Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii

Uniwersytet Rzeszowski Wydział Ekonomii STUDIA PODYPLOMOWE Mechanizmy funkcjonowania strefy euro VII edycja, rok akademicki 2015/16 Małgorzata Koperska Doświadczenia krajów Niemcy, Grecja i Słowacja dotyczące przyjęcia waluty euro Praca dyplomowa wykonana pod kierunkiem dr Małgorzaty Wosiek Przyjmuję pracę Data i podpis promotora RZESZÓW 2016 Studia realizowane z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej

Oświadczenie autora pracy Świadom odpowiedzialności prawnej oświadczam, że niniejsza praca dyplomowa została napisana przeze mnie samodzielnie i nie zawiera treści uzyskanych w sposób niezgodny z obowiązującymi przepisami. Oświadczam również, że przedstawiona praca nie była wcześniej publikowana, jest w pełni autorska i powstała dla celów uzyskania świadectwa ukończenia studiów podyplomowych Mechanizmy funkcjonowania strefy euro i nie była także przedmiotem procedur związanych z uzyskaniem tytułu zawodowego w wyższej uczelni. Data Podpis autora pracy 2

Streszczenie Rozważania podjęte w pracy koncentrują się wokół ustalenia, jakie są powiązania między wypełnianiem kryteriów konwergencji nominalnej oraz realnej z rozmiarami korzyści płynących z członkostwa w strefie euro dla wybranych krajów. W tym kontekście analizom poddano gospodarki Niemiec, Słowacji oraz Grecji w latach 1999-2014. Uwzględniono: zmiany PKB i PKB per capita, kryteria konwergencji nominalnej, wybrane przejawy konkurencyjności gospodarek. Wykorzystano dane statystyczne pochodzących z bazy danych Eurostat, The Global Competitiveness Report. Rozważania ukierunkowuje teza badawcza, że zasadniczą przyczyną odmiennych korzyści odnoszonych przez te kraje z członkostwa w strefie euro - zwłaszcza w warunkach kryzysu gospodarczego - jest skala zróżnicowań w sferze realnej analizowanych gospodarek. Natomiast mniejsze znaczenie odgrywają kryteria konwergencji nominalnej. Słowa kluczowe: konkurencyjność, konwergencja nominalna, konwergencja realna, zróżnicowanie gospodarcze, strefa euro, Unia Europejska, kryzys gospodarczy TYTUŁ The experience of Germany, Greece and Slovakia in adopting the Euro currency 3

SPIS TREŚCI WSTĘP...5 ROZDZIAŁ I. TEORETYCZNE ASPEKTY INTEGRACJI GOSPODARCZEJ...7 1.1. Powstanie Unii Walutowej w Europie - rys historyczny...7 1.2. Kryteria integracji walutowej według teorii optymalnych obszarów walutowych...10 1.3. Koszty i korzyści członkostwa w strefie euro...12 ROZDZIAŁ II. KONWERGENCJA REALNA I NOMINALNA W NIEMCZECH, SŁOWACJI I GRECJI W LATACH 1999-2014...14 2.1. Cechy strukturalne gospodarek analizowanych krajów...14 2.2. Fiskalne kryteria konwergencji...19 2.3. Monetarne kryteria konwergencji...22 ROZDZIAŁ III. MIĘDZYNARODOWA KONKURENCYJNOŚĆ GOSPODAREK NIEMIEC, GRECJI ORAZ SŁOWACJI W LATACH 1999-2014...25 3.1. Zmiany w wybranych przekrojach konkurencyjności gospodarczej analizowanych krajów......25 3.2. Konkurencyjność gospodarek w świetle międzynarodowych rankingów...33 WNIOSKI......36 BIBLIOGRAFIA...37 4

WSTĘP Unia Europejska obejmuje państwa o zróżnicowanym poziomie rozwoju społecznogospodarczego. Priorytetem integracji europejskiej jest dążenie do wyrównywania nierówności gospodarczych pomiędzy poszczególnymi państwami, ponieważ zróżnicowany poziom rozwoju krajów niekorzystnie wpływa na funkcjonowanie europejskiego systemu gospodarczego. O możliwości rozwoju i wzmacniania konkurencyjności gospodarczej krajów decydują m.in. dotychczasowa ścieżka wzrostu gospodarczego, ilościowe i jakościowe wyposażenie w czynniki wytwórcze, stabilność i jakość otoczenia makroekonomicznego i międzynarodowego, sprawność instytucji, itp. Szczególne uwarunkowanie rozwoju społeczno-gospodarczego stanowi członkostwo w ugrupowaniach integracyjnych. Z założenia wszelkie formy międzynarodowej integracji mają służyć większej efektywności alokacji zasobów i podnoszeniu dobrobytu obywateli wszystkich państw uczestniczących w takich strukturach. Historia funkcjonowania UE oraz strefy euro pokazuje jednak, że poszczególni członkowie tych ugrupowań odnoszą odmienne korzyści owego członkostwa. Przejawia się to m.in. w zróżnicowanej dynamice zmian PKB oraz PKB per capita, zmianach pozycji oraz zdolności konkurencyjnej, stabilności i możliwości zapewnienia makroekonomicznej równowagi wewnętrznej oraz zewnętrznej. Wszystkie te aspekty skłaniają do poszukiwania odpowiedzi na pytania, jakie czynniki oraz uwarunkowania determinują bilans kosztów-korzyści z przyjęcia wspólnej waluty. Jest to pytanie ważne dla krajów, jak Polska, które aspirują do pogłębienia więzi integracyjnych. W warstwie teoretycznej odpowiedzi na postawione pytanie dostarcza teoria optymalnych obszarów walutowych. Z kolei w warstwie empirycznej jedną z metod poszukiwania odpowiedzi na zadanie pytanie jest śledzenie oraz analiza doświadczeń i wyników rozwoju społeczno-gospodarczego krajów, które już funkcjonują w strukturach Unii Gospodarczo-Walutowej. W tym kontekście celem pracy jest ustalenie, jakie są powiązania między wypełnianiem kryteriów konwergencji nominalnej oraz realnej z rozmiarami korzyści płynących z członkostwa w strefie euro dla wybranych krajów, jak Niemcy, Grecja i Słowacja. Podstawą doboru państw była ich różnorodność pod względem terytorialnym oraz gospodarczym. Gospodarka niemiecka została wybrana ze względu na jej duże znaczenie i siłę na arenie międzynarodowej oraz jej znaczny wkład w określanie kierunków i dynamiki funkcjonowania strefy euro. Grecja, ze względu na doświadczane w ostatnich latach zaburzenia gospodarcze, jest przykładem kraju, który musi przezwyciężać swoje słabości funkcjonując w strukturach unijnych i respektując zasady przyjęte na szczeblu ponadnarodowym. Słowacja z kolei jest jednym z bliższych Polsce (kulturowo, historycznie, gospodarczo) członków strefy euro. Państwa te mimo różnorodności gospodarczej tworzą zintegrowany obszar, do którego wejście wymagało spełnienia odpowiednich kryteriów. Przedział czasowy analizy obejmuje lata 1999-2014. Zwrócono uwagę, jak kształtowały się doświadczenia omawianych państw w początkowej fazie wejścia do strefy euro i w późniejszym okresie. Dla ukierunkowania rozważań postawiono tezę badawczą, że zasadniczą przyczyną odmiennych korzyści odnoszonych przez te kraje z członkostwa w 5

strefie euro - zwłaszcza w warunkach kryzysu gospodarczego - jest skala zróżnicowań w sferze realnej analizowanych gospodarek. Natomiast mniejsze znaczenie odgrywają kryteria konwergencji nominalnej. W przygotowaniu pracy wykorzystano literaturę krajową, jak i zagraniczną. Wykorzystano także raporty publikowane przez Narodowy Bank Polski oraz Komisję Europejską. Analizę przedstawioną w części empirycznej pracy oparto przede wszystkim na danych z bazy Eurostat, The Conference Board Total Economy Database oraz raportów o konkurencyjności Global Competitiveness Report. Zastosowano analizę opisową, porównawczą oraz analizę liniowej funkcji trendu. Praca składa się z trzech rozdziałów. Pierwszy rozdział odnosi się do teoretycznych aspektów międzynarodowej integracji gospodarczej. W drugim dokonano oceny stopnia przygotowania Niemiec, Słowacji oraz Grecji do członkowstwa w unii walutowej, ze względu na kryteria konwergencji nominalnej oraz realnej. W rozdziale trzecim uwagę skupiono na zmianach międzynarodowej konkurencyjności analizowanych krajów. 6

Rozdział I TEORETYCZNE ASPEKTY INTEGRACJI GOSPODARCZEJ 1.1. Powstanie Unii Walutowej w Europie rys historyczny Istotą międzynarodowej integracji gospodarczej według Z. Kameckiego jest jednolita struktura ekonomiczna obejmująca grupę ściśle powiązanych ekonomicznie państw. Elementem tego procesu są sztywne kursy walutowe, co prowadzi do zastąpienia walut narodowych wspólną jednostką pieniężną. Osiągnięcie tego jest możliwe w warunkach liberalizacji swobody przepływów kapitału między państwami oraz koordynacji ich polityki pieniężnej i gospodarczej. Idea takiej integracji wywodzi się z tego, że kraje, które chcą wyeliminować ryzyko niepewności cen i kosztów oraz trudności w bilansie handlowym i płatniczym, dążą do stabilności kursów walutowych 1. Pomysłodawcą pierwszej sektorowej integracji europejskiej był Jean Monnet, który poddał kontroli sektor niemieckiego górnictwa i hutnictwa pragnąc zapobiec przyszłym konfliktom w Europie. Traktat paryski o Europejskiej Wspólnocie Węgla i Stali dał podstawy stworzenia wspólnego rynku węgla i stali ze swobodnym przepływem pracowników i produktów. Odpowiedzialną za politykę cenową, programy restrukturyzacyjne i rozwój finansowy była ponadnarodowa Wysoka Władza. Założyciele: Niemcy, Francja, Włochy, Belgia, Holandia i Luksemburg, na podstawie pozytywnych doświadczeń tej integracji, podpisały później, na początku 1958 r., traktaty rzymskie o utworzeniu Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej oraz o powstaniu Europejskiej Wspólnoty Energii Atomowej. 2 Wobec doświadczeń Wielkiego Kryzysu lat 30. XX w., podjęto działania zmierzające do utworzenia międzynarodowej organizacji, stojącej na straży ładu gospodarczego. W 1944 r. w Bretton Woods utworzono GATT (Układ Ogólny w sprawie Taryf Celnych i Handlu), który później został przekształcony w Światową Organizację Handlu (WTO World Trade Organization). Konferencja w Bretton Woods dotyczyła opracowania zasad działania Międzynarodowego Funduszu Walutowego (MFW). Światową walutą stał się dolar amerykański, który był jako jedyny wymienialny na złoto w rozliczeniach pomiędzy bankami centralnymi. Banki centralne krajów należących do MFW były odpowiedzialne za stabilizację kursów oraz ustalenia na rynku dewizowym. Konsekwentna polityka pieniężna Stanów Zjednoczonych doprowadziła w 1958 r. do wymienialności, zgodnie z wymogami MFW, walut krajów Europy Zachodniej. Do lat sześćdziesiątych XX w. system funkcjonował sprawnie, zaś później pojawiły się wyraźne napięcia, których skutkiem były m.in. ataki spekulacyjne na dewaluację funta szterlinga, a następnie franka francuskiego. Banki centralne odnotowały ubytki w rezerwach dewizowych, co było następstwem nadmiernie usztywnionych kursów walutowych. Powstanie ery niestabilności walutowej w latach 1968-1969 wymusiło rewaluację marki niemieckiej oraz 1 Baldwin R., Wyplosz Ch., 2009: The Economics of European Integration, Geneva, s.14 2 J.J. Michałek, 2010: Zarys integracji gospodarczej i walutowej w Europie, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy Euro, red P. Kowalewski, G. Tchorek, J. Górski, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s. 8. 7

dewaluację franka francuskiego. Kolejnym napięciem stał się tzw. paradoks Triffina polegający na nierealności wymienialności dolarów na złoto po stałym kursie. W drugiej połowie lat 60. ubiegłego wieku ekspansywna polityka budżetowa doprowadziła do powstania deficytu budżetowego w USA, wzrostu inflacji oraz przekształcenia nadwyżki bilansu obrotów bieżących w deficyt. System z Bretton Woods załamał się początkiem lat. 70, co wiązało się z destabilizacją kursów walutowych krajów należących do EWG 3. W 1957 r. na podstawie traktatu rzymskiego powołano Europejską Wspólnotę Gospodarczą, której cele miały być osiągane przez bardziej ujednoliconą politykę gospodarczą krajów członkowskich. Każde państwo powinno dążyć do stabilizacji poziomu cen, równowagi bilansu płatniczego i zaufania do własnej waluty 4. Przewidziana została także potrzeba spójności polityki walutowej krajów członkowskich polegająca na respektowaniu stałych kursów walutowych. Powołany Komitet Doradczy do Spraw Walutowych miał na celu koordynację polityki walutowej krajów na podstawie obserwacji sytuacji finansowej i walutowej oraz określał zasady polityki walutowej opracowanej przez poszczególne kraje. Komitet Prezesów Banków Centralnych konsultował kwestie zasad polityki banków centralnych, był odpowiedzialny również za wymianę informacji i oceny postanowień banków emisyjnych, płynność bankową i poziom oprocentowania. W 1973 r. powołano również Europejski Fundusz Współpracy Walutowej, który wspierał współpracę walutową. Do jego kompetencji należało podejmowanie decyzji o interwencji na rynku dewizowym. Fundusz przyjmował rezerwy walutowe krajów i administrował udzielaniem pomocy finansowej 5. W 1969 r. w związku z potrzebą pomocy finansowej dla krajów mających trudności z utrzymaniem kursu własnej waluty, powstała Unia Gospodarczo-Walutowa oraz powołano Fundusz Europejski. Podstawę współpracy walutowej miała stanowić konwergencja gospodarcza. Urzeczywistnieniem tego był Plan Wernera. Raport ten zniósł granice podatkowe, które stwarzały blokadę wymiany handlowej. Ustanowiono również średnioterminową pomoc finansową w celu utrzymania wahań kursów w określonych rozmiarach, zwiększono krótkoterminową pomoc walutową. W 1971 roku powołano Europejski Fundusz Współpracy Walutowej, Komitet Współpracy Gospodarczej (18.02.1974) i Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (10.12.1974). Powstanie Unii Gospodarczej i Walutowej (UGiW) było nowym celem integracji europejskiej, który doprowadzi do pełnej liberalizacji przepływu kapitału oraz wymienialności walut państw członkowskich i nieodwołalnego ustalenia kursów wymiany walut 6. W 1972 r. podjęto próbę nowej integracji pieniężnej działającej na zasadzie mechanizmu węża w tunelu, ograniczając wahania kursów wobec dolara, skupiając kraje europejskie wokół marki niemieckiej. Europejski system walutowy został powołany decyzją Rady Europejskiej 5 grudnia 1978 r. w Brukseli. Początkowo do Europejskiego Systemu Walutowego przystąpiły RFN, Belgia, Dania, Holandia, Francja, Luksemburg, Irlandia oraz Włochy. Ideą było stworzenie strefy stabilności monetarnej w Europie. Mechanizm kursowy 3 Cichocki M., 2015: Unia w Unii? Strefa euro w przebudowie, Projekt realizowany z Narodowym Bankiem Polskim w ramach programu edukacji ekonomicznej, Centrum Europejskie Natiolins, Numer specjalny 2 (6), s.7 4 Komisja Europejska, 2014: Jedna waluta dla jednej Europy, Droga do euro, Unia Europejska, s. 20 5 Pacho W., 2009: Europejska integracja monetarna od A do Z, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s. 45 6 Ibidem, s.43 8

pod nazwą ERM I polegał na obliczaniu kursu każdej waluty w oparciu o centralny kurs wymiany względem europejskiej jednostki walutowej lub ECU, która stanowiła średnią ważoną wszystkich walut biorących udział w mechanizmie 7. Grecja weszła do systemu 1 lipca 1985 r. System ERM obowiązuje nadal jako ERM II określając kursy walut państw członkowskich UE nienależących do strefy euro względem euro z zachowaniem przedziału wahań z lat 1993 1999 (czyli +/-15%). System ten wg założeń miał się przyczynić do zmniejszenia inflacji i być narzędziem jej kontroli 8. Potrzebę lepszej koordynacji polityk gospodarczych zaproponowano w 1989 r. w sprawozdaniu Delorsa, który kontynuował proces tworzenia rynku wewnętrznego na podstawie wspólnej waluty. Utworzono Europejski Bank Centralny oraz podjęto rozpoczęcie pierwszego etapu UGiW liberalizację przepływu kapitału, który miał potrwać do 1990 r. W 1989 r., na szczycie Rady Europejskiej, uzgodniono poprawki w związku z założeniami, które uwzględniono w Traktacie o Unii Europejskiej. Zakładano wprowadzenie Unii Gospodarczo-Walutowej w trzech etapach: 9 do 1993 r. zapewnienie swobodnego przepływu kapitału między państwami członkowskimi, do 1998 r. doprowadzenie do konwergencji polityk gospodarczych i wzmocnienia współpracy między krajowymi bankami centralnymi państw członkowskich (uniezależnienie banków centralnych od władz publicznych), do 1999 r. stopniowe wprowadzanie euro jako jednej waluty państw członkowskich i wdrożenie polityki EBC. Uzyskanie przez Europę silnej i stabilnej waluty było priorytetem założeń na spotkaniu Rady Europejskiej w Maastricht w grudniu 1991 r. W 1992 r. podpisano układ w Oporto o utworzeniu Europejskiego Obszaru Gospodarczego (EOG). Europejski Bank Centralny zaczął emitować wspólną walutę euro, na którą wymieniono waluty przystosowanych krajów. Euro wprowadzono do obiegu 1.01.2002 r. Kraje zastąpiły swoje waluty krajowe, zaś ich własne jednostki walutowe zostały podjednostkami, funkcjonującymi wyłącznie jako pieniądz księgowy. W początkowym okresie waluta euro była głównie wykorzystywana w operacjach bezgotówkowych. Do utworzenia unii gospodarczo-walutowej w 1998r. zakwalifikowano 11 krajów Unii Europejskiej, poza Danią, Szwecją i Wielką Brytanią oraz Grecją, która dołączyła do UGW w 2001r. Strefa euro obejmuje obecnie 19 państw członkowskich Unii Europejskiej. Potencjalne kraje, które mogłyby w przyszłości przyjąć wspólną walutę to Dania, w której przeprowadzono referendum i tylko 53% głosujących zdecydowało się pozostać przy duńskiej koronie oraz Polska, która zobowiązała się do przyjęcia waluty, ale nie określiła terminu jej przyjęcia. 7 Parlament Europejski Do Waszych usług, 2016: Historia unii gospodarczej i walutowej, http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/pl/displayftu.html?ftuid=ftu_4.1.1.html, (dostęp: 10.06.2016) 8 Czarny E., Folfas P., Śledziewska K., Witkowski B., 2013: Wpływ integracji monetarnej na wymianę towarową w warunkach kryzysu gospodarczego, Materiały i Studia nr 300, Narodowy Bank Polski, Instytut Ekonomiczny, Warszawa, s.23 9 Parlament Europejski, 2016: Noty faktograficzne o Unii Europejskiej, Historia unii gospodarczej i walutowej, (źródło: http://www.europarl.europa.eu/atyourservice/pl/displayftu.html?ftuid=ftu_4.1.1.html, dostęp:11.06.2016) 9

1.2. Kryteria integracji walutowej według teorii optymalnych obszarów walutowych Optymalny obszar walutowy to obszar geograficzny obejmujący region lub państwa, na którym wprowadzenie wspólnej waluty lub wprowadzenie sztywnego kursu pomiędzy regionalnymi (krajowymi) walutami i zachowanie zbiorowego kursu płynnego w stosunku do walut krajów trzecich (przy zachowaniu wewnętrznej mobilności czynników produkcji i braku ich zewnętrznej mobilności), doprowadzi do maksymalizacji efektywności ekonomicznej na tym obszarze 10. Za prekursora koncepcji uważa się Roberta Mundella, którego badania stworzyły podstawę wprowadzenia wspólnej waluty euro oraz utworzenia unii monetarnej. Mundell uważał, że optymalny obszar walutowy to zdolność stabilizacji poziomu cen i zatrudnienia. Wahania finansowe oraz zakłócenia w poziomie zatrudnienia niwelowane są przez wewnętrzne dostosowania na takim obszarze 11. Warunkiem odniesienia korzyści z przystąpienia kraju do obszaru walutowego jest synchronizacja cykli koniunkturalnych w strefie, zachowanie zbliżonej reakcji na zewnętrzne szoki podażowo- popytowe oraz występowanie w tych krajach elastyczności cen i płac (m.in. dzięki mobilności siły roboczej i innych czynników wytwórczych). Utrzymanie tych warunków pozwoli na optymalną alokację czynników produkcji 12. R. Mundell badał korzyści i wady stosowania płynnych i sztywnych kursów walutowych. W analizie szoków popytowych starał się dobrać optymalny system kursu walutowego do bieżących warunków gospodarczych. Celem miało być osiągnięcie makroekonomicznej równowagi zewnętrznej. Polityka gospodarcza miała efektywnie obniżyć poziom bezrobocia oraz utrzymać stabilność inflacji. Na obszarze powinien funkcjonować jeden bank centralny zajmujący się kierowaniem polityką monetarną obszaru, która powinna bazować na stałych kursach walutowych 13. Duży wkład w rozwój teorii optymalnych obszarów walutowych (TOOW) miał również R. McKinnon, który twierdził, że dla małych gospodarek, o niewielkim znaczeniu w skali globalnej, jest nieopłacalne tworzenie własnej waluty, ze względu na konieczność jej wymiany podczas handlu międzynarodowego. McKinnon badał kryteria optymalności obszaru walutowego w warunkach otwartości gospodarki, która rozumiana była jako integracja handlowa z innymi gospodarkami. Doszedł do wniosku, że w otwartej gospodarce kurs walutowy jest mniej istotny niż w przypadku gospodarki zamkniętej, w której powinien być stosowany kurs płynny 14. P. Kenen skupiał się na badaniu dywersyfikacji struktury produkcji, która redukuje konieczność dostosowania terms of trade w użyciu kursu walutowego. Badacz twierdził, że 10 Narodowy Bank Polski, Portal Edukacji Ekonomicznej, Słownik (źródło: https://www.nbportal.pl/slownik/pozycje-slownika/optymalny-obszar-walutowy, dostęp: 11.06.2016) 11 Sum K., 2011: Teoria optymalnych obszarów walutowych, Katedra Finansów Międzynarodowych SGH, International Journal of Management and Economics 29,135-156, Warszawa, s. 2. 12 Borowski J., 2001: Podatność Polski na szoki asymetryczne a proces akcesji do unii gospodarczej i walutowej, Departament Analiz i Badań, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.4 13 Tymoczko I.D., 2013: Analiza porównawcza systemów kursu walutowego, Materiały i studia, Zeszyt nr 287, Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.33 14 Tchorek G., 2014: Teoretyczne podstawy integracji walutowej, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.47 10

szoki asymetryczne nie dotykają całej gospodarki, lecz jej poszczególnych sektorów. Spadki popytu i produkcji w jednym sektorze mogą być niwelowane wzrostem produkcji w innych gałęziach gospodarki. P. Kenen uznał, że kraje, które nie specjalizują się wyłącznie w produkcji jednego dobra są lepszymi kandydatami do przystąpienia do OOW 15. Na podstawie TOOW można wymienić szereg warunków dla integracji, określanych jako kryteria optymalności: zabezpieczające przed asymetrycznymi szokami makroekonomicznymi i sprzyjające absorpcji wstrząsów. Ryzyko dotknięcia asymetrycznym wstrząsem popytowo-podażowym zmniejszają zbieżność cykli koniunkturalnych, zbliżony poziom inflacji, dywersyfikację produkcji, zbieżność strukturalna i wysoki poziom rozwoju handlu wewnątrzgałęziowego 16. Grupa czynników, sprzyjających absorpcji wstrząsów makroekonomicznych obejmuje: mobilność czynników produkcji, elastyczność cen i płac, integrację fiskalną, integrację w sferze polityki gospodarczej, integrację rynku finansowego. Pod koniec lat 70. XX wieku zgłaszano zastrzeżenia odnośnie przydatności TOOW, ze względu na niespójności i niejednoznaczności wniosków wynikających z poszczególnych kryteriów, w rozwiązywaniu praktycznych problemów integracji walutowej. Zahamowaniu uległ także proces integracji monetarnej EWG, gdyż światowy kryzys walutowy i gospodarczy spowodował odstąpienie od realizacji planu Wernera. Nowe inicjatywy powrotu do TOOW prowadziły w warstwie empirycznej do intensyfikacji integracji walutowej na podstawie Raportu Delorsa z 1989 r., a w warstwie teoretycznej do zmiany spojrzenia na kryteria optymalności obszaru walutowego. Nowa Teoria Optymalnych Obszarów Walutowych zmniejszała skalę kosztów z uczestnictwa w unii walutowej, odchodząc od dominującego we wcześniejszym podejściu keynesizmu. Powstała teza o endogeniczności kryteriów TOOW, która zakładała synchronizację cykli koniunkturalnych i konwergencję gospodarczą na skutek uczestnictwa w unii monetarnej 17. Podczas, gdy klasyczna TOOW do połowy lat 80 XX w. skupiała się głównie na integracji ekonomicznej, nowa teoria zwracała uwagę na korzyści wynikające ze stabilności i wiarygodności przynależenia do obszaru walutowego. Zakładała także, że przy zachowaniu odpowiedniego poziomu dopasowania strukturalnego i instytucjonalnego możliwa jest dynamizacja procesów konwergencji realnej 18. Zgodnie ze stanowiskiem prezentowanym przez Komisję Europejską przygotowanie do unii walutowej, wzrost integracji handlowej prowadzi do wzrostu korelacji cykli koniunkturalnych, ponieważ handel międzynarodowy jest kanałem rozpowszechniania szoków oraz wraz z rozwojem integracji rośnie udział handlu wewnątrzgałęziowego. Teoria została zakwestionowana przez P. Krugmana, który twierdził, że intensywność handlu wpływa na zwiększenie dywergencji cyklu, ponieważ na skutek efektu skali prowadzi do specjalizacji krajów zgodnie z ich przewagami komparatywnymi 19. Założenia nowej TOOW odpowiadają kryteriom konwergencji nominalnej sformułowanym w traktacie Unii Europejskiej i obejmują założenia polityki pieniężnej (stabilność cen, kursu walutowego i stóp procentowych) oraz założenia polityki fiskalnej 15 McKinnon R., Optimum Currency Areas, American Economic Review, vol. 53, 1963., s.34 16 Baldwin R., Wyplosz Ch., 2009: The Economics of European Integration, Geneva, s.14 17 Tchorek G., 2014: Teoretyczne podstawy integracji walutowej,.s. 44 18 Ibidem, s.44 19 Ibidem, s.5 11

(zrównoważenie finansów publicznych: deficytu i długu) oraz spójność rozwiązań prawnych (konwergencja prawna) zob. tab.1. Kryterium prawne głosi, że Każde Państwo Członkowskie zapewnia, najpóźniej z datą ustanowienia Europejskiego Systemu Banków Centralnych, zgodność swojego ustawodawstwa krajowego w tym statutu krajowego banku centralnego, z niniejszym Traktatem i Statutem ESBC ( art. 108 i art. 109 TuWE) Stabilność cen Kryteria konwergencji nominalnej Miara Sposób pomiaru Kryteria konwergencji zharmonizowana stopa inflacji cen towarów konsumpcyjnych Tabela 1. nie więcej niż 1,5 punktu procentowego ponad średnią stopę inflacji trzech państw członkowskich o najniższej dynamice cen Dobry stan finansów publicznych deficyt rządowy jako % PKB wartość referencyjna: nie więcej niż 3% Stabilność finansów publicznych dług publiczny jako % PKB wartość referencyjna: nie więcej Trwałość konwergencji Stabilność kursu walutowego długookresowa stopa procentowa odchylenie od kursu centralnego niż 60% nie więcej niż 2 punkty procentowe ponad średnią stopę trzech państw członkowskich o najniższym poziomie inflacji uczestnictwo w mechanizmie kursowym ERM II przez okres 2 lat bez naruszenia ustaleń Źródło: Komisja Europejska, 2014: Jedna waluta dla jednej Europy, Droga do euro, Unia Europejska, s.6 Kryteria konwergencji to wymagania, jakie stawia przed przyszłymi krajami członkowskimi strefa euro. Sprawne funkcjonowanie strefy zależne jest od stopnia podobieństwa krajów członkowskich. Ocenę podobieństwa według kryteriów konwergencji dokonuje Komisja Europejska i EBC stosując zasadę rygoryzmu (pomijając przybliżone normy ilościowe), integralności i równorzędności (łączne i jednoczesne spełnianie kryteriów), trwałości (realizacji norm), przejrzystości i realności (w oparciu o wiarygodne dane). 1.3. Koszty i korzyści członkostwa w strefie euro Korzyści przystąpienia do strefy euro można rozpatrywać z punktu widzenia pojedynczego kraju oraz z perspektywy całej unii gospodarczo-walutowej. Celem uczestnictwa państw w strefie euro jest uzyskanie korzyści, a zapewnieniem tego jest proces konwergencji. Przyjęcie wspólnej waluty niesie również określone wyzwania oraz ryzyko. Wśród korzyści płynących z przynależności do unii walutowej najczęściej wskazuje się obniżenie kosztów transakcyjnych oraz zmniejszenie ryzyka kursowego. Stabilizacja relacji wymienialnych walut sprzyja kreacji handlu. Korzyści, które odczuwają konsumenci, to przejrzystość cen, czego efektem jest także ograniczenie zjawiska dyskryminacji oraz intensyfikacja konkurencji. Skutkiem wprowadzenia wspólnej waluty może być także 12

obniżenie stóp procentowych oraz wzrost inwestycji krajowych i zagranicznych. W efekcie spadku premii za ryzyko tworzą się sprzyjające warunki do konwergencji stóp procentowych długoterminowych. Efektywne wykorzystanie czynników wytwórczych, szybsza dyfuzja technologii zwiększają wolumen wymiany handlowej oraz przyczyniają się do wzrostu PKB oraz dobrobytu. Stabilność kursowa wpływa na lepsze wykorzystanie efektu skali 20. Wymiana waluty i wprowadzenie jej do obiegu wiążą się z kosztami o charakterze krótkoterminowym: przystosowania systemów informatycznych i procesów operacyjnych, przystosowania maszyn i urządzeń do wprowadzenia obiegu gotówkowego, zatrudnienia i szkolenia pracowników, utraty przez instytucje finansowe dochodów z transakcji wymiany walut, przeprowadzenia kampanii informacyjnej (koszty techniczne i administracyjne). Negatywnym skutkiem przyjęcia wspólnej waluty może być także wzrost cen będący wynikiem zaokrągleń waluty przez nieuczciwych przedsiębiorców. Spełnienie kryteriów konwergencji zacieśnia politykę makroekonomiczną. Ustalenie kursu konwersji może spowodować utratę konkurencyjności gospodarki ze względu na niebezpieczeństwo nagłego podwyższenia cen 21. Długookresowym kosztem przystąpienia do unii walutowej jest z kolei utrata autonomicznej polityki pieniężnej i kursowej. Rezygnacja z własnej polityki może wiązać się z wystąpieniem nadmiernych wahań produkcji, konsumpcji oraz zatrudnienia. Skala tego kosztu zależy od podatności gospodarki na szoki asymetryczne (prawdopodobieństwo wystąpienia szoków jest tym mniejsze, im silniejsze są powiązania handlowe kraju przystępującego z krajami strefy euro). Obniżenie stóp procentowych może doprowadzić do wzrostu popytu, boomu kredytowego oraz wzrostu inflacji 22. 20 Gajewski P., 2014: Korzyści i szanse związane z przyjęciem euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.194-210 21 Tumpel-Gugerell G., 26.11.2007: Wystąpienie Członka Zarządu EBC na konferencji "Polska a euro", Europejski Bank Centralny, Warszawa (https://www.ecb.europa.eu/press/key/date/2007/html/sp071126.pl.html, dostęp: 10.06.2016) 22 Rogut A., 2014: Koszty i zagrożenia związane z wejściem Polski do strefy euro, [w:] Mechanizmy funkcjonowania strefy euro, red. Kowalewski P., Tchorek G., Górski J., Narodowy Bank Polski, Warszawa, s.212-231 13

Rozdział II KONWERGENCJA REALNA I NOMINALNA W NIEMCZECH, SŁOWACJI I GRECJI W LATACH 1999-2014 2.1. Cechy strukturalne gospodarek analizowanych krajów Zgodnie z TOOW, w zapewnianiu optymalności obszarom walutowym obok konwergencji nominalnej równie ważne jest spełnienie warunków konwergencji realnej, mierzonej np. podobieństwem oraz elastycznością struktur gospodarek. Kraje należące do strefy euro wykazują duże zróżnicowanie pod względem poziomu rozwoju społecznogospodarczego (tab. 1), struktury gospodarczej, historii oraz układu terytorialnego. Przed wieloma z nimi - m.in. przed Grecją i Słowacją - stoi wyzwanie spełnienia kryteriów konwergencji realnej i nominalnej. Ogólna charakterystyka analizowanych krajów w 1999 oraz w 2014 roku 14 Tabela 2 1999 2014 1999 2014 1999 2014 PKB ogółem (w mln euro) 2 064 880,0 2 915 650,0 19491, 5 75 560,5 139 945,1 177 559,4 % PKB UE 23,19 20,89 0,22 0,54 1,57 1,27 Pozycja w UE ze względu na PKB ogółem PKB per capita (w euro) 2 064 880,00 2 915 650,00 19 492,00 7 556,00 139 944,00 177 559,00 % PKB per capita w UE 112,8 104,3 39,6 66,2 82,4 81,8 Pozycja w UE ze względu na PKB per capita Niemcy Słowacja Grecja 1 21 17 1 32 27 Liczba ludności 82 037 011,00 80 767 463,00 5 393 382,00 5 415 949,00 10 747 768,00 10 926 807,00 % liczby ludności w UE 16,88 15,93 1,11 1,07 2,21 2,16 Stopa bezrobocia 8,6 5,0 16,5 13,2 12,0 26,5 Stopa zatrudnienia 64,9 73,8 58,1 61,0 55,9 49,4 Wskaźnik aktwności zawodowej 74,7 81,8 76 75,7 69,4 72,5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://ec.europa.eu/eurostat/data/database, dostęp: 13.06.2016) Gospodarka Niemiec stanowi największy rynek w Unii Europejskiej, specjalizujący się w eksporcie światowym. Kraj ten jest członkiem i założycielem Europejskiego Banku Centralnego oraz WTO oraz zajmuje znaczącą pozycję w strukturach decyzyjnych strefy euro oraz całej UE. Dawne RFN należy do Unii Europejskiej od 1952 r., zaś przyjęcie europejskiej waluty miało miejsce w 1999 r. Niemcy są największym płatnikiem do unijnego budżetu i zarazem największym beneficjentem. Kraj charakteryzuje się największą liczbą ludności wśród analizowanych państw (15,93 % liczby ludności w UE) oraz przodującą pozycją w UE ze względu na PKB ogółem. Gospodarkę tę cechują relatywnie korzystne wskaźniki rynku pracy i zagospodarowywania zasobów ludzkich, o czym świadczą niska stopa bezrobocia, wysoka aktywność zawodowa, wysoka stopa zatrudnienia.

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Słowacja z kolei jest jednym z krajów Europy Środkowo-Wschodniej, który od lat 90. XX w. podlega procesom transformacji systemowej i modernizacji gospodarczej. Podobnie jak inne państwa z tego regionu należy do tzw. gospodarek goniących, tzn. o przeciętnym poziomie dochodu narodowego na mieszkańca, ale o relatywnie wysokiej stopie jego wzrostu. Pod względem wielkości PKB Słowacja ma 21 pozycję w Unii Europejskiej, wnosząc 0,54% w jego wytwarzanie (tab. 1). Kraj przystąpił do Unii Europejskiej 1.05.2004, zaś euro zastąpiło koronę słowacką w styczniu 2009 r. Grecja stała się członkiem strefy euro w 2001 r., zaś wspólna waluta została wprowadzona do obrotu gotówkowego rok później. Pozycja kraju spośród analizowanych państw nie kształtuje się najgorzej. Grecja zajmuje 17 miejsce w Unii Europejskiej ze względu na PKB ogółem. Niepokojąca jest jednak najwyższa stopa bezrobocia wynosząca 26,5% w 2014r oraz niska stopa zatrudnienia. Obecnie Grecja stanowi punkt zapalny w strefie euro, a jej niestabilna sytuacja makroekonomiczna i fiskalna dostarcza argumentów kwestionujących zasadność reguł funkcjonowania europejskiej unii walutowej. Podstawą kryzysu finansów publicznych w Grecji były problemy strukturalne oraz ekspansywna polityka budżetowa. Zapotrzebowanie na inwestycje było finansowane kredytami. W związku z fałszowaniem danych statystycznych, rewizja danych obniżyła ocenę wiarygodności kredytowej państwa, co spowodowało spadek cen aktywów na rynkach finansowych, a to z kolei wiąże się z ryzykiem niewypłacalności i pogorszeniem stanu systemu bankowego. Sytuacja finansowa Grecji zaburzyła równowagę funkcjonowania unii gospodarczowalutowej, co wiązało się z dodatkowymi kosztami systemu strefy euro 23. 120,0 Rysunek 1 PKB per capita SSN (EU28=100) w Niemczech, Słowacji, Grecji w latach 1999-2014 100,0 y = -0,5438x + 111,07 R² = 0,5702 80,0 60,0 40,0 y = 0,639x + 79,65 R² = 0,3529 y = 2,1885x + 38,023 R² = 0,9093 Niemcy Grecja Słowacja 20,0 0,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat (http://appsso.eurostat.ec.europa.eu/nui/show.do, dostęp: 10.06.2016) 23 Sporek T., 2013: Globalne konsekwencje kryzysu finansowego w Grecji, "Międzynarodowe stosunki gospodarcze - wybrane aspekty internacjonalizacji i integracji współczesnego życia gospodarczego", nr 172, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach, s.23-40. 15

Jednym z podstawowych mierników wykorzystywanych do analizowania procesów realnej konwergencji jest PKB per capita. Dane przedstawione na rysunku 1 wskazują, że wyższe wartości PKB per capita względem średniej dla UE28 w całym analizowanym okresie notowały Niemcy. Aczkolwiek można zauważyć, że w czasie relacja ta uległa pogorszeniu. O ile w latach 1999-2000 PKB per capita w Niemczech stanowił 111,3-112,8% średniej dla UE28, o tyle po 2010 r. stosunek ten obniżył się do 102,4%. Pozostałe analizowane kraje - Grecja i Słowacja - osiągały niższy poziom dochodu narodowego na mieszkańca niż przeciętnie w UE. Grecja wchodząc do strefy euro notowała PKB per capita na poziomie 78,2% PKB na mieszkańca w UE-28, a najkorzystniejszą relację osiągnęła w 2008 r. (92,7%). Analizowane kraje cechują się różnym poziomem dochodu na mieszkańca, co rzutowało także na tempo zmian tego miernika. Najbardziej dynamiczny wzrost w analizowanych latach odnotowała Słowacja. Wartość wzrostu PKB wzrosła z 1999 r. z wysokości 39,6% do wysokości 66,2%, notując najwyższą wartość w wysokości 68,7% w 2011 r. W tym samym okresie Niemcy pogorszyły względny stosunek dochodu narodowego per capita do średniej unijnej o 8,5 pkt. proc., zaś Grecja w 2014 r. osiągnęła poziom odpowiadający temu z 1999 r. Na podstawie oszacowanych współczynników liniowych funkcji trendu (rys. 1) można zauważyć, że w latach 1999-2014, w Niemczech średniorocznie, relacja PKB per capita do średniej unijnej maleje o 0,54 pkt. proc. Relatywnie niska wartość R² (57%) zwraca uwagę na odmienną dynamikę tych zmian (wyhamowanie tempa spadku w okresie światowego kryzysu gospodarczego). Najbardziej ukierunkowane zmiany zachodziły na Słowacji (średnioroczna poprawa relacji o 0,64 pkt. proc.), gdyż współczynnik determinacji wynosi 91%. Najmniej ustabilizowana tendencja zmian PKB per capita wystąpiła w Grecji (R² = 0,36). Od 2011 r. pogarsza się relacja greckiego PKB do średniej unijnej. Można też zauważyć, że w analizowanych krajach dynamika zmian PKB per capita kształtowała się odmiennie przed i po 2007 r. W latach 1999-2008, w Grecji oraz Słowacji zauważa się tendencję do poprawy wartości relacji PKB per capita do średniej dla UE-28. W tym samym czasie w Niemczech stosunek ten ulegał pogorszeniu. Jednocześnie w tym okresie w analizowanej grupie krajów następowało zmniejszanie różnic w poziomie PKB na mieszkańca, co świadczy o zachodzących procesach konwergencji dochodowej. Kryzys finansowy strefy euro po 2007 r. spowodował wyhamowanie (dla Słowacji), a w przypadku Grecji nawet odwrócenie tych konwergencyjnych tendencji. Po 2008 r. na Słowacji relacja dochodu narodowego na mieszkańca ustabilizowała się wokół ok. 68% średniej dla UE-27, zaś w Grecji zachodziła tendencja spadkowa. Dla odmiany, Niemcy zaczęły poprawiać poziom PKB per capita na tle średniej dla UE. 16

Rysunek 2 Wydajność pracy (EUR) w Niemczech, Grecji oraz Słowacji w latach 1999-2013 90000 80000 70000 60000 50000 40000 30000 Niemcy Grecja Słowacja 20000 10000 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie The Conference Board Total Economy Database,January 2014, http://www.conference-board.org/data/economydatabase/ (dostęp: 10.06.2016) Zmiany realnego PKB na mieszkańca są m.in. funkcją dynamiki wydajności pracy, którą definiuje się jako wartość produkcji wytworzonej w danym okresie przypadającą na pracownika. Analizowany wskaźnik jest zależny od zwiększenia kwalifikacji siły roboczej oraz od tempa postępu technicznego w strefie euro 24. W warunkach wydajności pracy waluta krajowa wskazuje tendencje do aprecjacji, co wpływa na możliwość czerpania korzyści z importowania dóbr po niższych cenach. Dane przedstawione na rysunku 2 wskazują, że tendencje zmian wydajności pracy w analizowanych krajach w latach 1999-2014 są podobne do tych obserwowanych dla PKB per capita (rys. 1). Najwyższe wartości osiągała gospodarka niemiecka (prawie 2 razy większe niż w Słowacji). Najwyższa wydajność pracy w tym kraju wynosiła 80 140 euro na osobę w 2007 r., zaś najmniejsza wartość to 72 555 euro w 1999 r. Najniższej wartości niemieckiej wydajności pracy nie była w stanie osiągnąć Grecja, gdyż najkorzystniejsza wartość tego wskaźnika wyniosła w tym kraju 71 306 euro/os w 2007 r., zaś najniższa wartość 58 174 eur/os w 1999 r. Przewyższało to i tak poziom wydajności pracy na Słowacji (gdzie najwyższa wartość wydajność pracy 59 099 eur/os została osiągnięta w 2013 r.). W latach 1999-2014 odmiennie kształtowała się dynamika zmian wydajności pracy w analizowanych krajach. W Niemczech w zasadzie w całym okresie obserwuje się trend wzrostowy, choć z niższą dynamiką zmian po 2010 r. W Grecji wskaźnik ten wzrastał do 2007 r., po czym w okresie kryzysu rozpoczęła się tendencja spadkowa, która wyhamowała po 2011 r. Z kolei Słowacja z roku na rok zwiększała wydajność swoich pracowników (wyjątkiem był okres 2008-2009), odrabiając dystans rozwojowy do Słowacji i Grecji. 24 Europejski Bank Centralny, 2006: Zmiany demograficzne w strefie euro: prognozy i konsekwencje, Artykuły z biuletynu miesięcznego 10/2016, Narodowy Bank Polski, Departament Edukacji i Wydawnictw, s. 14 17

Modernizacja konwergencyjna struktur wytwarzania to proces prowadzący do wzrostu sprawności i unowocześnienia gospodarki, a w konsekwencji prowadzący do rozwoju społeczno-gospodarczego. Przyjmując trójsektorową strukturę wytwarzania gospodarki (rolnictwo, przemysł i usługi), za przejaw jej unowocześniania przyjmuje się wzrost udziału zatrudnienia oraz wzrostu wartości dodanej brutto w tzw. branżach wiedzochłonnych przemysłu oraz usług. Rysunek 3 Trójsektorowa struktura wytwarzanej wartości dodanej brutto krajów Niemcy, Grecja, Słowacja w 1995r. (% wartości dodanej brutto) Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Cyrek, Modernizacja konwergencyjna struktur wytwarzania [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, M.G. Woźniak (red.), Zeszyt nr 24, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, s. 159-173. Rysunek 4 Trójsektorowa struktura wytwarzanej wartości dodanej brutto krajów Niemcy, Grecja 120,00% i Słowacja w 2010r. (% wartości dodanej brutto) 100,00% 80,00% 60,00% 40,00% 20,00% 0,00% 0,87% 3,26% 3,84% 27,88% 17,90% 34,77% 71,25% 78,84% 61,39% Niemcy Grecja Słowacja Rolnictwo Przemysł Usługi Źródło: Opracowanie własne na podstawie M. Cyrek, Modernizacja konwergencyjna struktur wytwarzania [w:] Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, M.G. Woźniak (red.), Zeszyt nr 24, Wydawnictwo Uniwersytetu Rzeszowskiego, Rzeszów 2012, s. 159-173. Jeśli chodzi o struktury wytwarzania w analizowanych krajach to są one podobne w tym sensie, że w każdym z nich największy udział w strukturze wartości dodanej brutto mają 18

usługi. Sektor usług dominuje w Grecji wytwarzając w 2010r. około 78,84% wartości dodanej brutto, zaś najmniejszy udział w tworzeniu produktu krajowego brutto miał on na Słowacji (61,39% w 2010 r.). We wszystkich trzech analizowanych krajach w latach 1995-2010 zachodziły procesy tercjaryzacji, czyli wzrostu udziału sektora usług w tworzeniu dochodu narodowego. Następne miejsce w strukturze wytwarzania zajmował przemysł. W 2010 r. jego udział był najwyższy na Słowacji (34,7%), a najniższy w Grecji 18%. Z obserwacji wynika, że w latach 1995-2010 następował proces deindustrializacji, o czym świadczy spadek odsetka wartości dodanej brutto wytwarzanej przez przemysł. Kolejną tendencją, która zaznacza się w zmianach struktur wytwarzania w analizowanych krajach jest deagraryzacja, czyli obserwowany spadek znaczenia rolnictwa, W 2010 r. rolnictwo wytwarzało 0,87% PKB w Niemczech, zaś najwyższy udział (3,84%) zanotowano w Słowacji. Z przedstawionych danych wyłania się znaczne zróżnicowanie - tak w zakresie poziomu dochodu, jak i wydajności pracy oraz cech strukturalnych gospodarki - analizowanych krajów członkowskich strefy euro. Co prawda dla wszystkich analizowanych w tym rozdziale wielkości makroekonomicznych w latach 1991-2014 zachodziły procesy konwergencyjne (rozpiętości zmniejszały się), jednak tendencje te wyhamowały po 2007 r. w warunkach kryzysu gospodarczego. Spośród analizowanych krajów najkorzystniejsza sytuacja cechowała niemiecką gospodarkę. Skala zróżnicowań w sferze realnej analizowanych gospodarek może być przyczyną odmiennych korzyści odnoszonych przez te kraje z członkostwa w UE oraz strefie euro. 2.2. Fiskalne kryteria konwergencji Fiskalne kryterium konwergencji wynika z oceny nadmiernego deficytu, której dokonuje Rada Ecofin. Faktyczny (lub planowany) deficyt państwa w relacji do PKB nie może przekroczyć 3%, zaś dług sektora instytucji wartości 60% PKB. Komisja bada przystosowanie do dyscypliny budżetowej oceniając stosunek między badanymi (deficytem i długiem publicznym) do PKB pod względem przekroczenia wartości odniesienia. W 2012 r. państwa członkowskie (poza Chorwacją, Czechami i Wielką Brytanią) podpisały traktat o stabilności, koordynacji i zarządzaniu w UGiW (Pakt Fiskalny). Państwo zmierzające do stabilizacji budżetu, powinno prowadzić politykę obniżania deficytu budżetowego. Można to osiągnąć poprzez wzrost przychodów lub obniżenie wydatków. Dług publiczny to "łączne zobowiązania podmiotów sektora publicznego z tytułu zróżnicowanych z ekonomicznego i prawnego punktu widzenia zdarzeń prawnofinansowych, a przede wszystkim niedoborów powstających w wyniku finansowania nadwyżki wydatków publicznych ponad dochody publiczne skumulowane w poprzednich okresach; zobowiązania te powinny uwzględniać ich konsolidację, czyli eliminację wzajemnych przepływów finansowych między nimi" 25. Dług publiczny brutto obejmuje zobowiązania instytucji rządowych pod względem krajów należących do sektora finansów 25 Ustawa z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych, Dz.U. z 2009 r. Nr. 157, poz. 1240 19

publicznych. Przyczynami długu publicznego może być wieloletni deficyt budżetowy, wysokie wydatki publiczne, kryzysowe sytuacje, jak np. klęski żywiołowe, osiągnięcie celów politycznych oraz starzenie się społeczeństwa. Deficyt budżetowy to nadwyżka wydatków państwa w stosunku do uzyskanych dochodów. Utrzymujący się deficyt budżetowy przyczynia się do narastania długu publicznego i jego kosztów obsługi. Deficyt budżetowy może wynikać z szybszego zwiększenia wydatków budżetowych, nisko kształtujących się dochodów budżetowych oraz zwiększenia wydatków i zmniejszenia podatków. Formą finansowania deficytu może być kredyt bądź konieczność emisji obligacji skarbowych. W strefie euro porównywania międzynarodowe dotyczące budżetu są utrudnione ze względu na realizację polityki fiskalnej poza budżetem państwa. Na rysunku 5 przedstawiającym dług publiczny brutto jako odsetek PKB, można zauważyć, że najwyższy poziom zadłużenia występował w Grecji. Dług publiczny w tym kraju od początku XXI w. znacznie przekraczał wartość referencyjną - w 1999 r. było to blisko 99% PKB, a okresie 2012-2013 wynosił on już 180% PKB (co było prawie dwukrotnie wyższe niż poziom długu publicznego na Słowacji). Zadłużenie sektora publicznego w gospodarce niemieckiej i słowackiej było znacznie niższe. W Niemczech ten relacja długu do PKB w ostatnich latach oscyluje wokół 80%, zaś w Słowacji zbliża się do wyznaczonej granicy 60%. Zatem spośród analizowanych gospodarek jedynie Słowacja spełnia to fiskalne kryterium nominalnej konwergencji. We wszystkich analizowanych krajach zauważyć można wzrost zadłużenia publicznego po 2007 r. (jako skutek ekspansywnej polityki budżetowej). Największy wzrost długu publicznego zauważa się w Grecji. Różnica między najniższą wartością, a najwyższą w analizowanym czasie wynosi 81pkt. proc. Słowacja w latach 2002-2009 obniżała relację długu do PKB, ale od 2009 r. nastąpiło odwrócenie tendencji i zadłużenie w 2014 r. przekroczyło poziom z 1999 r. Z kolei w Niemczech wzrostowa tendencja długu publicznego wyhamowała po 2009 roku. 20

1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 1999 2000 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Rysunek 5 Dług publiczny (jako % PKB) w Niemczech, Grecji oraz Słowacji w latach 1999-2014 200 180 160 140 120 100 80 Niemcy Grecja 60 40 20 0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat(http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tsdde410&plugin =1, dostęp: 10.06.2016) Rysunek 6 Deficyt publiczny jako odsetek PKB w Niemczech, Grecji oraz Słowacji w latach 1999-2014 2,0 0,0-2,0-4,0-6,0-8,0-10,0 Niemcy Grecja Słowacja -12,0-14,0-16,0-18,0 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych Eurostat(http://ec.europa.eu/eurostat/tgm/table.do?tab=table&init=1&language=en&pcode=tec00127&plugin =1, dostęp: 10.06.2016) Podobnie jak w przypadku długu publicznego, największy długotrwały deficyt w relacji do PKB, zauważa się w Grecji. Najwyższa wartość została osiągnięta w 2009 r. - 15,2% PKB (zob. rys. 6). W analizowanym państwie od 1995 r. do 2009 r. zauważa się tendencję wzrostową analizowanego miernika, zaś w 2010r. notuje się spadek nawet o 4 pkt. 21

proc. względem PKB. Najbardziej zadłużony kraj strefy euro kończył 2014r. z najniższym (z okresu 1999-2014) deficytem w wysokości 3,6% PKB. W okresie 1999-2014 notorycznie deficyt budżetowy występował na Słowacji. Najwyższą wartość osiągał on w początkowych latach analizy (1999-2000) 7,3% oraz 12% PKB. Od tego momentu relacja deficytu do PKB zmieniała się dynamicznie osiągając najniższą wartość w 2007r. w wysokości 1,9% PKB. Po okresowym wzroście deficytu w pierwszych latach kryzysu (2009-2010) słowacki rząd stopniowo ograniczał jego skalę. W rezultacie od 2013 r. Słowacja spełniała to fiskalne kryterium konwergencji. Kraj, w którym można zauważyć nadwyżkę budżetową to Niemcy. Nadwyżka kształtowała się na poziomie 0,9% PKB w 2000r., 0,2% PKB w 2007r. oraz 0,3% PKB w 2014r. Największy deficyt budżetowy w relacji do PKB gospodarka niemiecka wykazywała w latach 2003 i 2010 w wysokości 4,2% PKB. Również i w tym kraju w pierwszej fazie kryzysu 2009-2010 zaobserwowano przekroczenie referencyjnego poziomu ustalonego w traktacie z Maastricht, ale od 2011 r. ponownie to kryterium było spełniane przez Niemcy. Z przedstawionej analizy wynika, że w latach 1999-2014 oba fiskalne kryteria konwergencji nie były wypełniane przez Grecję. Niemcy okresowo wywiązywały się jedynie z kryterium dotyczącego deficytu budżetowego (tylko do 2002 r. nie przekraczały relacji 60% PKB dla długu publicznego), zaś Słowacja spełniała kryterium zadłużenia publicznego oraz od 2004 r. deficytu - ale za wyjątkiem okresu kryzysu 2009-2013. 2.3. Monetarne kryteria konwergencji Kraj o wysokiej inflacji utrudnia realizację zadań Banku Centralnego w strefie euro, którego celem jest zapewnienie stabilności cen. Inflację powinno obliczać się jako średnią ze stóp inflacji w poszczególnych krajach. Wysokie wartości inflacji jednego z krajów wiążą się z wprowadzeniem polityki restrykcyjnej do państw o niższej inflacji. Na kryterium długookresowych stóp procentowych ma wpływ premia za ryzyko (oczekiwania inflacyjne). Niskie i stabilne długookresowe stopy procentowe oznaczają, że inwestorzy przewidują niską inflację w krótkiej i dłuższej perspektywie. Różnice stóp procentowych i inflacji wpływają na fluktuację kursu płynnego, a jego niewielkie ruchy mogą wpływać pozytywnie na konwergencję. Stabilny kurs ze względu na mniejsze koszty importu może sprzyjać niższej inflacji 26. Przez stabilność cen kraju rozumie się, gdy średnioroczna inflacja, liczona jako 12- miesięczna średnia ruchoma tzw. wskaźnika HICP dla tego kraju, nie przekracza pewnego ograniczenia górnego nazywanego wartością referencyjną. Wartość referencyjną oblicza się na podstawie danych z trzech państw o najbardziej stabilnych cenach. Wskaźnik dotyczący kryterium konwergencji nominalnej oznaczany jest wskaźnikiem zharmonizowanym cen HICP, stosowanym również przez RPP i NBP. Wskaźnik ten bazuje na indeksie Laspayresa mierząc dynamikę zmian kosztów nabycia pewnego stałego koszyka dóbr. Koszyk wydatków 26 Pietrucha J., 2015: Różnice w wysokości stóp procentowych a nierównowagi makroekonomiczne w strefie euro, [w:] Stydia i prace wydziału nauk ekonomicznych i zarządzania nr 40, t.1, Szczecin, s.237 22