podskal można było uznać na jednowymiarowe. Wnioski. Wyniki analizy psychometrycznej SPZZ dla dorosłych nie dały jednoznacznej odpowiedzi odnośnie jej jakości. Najbardziej rzetelną miarę pozytywnych zachowań zdrowotnych stanowił wynik ogólny skali. Istnieje potrzeba przeprowadzenia dalszych badań na większej dobranej losowo próbie i dokonania na tej podstawie ponownej walidacji skali. SPZZ może być jednak wykorzystywana w praktyce edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia oraz w praktyce lekarzy medycyny rodzinnej i medycyny pracy. Aim. To provide a psychometric analysis of the Positive Health Behaviour Scale (PHBS) for use with adults. Methods. The previous elaborated PHBS for adolescents and women has been modified. A new instrument for adults (men and women) consists of 33 statements grouped into five subscales (nutrition, relaxation and behaviors connected with psychosocial health, safety, taking care of one s body and physical activity) which were measured on a 4-point rating scale from 3 (almost always) to 0 (almost never). The additional statements concerning avoiding risky behaviours and questions about self-assessment of health and self-care of health were also included. The psychometric analysis included assessment of: reliability (using α-cronbach coefficient), construct validity (factor analysis with factor extraction by principal axis) and criterion validity (using data concerning perceived health, self-assessment of care of someone s health, two hypothesis were tested) and unidimensionality (principal component analysis). The sample consisted of 567 respondents (teachers from different schools). Results. Cronbach s α for the whole scale amounted to 0.825, for all subscales from to The factor structure of the scale was different from the expected one. Only two subscales were unidimensional. Conclusions. The psychometric analysis of PHBS did not give univocal results concerning its quality. Only the reliability of the whole scale was really satisfactory. A future study with the application of larger, randomly selected sample of adults is required. The scale can be used as a tool in health education, health promotion and in practice of family and work medicine physicians. Key words: self-care of health, positive health behaviours, scale, psychometric analysis, adults, teachers Słowa kluczowe: dbałość o zdrowie, pozytywne zachowania zdrowotne, skala, analiza psychometryczna, dorośli, nauczyciele Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Nadesłano: Zakwalifikowano do druku: Adres do korespondencji / Address for correspondence dr n. hum. Magdalena Woynarowska-Sołdan Zakład Zdrowia Publicznego, Wydział Nauki o Zdrowiu Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego, ul. Banacha 1A, Warszawa m.woynarowska@op.pl Wstęp Uznanie zdrowia za kategorię pozytywną oraz rozwój koncepcji promocji zdrowia doprowadziły do zwrócenia większej uwagi na zachowania prozdrowotne, które mogą być miernikiem dbałości o zdrowie. Do tych zachowań można zaliczyć: 1. Podejmowanie celowych działań ukierunkowanych na zdrowie, do których należą:

2 370 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): zachowania związane głównie ze zdrowiem fizycznym: dbałość o ciało i najbliższe otoczenie, racjonalne żywienie, aktywność fizyczna, sen (odpowiedni czas jego trwania i jakość) i odpoczynek, zachowania związane głównie ze zdrowiem psychospołecznym: korzystanie i dawanie wsparcia społecznego, unikanie nadmiaru stresów i radzenie sobie z problemami i stresem, zachowania prewencyjne: samokontrola zdrowia i samobadanie, poddawanie się badaniom profilaktycznym, bezpieczne zachowania w życiu codziennym (zwłaszcza w ruchu drogowym, w pracy), bezpieczne zachowania w życiu seksualnym, racjonalne zachowania w przypadku choroby (np. zgłaszanie się do lekarza, przestrzeganie jego zaleceń). 2. Niepodejmowanie/eliminowanie zachowań zagrażających zdrowiu, powodujących bezpośrednie lub odległe szkody zdrowotne (negatywnych, antyzdrowotnych, ryzykownych, problemowych): niepalenie tytoniu, ograniczone używanie alkoholu, nienadużywanie leków, których nie zalecił lekarz, nieużywanie innych substancji psychoaktywnych. Istnieje wiele badań nad zachowaniami zdrowotnymi różnych grup ludzi. Przykładem badań populacyjnych młodzieży są badania HBSC (Health Behaviour in School-aged Children. A WHO Collaborative Cross-National Study) [1], przeprowadzane w Polsce od 1990 r. na reprezentatywnej, ogólnopolskiej próbie nastolatków co 4 lata. Badanie zachowań zdrowotnych dorosłych jest elementem Diagnozy Społecznej [2] oraz badań stanu zdrowia ludności Polski prowadzonych przez GUS [3]. W badaniach tych stosowane są różne kwestionariusze. W ostatnich latach w Polsce podjęto badania mające na celu opracowanie narzędzia do diagnozy pozytywnych zachowań zdrowotnych młodzieży [4] i kobiet [5]. Inspiracją do podjęcia tych prac były publikacje autorów amerykańskich, którzy opracowali narzędzia do badania pozytywnych praktyk zdrowotnych [6,7]. Narzędzie dla młodzieży okazało się przydatne w praktyce edukacji zdrowotnej [8,9]. Stanowiło to zachętę opracowania kwestionariusza dla ludzi dorosłych, kobiet i mężczyzn. Cel pracy Celem pracy było: modyfikacja wcześniej opracowanej dla młodzieży i kobiet skali pozytywnych zachowań zdrowotnych (SPZZ) i dostosowanie jej dla ludzi dorosłych obu płci, weryfikacja właściwości psychometrycznych nowej SPZZ. Założono, że skala ta może być wykorzystywana m.in. w praktyce edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, w tym w programie promocji zdrowia w zakładzie pracy oraz w praktyce lekarza rodzinnego i lekarza medycyny pracy. Metoda Praca nad SPZZ dla dorosłych przebiegała w trzech etapach: 1. opracowanie skali dla dorosłych na podstawie dotychczasowej SPZZ dla młodzieży [4] i kobiet [5] (analiza stwierdzeń pod kątem ich adekwatności dla dorosłych obu płci, dobór dodatkowych stwierdzeń, korekta kategorii odpowiedzi), 2. przeprowadzenie badania ankietowego, 3. analiza psychometryczna skali. 1. Opracowanie skali Pierwszym krokiem w opracowaniu SPZZ dla dorosłych był wybór grup zachowań prozdrowotnych. Podobnie jak w SPZZ dla młodzieży i kobiet wyodrębniono pięć grup zachowań tworzących podskale: żywienie, odpoczynek i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym, zachowanie bezpieczeństwa, dbałość o ciało, aktywność fizyczna. W trzech podskalach umieszczono te same stwierdzenia, jak u młodzieży i kobiet, zmodyfikowano podskale Żywienie i Dbałość o ciało. Stwierdzenia w każdej podskali dotyczyły pozytywnych zachowań zdrowotnych, pożądanych, sprzyjających dobremu samopoczuciu i zdrowiu oraz chroniących przed najczęstszymi problemami zdrowotnymi. W skali zamieszczono 33 stwierdzenia (w wersji dla młodzieży było 30 stwierdzeń, w wersji dla kobiet 29). Przy każdym stwierdzeniu badany miał określić, jak często podejmuje dane zachowanie, w czterostopniowej skali: zawsze lub prawie zawsze (3 pkt), często (2 pkt), czasem (1 pkt), nigdy lub prawie nigdy (0 pkt). Dodatkowo, poza skalą, uwzględniono: grupę stwierdzeń dotyczących niepodejmowania zachowań ryzykownych dla zdrowia (sporadyczne spożywanie alkoholu, ograniczanie spożywania dużej ilości alkoholu, unikanie przebywania wśród osób palących papierosy, niepalenie papierosów, nienadużywanie leków bez zaleceń lekarza). Stwierdzenia te sformułowano tak, aby określały one zachowania pożądane, prozdrowotne. Jeśli badany zachowywał się tak, jak zapisano w podanych stwierdzeniach, zaznaczał to w rubryce Tak się zachowuję ; pytania dotyczące: samooceny zdrowia: Jak ogólnie oceniasz stan swojego zdrowia? (skala odpowiedzi: 1 pkt bardzo zły, 2 pkt zły, 3 pkt taki sobie, ani

3 Woynarowska-Sołdan M i wsp. Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych 371 dobry, ani zły, 4 pkt dobry, 5 pkt bardzo dobry), samooceny dbałości o zdrowie: Jak dbasz o swoje zdrowie? (skala odpowiedzi: 1 pkt wcale nie dbam o swoje zdrowie, 2 pkt raczej nie dbam o swoje zdrowie, 3 pkt ani dbam, ani nie dbam o swoje zdrowie, 4 pkt raczej dbam o swoje zdrowie, 5 pkt bardzo dbam o swoje zdrowie). 2. Przeprowadzenie badań Anonimową ankietę zawierającą SPZZ oraz dodatkowe pytania przeprowadzono w okresie od kwietnia do czerwca 2011 r. Grupą badaną było 567 nauczycieli szkół różnych typów, którzy uczestniczyli w kursach doskonalenia zawodowego. Ankietę przeprowadzili metodą audytoryjną nauczyciele konsultanci z siedmiu ośrodków doskonalenia nauczycieli (Warszawa, Gdańsk, Białystok, Wrocław, Opole, Łódź, Dębica). W badanej grupie zdecydowaną większość stanowiły kobiety, przeważały osoby w wieku do 40 lat (tab. I). Tabela I. Charakterystyka badanej grupy zależnie od płci i wieku Table I. Characteristics of group under study according to gender and age N Odsetek (%) Ogółem/ Total Płeć * /Sex Kobiety /Women ,4 Mężczyźni /Men 54 9,6 Wiek ** /Age Badani w wieku do 40 lat ,3 /40 years or under Badani w wieku powyżej 40 lat /over 40 years ,7 * 3 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o płeć, co stanowiło 0,5% wszystkich badanych, ** 34 osoby nie udzieliły odpowiedzi na pytanie o wiek, co stanowiło 6,0% wszystkich badanych. 3. Analiza psychometryczna skali Dla zbadania właściwości psychometrycznych SPZZ przeprowadzono analizę rzetelności, trafności i jednowymiarowości podskal, wykorzystując program PASW Statistics 18. W ocenie rzetelności SPZZ wykorzystano podejście polegające na analizie spójności wewnętrznej danej podskali, stosując współczynnik α-cronbacha. Ocenę trafności przeprowadzono pod względem: 1. Trafności teoretycznej, zwanej również trafnością wewnętrzną, stosując analizę czynnikową. Weryfikowano, czy struktura czynnikowa całej skali SPZZ jest pięcioczynnikowa (co odpowiadałoby strukturze kwestionariusza ankiety) oraz czy wyodrębnione w toku analiz czynniki odpowiadają pod względem interpretacji poszczególnym podskalom skali SPZZ. 2. Trafności kryterialnej. Za kryterium trafności posłużyły uwzględnione dodatkowo w kwestionariuszu pytania dotyczące samooceny stanu zdrowia i samooceny dbałości o zdrowie. Sformułowano następujące hipotezy badawcze: H1: Lepsza samoocena stanu zdrowia współwystępuje z lepszymi wynikami w poszczególnych podskalach SPZZ; H2: Lepsza samoocena dbałości o zdrowie współwystępuje z lepszymi wynikami w poszczególnych podskalach SPZZ. Do weryfikacji powyższych hipotez badawczych zastosowano współczynniki korelacji rang Spearmana. Za prawdziwością każdej z hipotez przemawiały dodatnie wartości tych współczynników. Analizę jednowymiarowości każdej z podskal SPZZ przeprowadzono za pomocą analizy głównych składowych. Przyjęto, że za jednowymiarową uznaje się skalę, dla której wyznaczone wartości własne tylko jednokrotnie przekraczają wartość 1 (kryterium Kaisera), a stopień odtworzenia zmienności zmiennych wskaźnikowych przez pierwszą główną składową przekracza 40%. Wyniki W tabeli II przedstawiono SPZZ i jej poszczególne podskale. Przed podjęciem jakichkolwiek analiz, na podstawie krytycznej analizy treści oraz na podstawie analizy rozkładów odpowiedzi na poszczególne stwierdzenia SPZZ postanowiono: 1. Wykluczyć z dalszych analiz psychometrycznych stwierdzenie nr 26 dotyczące używania kasku w czasie jazdy na rowerze/nartach. Dotyczyło ono tylko wybranej grupy osób i jego pozostawienie wiązałoby się z ograniczeniem liczebności próby badawczej do osób jeżdżących na rowerze/nartach. 2. Połączyć stwierdzenie 15 dotyczące samobadania piersi i 16 dotyczące samobadania jąder w jedno. Każde z tych stwierdzeń było zadawane tylko osobom jednej płci, stąd, aby uzyskane wyniki mogły być wykorzystane w analizie psychometrycznej, należało je połączyć. W konsekwencji analizę rzetelności przeprowadzono na 31 stwierdzeniach. 1. Ocena rzetelności skali Współczynnik α-cronbacha dla pełnej SPZZ wyniósł 0,825, dla czterech podskal (I, II, III i IV) osiągnął poziom powyżej 0,6 (od 0,687 do 0,708), dla podskali V nie przekroczył zalecanej, minimalnej wartości 0,6 (0,534). Średnie korelacje między stwierdzeniami nie przekraczały zalecanego poziomu 0,3. Analiza każdej

4 372 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Tabela II. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych, jej podskale i zawarte w nich stwierdzenia. Kategorie odpowiedzi: zawsze lub prawie zawsze, często, czasem, nigdy lub prawie nigdy Table II. Positive Health Behaviours Scale, its subscales and statements. Response categories: always or almost always, often, sometimes, never or almost never Podskala /Subscale I. Żywienie /Nutrition II. Dbałość o ciało /Taking good care of one s body III. Odpoczynek i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym /Relaxation and behaviours related to mental health IV. Bezpieczeństwo /Safety V. Aktywność fizyczna /Physical activity Stwierdzenia /Statements 1. Jem co najmniej 3 posiłki dziennie o podobnych porach dnia /I have at least 3 meals a day with a regular meal pattern 2. Jem śniadanie w domu codziennie rano (tzn. coś więcej niż szklankę mleka, herbaty lub innego napoju) /I have breakfast at home every morning (more than a glass of milk, tea or other beverage) 3. Jem codziennie owoce 1 raz lub częściej /I eat fruit a least once a day 4. Jem codziennie warzywa 1 raz lub częściej /I eat vegetables a least once a day 5. Piję codziennie co najmniej 2 szklanki mleka, kefiru lub jogurtu /Every day I drink at least 2 glasses of milk, kefir or yoghurt 6. Ograniczam spożycie tłuszczów zwierzęcych /I restrict animal fats 7. Ograniczam jedzenie słodyczy /I restrict sweets 8. Unikam pojadania między posiłkami (np. między obiadem a podwieczorkiem, podwieczorkiem a kolacją) /I avoid snacks between meals (e.g. between lunch and light afternoon meal) 9. Ubieram się odpowiednio do pogody (tzn. nie narażam się na zmarznięcie, nie przegrzewam się) /I dress suitably to the weather (e.g. I avoid getting cold or overheating) 10. Unikam nadmiernego opalania się (np. używam kremów ochronnych, nakrywam głowę, unikam opalania między godz. 10 a 14) /I avoid excess sunbathing (e.g. I use sun block creams, cover my head, I avoid sun exposure between 10 AM and 2 PM) 11. Czyszczę zęby co najmniej 2 razy dziennie /I brush my teeth at least twice a day 12. Chodzę do dentysty, na badania kontrolne co 6 miesięcy /I have a dental check-up every 6 months 13. Wykonuję pomiar ciśnienia krwi 1 raz w roku /I check my blood pressure once a year 14. Wykonuję badania profilaktyczne zgodnie z zaleceniami lekarza /I have preventive check-ups according to physician s recommendation 15. Tylko dla kobiet: wykonuję samobadanie piersi 1 raz w miesiącu /Only for women: I perform my breast self-examination once a month 16. Tylko dla mężczyzn: wykonuję samobadanie jąder 1 raz w miesiącu /Only for men: I perform my testes self-examination once a month 17. W przypadku zachorowania i wizyty u lekarza z tego powodu przestrzegam zaleceń lekarskich /In the case of illness and visit a physician I follow his recommendations 18. Śpię w nocy co najmniej 6-7 godzin /I sleep at least 6-7 hours at night 19. Kładę się spać o tej samej porze /I go to bed at regular hours 20. Poświęcam co najmniej minut dziennie na relaks/odpoczynek (np. wyluzowuję się, wykonuję ćwiczenia relaksacyjne, robię to, co lubię) /I spend at least minutes a day relaxing (e.g. doing relaxation exercises, doing what I like) 21. Dobrze radzę sobie z nadmiernym stresem (napięciami) /I cope well with stress 22. Pozytywnie myślę o sobie i świecie /I think positively about myself and the world 23. Zwracam się do innych osób o pomoc w trudnych dla mnie sytuacjach (np. do rodziny, przyjaciół) /I ask other people for help in difficult situations (e.g. family, friends) 24. Spędzam czas ze znajomymi/przyjaciółmi co najmniej 1 raz w miesiącu /I spend time with colleagues/friends at least once a month 25. Zapinam pasy bezpieczeństwa w czasie jazdy samochodem osobowym /I fasten car seatbelt 26. Używam kasku w czasie jazdy na rowerze/nartach (jeśli nie jeździsz na rowerze/nartach, pomiń to stwierdzenie) /I use a helmet riding a bicycle/ski (if you do not ride a bicycle/ski please do not tick any box) 27. Przestrzegam przepisów ruchu drogowego, gdy poruszam się pieszo, gdy jadę rowerem lub prowadzę samochód /I keep traffic regulations when I walk in the road or street, ride a bicycle or drive a car 28. Zachowuję się bezpiecznie nad wodą (np. kąpię się tylko w miejscach strzeżonych, nie skaczę na główkę, zakładam kapok, gdy pływam łódką, kajakiem) /I respect safety being at the sea, lake or river (e.g. I take a bath in guarded place, I do not jump head first, I use security jacket using a boat or kayak) 29. Przestrzegam zasad bezpieczeństwa, posługując się urządzeniami elektrycznymi, maszynami, używając substancji chemicznych oraz w czasie zabawy fajerwerkami /I keep safety rules when using electric equipment, machines, chemicals and fireworks 30. Przeznaczam codziennie co najmniej 30 minut na zajęcia związane z umiarkowanym lub dużym wysiłkiem fizycznym (np. jogging, szybki marsz, uprawianie sportu, praca w ogrodzie lub gospodarstwie) /I exercise daily at least 30 minutes with moderate and vigorous intensity (e.g. jogging, brisk walking, practicing sports, gardening, working on a farm) 31. Uczęszczam na zorganizowane zajęcia ruchowe lub treningi co najmniej 1 raz w tygodniu /I take part in organized physical activities or sport training at least once a week 32. Zwiększam ilość ruchu i wysiłków fizycznych w codziennym życiu (np. chodzę pieszo zamiast jeździć samochodem, autobusem czy tramwajem, chodzę po schodach zamiast jeździć windą) /I increase physical activity and physical efforts in every day life (e.g. walking instead of going by car, bus or tram, using stairs instead of lift) 33. Oglądam telewizję nie dłużej niż 2-3 godziny dziennie /I watch television no more than 2 or 3 hours a day podskali pod kątem zmiany wartości współczynnika α po usunięciu poszczególnych stwierdzeń wykazała, że jedynie wyeliminowanie dwóch stwierdzeń może spowodować wzrost tego współczynnika, a tym samym poprawę rzetelności podskal, do których stwierdzenia te należały. Dotyczyło to stwierdzenia nr 25 (wzrost współczynnika α z 0,656 do 0,696) i nr 33 (wzrost współczynnika α z 0,534 do 0,605). Pierwsze z tych

5 Woynarowska-Sołdan M i wsp. Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych 373 stwierdzeń (nr 25) postanowiono zachować, z drugiego zaś (nr 33) zrezygnować, uznając konieczność jego przeformułowania w dalszych badaniach. Rzetelność podskal po usunięciu jednego stwierdzenia (nr 33) przedstawiono w tabeli III. Współczynnik α wynosił w przypadku każdej podskali powyżej 0,6, co pozwalałoby uznać SPZZ za rzetelną. Ze względu na niskie korelacje między stwierdzeniami rezultat ten należy jednak traktować z ostrożnością. Tabela. III. Rzetelność pełnej Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych i jej podskal mierzona współczynnikiem α-cronbacha Table III. Reliability of the whole Positive Health Behaviour Scale and its subscales measured by Cronbach-α coefficient Podskala (numery stwierdzeń) /Subscale (number of statements) α-cronbacha /Cronbach-α Średnia korelacja między stwierdz. /Mean intercorrelation I. Żywienie /Nutrition (1-8) 0,708 0,243 II. Dbałość o ciało /Body care (9-17) 0,687 0,217 III. Odpoczynek i zachowania związane 0,698 0,250 ze zdrowiem psychospołecznym /Relaxation and behaviours related to psychosocial health (18-24) IV. Zachowanie bezpieczeństwa 0,656 0,333 /Safety (25, 27-29) V. Aktywność fizyczna 0,603 0,345 /Physical activity (30-32) Pełna skala /The whole scale 0,825 0, Ocena trafności teoretycznej skali W ocenie trafności teoretycznej SPZZ, w pierwszym kroku zbadano przydatność macierzy korelacji do przeprowadzenia analizy czynnikowej, wykorzystując współczynnik KMO. Osiągnął on wartość 0,785, co przy zalecanej minimalnej wartości na poziomie 0,5, można uznać za wynik satysfakcjonujący. W pierwszej próbie eksploracyjnej analizy czynnikowej 30 zmiennych pierwotnych rozłożyło się zgodnie z kryterium Kaisera na 9 czynników, co nie było zgodne z koncepcją podziału stwierdzeń skali na 5 podskal. W kolejnej próbie analizy narzucono rozwiązanie 5-czynnikowe, zgodnie z przyjętymi założeniami teoretycznymi. Okazało się, że zmienne rozlokowane w 5 czynnikach wyjaśniały w sumie razem tylko 30% ogólnej zmienności (tab. IV). Tabela IV. Udział wyjaśnianej wariancji przez każdy czynnik rozwiązanie pięcioczynnikowe Table IV. Variance explained by each factor 5-factor solution Czynnik /Factor Udział wyjaśnianej wariancji (%) /Variance explained (%) 1 14, , , , ,737 Suma /Total 30,605 Aby ułatwić interpretację uzyskanego rozwiązania, dokonano ortogonalnej rotacji Varimax, pozwalającej uprościć wzór czynników tak, aby doprowadzić do tego, by względnie niewiele zmiennych miało wysokie ładunki na jednym czynniku, a pozostałe zmienne miały na tymże czynniku ładunki niskie. Otrzymane rozwiązanie nie potwierdziło zaproponowanej struktury skali. Niektóre stwierdzenia nie ulokowały się w przewidzianych dla nich podskalach. Tym samym nie można było ustalić nazwy dla kilku uzyskanych czynników, ponieważ zakwalifikowały się do nich stwierdzenia o różnej treści. Jedynie dwie podskale okazały się trafne teoretycznie: podskala IV (Zachowanie bezpieczeństwa) i V (Aktywność fizyczna). 3. Ocena jednowymiarowości podskal Pomimo niejasnej struktury czynnikowej SPZZ przeprowadzono ocenę jednowymiarowości podskal, sprawdzając, czy każdą z nich można uznać za jednowymiarową. W tym celu, wykorzystując analizę głównych składowych, sprawdzono, jakie wartości przyjmują wartości własne oraz ile wynosi udział wariancji wyjaśnionej przez pierwszy czynnik (tab. V). Okazało się, że jedynie dla podskal IV i V tylko jedna wartość własna była większa od 1, co zgodnie z kryterium Kaisera świadczyło o jednowymiarowości każdej z nich. Udział wariancji wyjaśnianej przez pierwszą główną składową dla każdej z podskal kształtował się na poziomie od 32,1% dla podskali II Dbałość o ciało do 56,7% dla podskali V Aktywność fizyczna. Uzyskane rezultaty pozwoliły uznać za jednowymiarowe wyłącznie podskale IV i V. Tabela V. Udział wyjaśnionej wariancji przez pierwszą główną składową Table V. Variance explained by first principal component Podskala /Subscale Udział wyjaśnianej wariancji (%) /Variance explained (%) I 34,228 II 32,092 III 35,843 IV 50,736 V 56, Ocena trafności kryterialnej skali Aby sprawdzić własności prognostyczne testowanej SPZZ, zweryfikowano ją również pod względem trafności kryterialnej. Jak wspomniano wcześniej, przyjęto dwa niezależne kryteria, odpowiadające dodatkowym pytaniom zamieszczonym w kwestionariuszu i sformułowano dwie przedstawione wcześniej hipotezy badawcze. Prawdziwość hipotezy H1 i H2 sprawdzono, porównując średnie wyniki w każdej podskali 1/ 1/ Dla każdej z 5 podskal zbudowano skalę skumulowanych ocen. W tym celu dla każdego z respondentów zsumowano punkty odpowiadające udzielonym przez niego odpowiedziom.

6 374 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): z samooceną stanu zdrowia i samooceną dbałości o zdrowie oraz obliczając współczynnik korelacji rang Spearmana między wynikami w danej podskali oraz samooceną stanu zdrowia i samooceną dbałości o zdrowie. Stwierdzono, że: osoby lepiej oceniające swoje zdrowie i swoją dbałość o nie mają zawsze przeciętnie wyższe wyniki w każdej z podskal (tab. VI), w przypadku każdej podskali współczynnik korelacji rang Spearmana przyjmował wartości dodatnie (tab. VII). Wyniki te dowodzą prawdziwości przyjętych hipotez H1 i H2. Tabela VI. Przeciętne liczby punktów uzyskiwane przez respondentów na poszczególnych podskalach w zależności od samooceny stanu zdrowia i samooceny dbałości o zdrowie (wartości nieznormalizowane) * Table VI. Mean results for each subscale depending on the self-assessment of health and the self-assessment of taking care of health Podskala /Subscale Samoocena stanu zdrowia /Selfassessment of health taki sobie, ani dobry, ani zły /neither good, nor bad dobry /good bardzo dobry /very good Samoocena dbałości o zdrowie /Self-assessment of taking care of health raczej nie dbam o swoje zdrowie /I rather do not take care of health ani dbam, ani nie dbam o swoje zdrowie /I neither take care nor not take care of health raczej dbam o swoje zdrowie /I rather take care of health bardzo dbam o swoje zdrowie /I take a lot of care of health I 12,5 14,5 15,4 10,2 11,8 14,6 18,5 II 15,7 16,8 17,5 13,1 15,2 17,2 18,5 III 11,5 13,8 15,2 11,1 12,1 13,8 15,9 IV 11,2 11,2 11,4 10,7 11,0 11,3 11,5 V 3,4 4,3 5,5 3,1 3,1 4,4 6,5 * Podano rozkłady odpowiedzi uwzględniając jedynie te kategorie odpowiedzi na pytania dotyczące samooceny stanu zdrowia oraz samooceny dbałości o zdrowie, które wybrane zostały przez co najmniej 20 respondentów. Tabela VII. Związki między samooceną stanu zdrowia oraz samooceną dbałości o zdrowie z wynikami w poszczególnych podskalach współczynniki korelacji rang Spearmana Table VII. Correlation between the self-assessment of health and the self-assessment of taking care of health and results of each subscale Spearman rang correlation coefficients Podskala /Subscale Współczynnik korelacji rang Spearmana /Spearman rang correlation coefficient Samoocena stanu zdrowia /Self-assessment of health Samoocena dbałości o zdrowie /Self-assessment of taking care of health I 0,233 0,439 II 0,139 0,308 III 0,353 0,302 IV 0,018 0,139 V 0,274 0,368 Dyskusja Celem niniejszego artykułu było przedstawienie efektów prac nad budową skali do oceny pozytywnych zachowań zdrowotnych dla ludzi dorosłych. Opracowano narzędzie, przeprowadzono badanie w grupie 567 dorosłych oraz przeanalizowano właściwości psychometryczne skali. Wybór nauczycieli jako grupy badanej wynikał z następujących przesłanek: stosunkowo łatwa dostępność badanych, specyficzna rola społeczna nauczycieli, którzy powinni tworzyć wzorce pozytywnych zachowań zdrowotnych dla uczniów, a także realizować edukację zdrowotną w ramach swych przedmiotów, zgodnie z obowiązującą podstawą programową kształcenia ogólnego [10], potrzeba przygotowania prostego narzędzia do badania zachowań prozdrowotnych nauczycieli, które mogłoby być wykorzystane w promocji ich zdrowia, szczególnie w szkołach promujących zdrowie. Analiza psychometryczna narzędzia nie dała jednak jednoznacznej odpowiedzi odnośnie jego jakości. Rzetelność pełnej skali mierzona współczynnikiem α-cronbacha okazała się satysfakcjonująca, rzetelność wszystkich podskal przekraczała zalecany poziom 0,6 co pozwoliło uznać skalę na rzetelną. Struktura czynnikowa SPZZ okazała się jednak inna od oczekiwanej. Ponadto jedynie dwie podskale można było uznać za jednowymiarowe. Wyniki te świadczyły o braku zgodności między projektowaną/zakładaną na podstawie studiów literatury strukturą SPZZ a jej empirycznym odpowiednikiem. Niemniej jednak przeprowadzona analiza związków między wynikami w każdej podskali a samooceną stanu zdrowia i samooceną dbałości o zdrowie pozwoliła uznać SPZZ za trafną kryterialnie. Wyniki te można uznać za mało zadowalające, warto jednak zwrócić uwagę na to, że są one podobne do wyników innych autorów dokonujących analizy psychometrycznej narzędzi do pomiaru zachowań zdrowotnych (tab. VIII). Uzyskane wyniki wskazują, że należy rozważyć ponowne przeprowadzenie badań na większej, losowo dobranej i reprezentatywnej próbie badanych i na zebranych w ten sposób danych dokonać powtórnie analizy psychometrycznej. Wydaje się jednak, że mimo niejednoznacznych wyników analizy psychometrycznej zaprezentowana skala może być wykorzystana w praktyce jako narzędzie w diagnozie i ewaluacji edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia, a także w praktyce lekarzy rodzinnych oraz medycyny pracy. Narzędzie to zawiera podstawowe, ważne dla zdrowia zachowania prozdrowotne, jest stosunkowo krótkie, badanie z jego wykorzysta-

7 Woynarowska-Sołdan M i wsp. Analiza psychometryczna Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla dorosłych 375 Tabela VIII. Wyniki analizy psychometrycznej wybranych narzędzi do badania zachowań zdrowotnych opracowanych przez różnych autorów Table VIII. Results of psychometric analysis of tools for health behaviours measurements elaborated by different authors Autor (rok) nazwa narzędzia /Author (year) name of tool Z. Juczyński (2001) Inwentarz Zachowań Zdrowotnych [11] K. Hild-Ciupińska (2009) Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet [5] N.E. Mahon i wsp (2002) Revised Personal Lifestyle Questionnaire for Early Adolescents* [6] M. Woynarowska-Sołdan, K. Hild-Ciupińska, D. Węziak (2008) Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla młodzieży [4] Badane osoby, liczebność próby /Sample and its size dorośli wiek: lat N=269 kobiety wiek: lat N=298 młodzież wiek: lat N=224 młodzież wiek: lat N=307 Charakterystyka narzędzia i skrócone wyniki analizy psychometrycznej /Characteristic of tool and short results of its psychometric analysis Kwestionariusz zawierał 24 stwierdzenia, które na podstawie analizy czynnikowej zakwalifikowano do 4 równolicznych podskal: prawidłowe nawyki żywieniowe, zachowania profilaktyczne, pozytywne nastawienie psychiczne, praktyki zdrowotne. Wyjaśniały one ogółem 39,2% całkowitej wariancji. Współczynnik α-cronbacha dla całej skali: 0,85, dla poszczególnych podskal od 0,60 do 0,65. Kwestionariusz zawierał 29 stwierdzeń odnoszących się do zachowań prozdrowotnych pogrupowanych w 5 podskal: żywienie, dbałość o ciało, zachowanie bezpieczeństwa, zdrowie psychospołeczne, aktywność fizyczna. Wyjaśniały one ogółem 41,1% całkowitej wariancji. Współczynnik α-cronabacha dla pełnej skali: 0,81, dla poszczególnych podskal: od 0,52 do 0,72. Struktura czynnikowa była inna niż zakładana, tylko dwie podskale okazały się trafne teoretycznie (jednoczynnikowe). Kwestionariusz zawierał 6 podskal: aktywność fizyczna, żywienie, relaksacja, bezpieczeństwo, używanie substancji psychoaktywnych, promocja zdrowia (zgłaszanie się na profilaktyczne badania lekarskie i stomatologiczne, kontrolowanie masy ciała, samobadanie). Współczynnik α-cronbacha dla całej skali: 0,84, dla poszczególnych podskal był niższy i w dwóch przypadkach nie osiągnął zalecanego poziomu 0,6, w trzech był na jego granicy. Analiza trafności czynnikowej doprowadziła badaczy do przyjęcia rozwiązania dwuczynnikowego: czynnik 1. Praktyki promujące zdrowie (11 stwierdzeń) wyjaśniał 22,7% wariancji, wartość własna: 5,44, współczynnik α-cronbacha: 0,77; czynnik 2. Praktyki chroniące zdrowie (6 stwierdzeń), wyjaśniał 8,4% wariancji, wartość własna: 2,02, współczynnik α-cronbacha: 0,67. Kwestionariusz zawierał 30 stwierdzeń przyporządkowanych do 5 podskal: żywienie, odpoczynek i zachowania związane ze zdrowiem psychospołecznym, zachowanie bezpieczeństwa, dbałość o ciało, aktywność fizyczna. Wyjaśniały one w sumie 48,99% ogólnej zmienności. Współczynnik α-cronbacha dla pełnej skali: 0,823, dla poszczególnych podskal od 0,46 do 0,76, rzetelność tych samych podskal mierzona współczynnikiem ρ-jöreskoga była zadowalająca. Zakładana struktura czynnikowa nie potwierdziła się. * Autorzy ci zaadaptowali do badań młodzieży Kwestionariusz Osobistego Stylu Życia (Personal Lifestyle Questionnaire PLQ), opracowany dla dorosłych, jego autorami są: A.F. Muhlenkamp i N.J. Brown [12]. niem nie zabiera dużo czasu (wypełnienie kwestionariusza trwa przeciętnie ok. 10 min), jest łatwe do przeprowadzenia. Dołożono starań, aby stwierdzenia były sformułowane w sposób prosty, zrozumiały dla respondentów o różnym poziomie wykształcenia. Kwestionariusz można także modyfikować zależnie od specyficznych potrzeb ewentualnych respondentów (dodanie stwierdzeń, przeformułowanie stwierdzeń w celu ich dostosowania do potrzeb danej grupy osób z chorobami przewlekłymi). Wypełnienie kwestionariusza może być korzystne dla: respondentów: wypełnianie kwestionariusza jest okazją do autorefleksji i samopoznania, może być punktem wyjścia do wprowadzania przez badanych zmian prozdrowotnych w ich stylu życia, osób prowadzących programy edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia: wyniki badania mogą być wykorzystane do planowania i ewaluacji tych programów, lekarzy rodzinnych i medycyny pracy: badanie umożliwia wgląd w zachowania prozdrowotne pacjentów i ich orientowanie w kierunku prozdrowotnym Za ograniczenie prezentowanych badań należy uznać to, że przeprowadzono je w jednorodnej grupie badanych, spośród których prawie wszyscy posiadali wyższe wykształcenie. Nie była to także grupa reprezentatywna: Większość badanych stanowiły osoby młode (do 40 roku życia). Wnioski 1. Wyniki analizy psychometrycznej Skali Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla ludzi dorosłych nie dały jednoznacznej odpowiedzi odnośnie jej jakości: najbardziej rzetelną miarą pozytywnych zachowań zdrowotnych okazał się wynik ogólny skali, struktura czynnikowa skali nie jest jasna, każdą z podskal można uznać za trafną kryterialnie. 2. Istnieje potrzeba przeprowadzenia badań na losowo dobranej i reprezentatywnej grupie badanych i dokonania na tej podstawie ponownej walidacji skali. 3. Opracowana skala może być wykorzystana w praktyce edukacji zdrowotnej i promocji zdrowia (w tym szczególnie programach Promocja zdrowia w zakładzie pracy i Szkoła promująca zdrowie ), a także w praktyce lekarzy rodzinnych i medycyny pracy.

8 376 Probl Hig Epidemiol 2012, 93(2): Piśmiennictwo / References 1. Mazur J, Małkowska-Szkutnik A (red). Wyniki badań HBSC Raport techniczny IMiD, Warszawa Czapiński J, Panek T (red). Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków. Rada Monitoringu Społecznego, Warszawa Stan zdrowia ludności Polski w 2009 r. Główny Urząd Statystyczny, Warszawa Woynarowska-Sołdan M, Hildt-Ciupińska K, Węziak D. Skala Pozytywnych Zachowań Zdrowotnych dla młodzieży. Wstępna analiza psychometryczna. Med Wieku Rozwoj 2008, 12, 2(1): Hildt-Ciupińska K. Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych dla kobiet. Probl Hig Epidemiol 2009, 90(2): Mahon NE, Yarchesky TJ, Yarchesky A. The revised personal lifestyle questionnaire for early adolescents. West J Nurs Res 2002, 25(5): Mahon NE, Yarchesky A, Yarchesky TJ. Psychometric evaluation of the personal lifestyle questionnaire for adolescents. Res Nurs Health 2002, 25: Woynarowska-Soldan M. Skala pozytywnych zachowań zdrowotnych. Remedium 2008, 9(187): Woynarowska-Sołdan M. Dbałość o zdrowie w młodości i wczesnej dorosłości. [w:] Edukacja zdrowotna. Poradnik dla nauczycieli wychowania fizycznego w gimnazjum i szkołach ponadgimnazjalnych. Woynarowska B (red). ZNP, Kielce 2012: Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego i kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół (Dz.U. 2009, nr 4, poz. 17). 11. Juczyński Z. Narzędzia pomiaru w promocji i psychologii zdrowia. Pracownia Testów Psychologicznych Polskiego Towarzystwa Psychologicznego, Warszawa 2001: Muhlenkamp AF, Brown NJ. The development of an instrument to measure health practices. Paper presented at the American Nurses Association Council of Nurse Researchers Conference, Minneapolis 1983.