HISTORIA FILOZOFII STAROśYTNEJ I ŚREDNIOWIECZNEJ wykład kursoryczny Prof. dr hab. Agnieszka Kijewska Katedra Historii Filozofii StaroŜytnej i Średniowiecznej Celem wykładu jest zapoznanie się z najwaŝniejszymi tendencjami, problemami i postaciami filozofii staroŝytnej i średniowiecznej. W sposób szczególny zostanie zaakcentowana staroŝytna i średniowieczna koncepcja człowieka (jego struktury bytowej), ludzkiego poznania oraz istotnych relacji określających sposób ludzkiego Ŝycia (Bóg, społeczeństwo). Literatura przedmiotu: F. Copleston, Historia filozofii, t. 1, Warszawa 1998; t.2, Warszawa 2000. E. Gilson, Historia filozofii chrześcijańskiej w wiekach średnich, Warszawa 1987. R. Heinzmann, Filozofia średniowiecza, Kęty 1999. W. Jaeger, Paideia, Aletheia, Warszawa 2001. Podsiad, Więckowski, Mały słownik terminów i pojęć filozoficznych, Warszawa 1983. R. Popkin (red.), Historia filozofii zachodniej, Poznań 2003 (staroŝytność i średniowiecze). G. Reale, Historia filozofii staroŝytnej, t. 1-5, tłum. E. Zieliński, Lublin1993-2002. G. Reale, Myśl staroŝytna, tłum. E. Zieliński, Lublin 2003. W. Seńko, Jak rozumieć filozofię średniowieczną, Kęty 2001. S. SwieŜawski, Dzieje europejskiej filozofii klasycznej, Warszawa 2000. W. Tatarkiewicz, Historia filozofii, t. 1, (róŝne wydania). F. Van Steenberghen, Filozofia w wieku XIII, tłum. E. Zieliński, Lublin 2005. Lektury (róŝne wydania): Platon, Obrona Sokratesa, Eutyfron, Uczta, Fajdros, Timajos. Arystoteles, O duszy, Etyka Nikomachejska. Seneka, O Ŝyciu szczęśliwym, O gniewie, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1963. Plotyn, Enneady (1 traktat), tłum. A. Krokiewicz. Marek Aureliusz, Rozmyślania. Augustyn Dialogi filozoficzne: O Ŝyciu szczęśliwym, Solilokwia, Przeciw akademikom, O Nauczycielu; - Wyznania. Boecjusz, O pocieszeniu, jakie daje filozofia. Anzelm z Canterbury, Monologion. Proslogion. Abelard, Etyka, czyli poznaj samego siebie, tłum. L. Joachimowicz, Warszawa 1969. Tomasz z Akwinu, Traktat o człowieku (kwestie 7-76), tłum. S. SwieŜawski. 1
PROBLEMATYKA WSTĘPNA: 1. FILOZOFIA jest dziełem Greków. - Etymologicznie termin ten wywodzi się od dwóch greckich słów: phileo kocham, lubię oraz sophia- mądrość, wiedza. W tym właśnie znaczeniu jako pierwszy miał uŝyć terminu filozofia Pitagoras. StaroŜytny historyk Diogenes Laertios tak pisze o tym w śywotach i poglądach słynnych filozofów I, 12: Terminu filozofia (philosophia) pierwszy uŝył Pitagoras i on teŝ pierwszy sam siebie nazwał filozofem (philosophos), a mianowicie w Sikionie, w rozmowie z Leonem, władcą Sikionu czy teŝ Flintu. Wtedy to [ ] Pitagoras powiedział, Ŝe Ŝaden człowiek nie jest mądry, mądry jest tylko bóg. Przedtem filozofię nazywano mądrością (sophia), a człowieka uprawiającego filozofię i juŝ w niej wydoskonalonego mędrcem (sophos); natomiast filozofem (philosophos) tego, który mądrość miłuje 1. - W staroŝytności filozofia była rozumiana bardzo szeroko, jako wszelka wiedza. Dlatego mówiąc o początkach filozofii, mówi się równocześnie o początkach nauki. Natomiast dzisiejsze rozumienie filozofii jest uzaleŝnione od tego, jaką koncepcję filozofii się przyjmuje. W myśl klasycznej koncepcji filozofii (tomizm, fenomenologia) filozofia jest nauką, która posiada własny przedmiot badań, aspekt, cel oraz metodę. W innych koncepcjach filozofii pojmowana jest ona jako uogólnienie wyników nauk szczegółowych (koncepcja pozytywistyczna), bądź jako analiza języka filozoficznego (koncepcja lingwistyczna) lub sposób Ŝycia i ekspresja osobowości (koncepcja irracjonalna) 2. 2. PODSTAWOWE DZIAŁY FILOZOFII: - W szkołach platońskich filozofię dzielono na: fizykę (najwcześniej uprawiana), logikę/ dialektykę i etykę. - Arystoteles dzielił filozofię ze względu na cel dociekań na: filozofię teoretyczną (uprawianą po to, aby wiedzieć), która obejmowała fizykę, matematykę i teologię/ filozofię pierwszą; filozofię praktyczną (dąŝącą do poznania po to, aby skutecznie działać) 1 Diogenes Laertios, śywoty i poglądy słynnych filozofów I, 12, tłum. I. Krońska, Warszawa 1982, s. 13. 2 Por. A. B. Stępień, Elementy filozofii, Lublin 1986, ss. 45-50. 2
obejmującą etykę, ekonomikę i politykę oraz filozofię pojetyczną wytwórczą, uprawianą po to, aby tworzyć rzeczy piękne. - Dzisiaj wyróŝnia się następujące działy filozofii: - TEORIA BYTU która zajmuje się wszystkim, co istnieje (byt), szukając jego przyczyn oraz warunków bycia bytem. Inne nazwy (ich uŝycie jest uzaleŝnione od koncepcji filozofii i nurtu filozoficznego) to: - ontologia termin pochodzi od słowa: ontos byt, bytujący oraz logos rozum, wiedza, teoria; - metafizyka termin pochodzący najprawdopodobniej od staroŝytnego wydawcy pism Arystotelesa, Andronikosa z Rodos, który umieścił pisma dotyczące teorii bytu po pismach o naturze (fizyka): meta ta physika. - TEORIA POZNANIA badająca źródła, prawdziwość i prawomocność ludzkiego poznania; zwana takŝe: epistemologią (episteme wiedza prawdziwa) lub gnozeologią (gnosis wiedza). - FILOZOFIA PRZYRODY kosmologia (kosmos ozdoba, porządek, ład); przedmiotem jej dociekań jest natura przyroda; - FILOZOFIA CZŁOWIEKA antropologia (anthropos człowiek), zwana takŝe psychologią racjonalną lub spekulatywną; przedmiotem jej dociekań jest struktura bytu ludzkiego. - FILOZOFIA BOGA teologia naturalna albo racjonalna, gdyŝ prowadzi dyskurs o Bogu w oparciu o rozum człowieka, nie korzystając z objawienia. - ETYKA (ethos- obyczaj) albo filozofia moralna jest nauką o tym, co przystoi, a co nie (postępowanie moralne), jakie czyny ludzkie określamy jako moralnie dobre a jakie nie (wartościowanie w aspekcie dobra i zła moralnego). - ESTETYKA (aisthesis spostrzeŝenie zmysłowe, wraŝenie) to nauka o pięknie i tym, co się z pięknem wiąŝe (przeŝycie estetyczne, koncepcja sztuki, etc) 3. 3. PERIODYZACJA FILOZOFII STAROśYTNEJ: - VII/VI wiek przed Chr. powstanie filozofii; - 529 r. koniec filozofii. W tym roku cesarz Justynian zamknął Akademię Platońską w Atenach, która była instytucjonalną ostoją myśli pogańskiej. Z tego względu rok ten uwaŝa się za koniec filozofii pogańskiej. 3 Por. tamŝe, s. 55-93. 3
Okresy: I. Powstania filozofii albo okres naturalistyczny VII/VI w. przed Chr.- - dominują tutaj zainteresowania przyrodą (kosmosem); - przedstawiciele: szkoła milezyjska, Ksenofanes, Heraklit z Efezu, Parmenides z Elei, pitagorejczycy, Empedokles, Anaksagoras, Demokryt. II. Okres oświecenia staroŝytnego albo humanistyczny V w. przed Chr. - dominują zainteresowania człowiekiem; - przedstawiciele: sofiści, Sokrates. III. Okres wielkich systemów staroŝytnych IV w. przed Chr. - Platon, Arystoteles. IV. Okres hellenistycznych szkół etycznych III w. przed Chr. II w. po Chr. - podstawową problematyką jest problematyka etyczna; myśliciele tego okresu poszukują odpowiedzi na pytanie: jak być wolnym i szczęśliwym; - przedstawiciele: stoicy, epikurejczycy, sceptycy. V. Okres synkretyczny- Iw. po Chr. 529 r. - dominują tutaj zainteresowania religijne: podstawowym pytaniem jest pytanie o to, jak być zbawionym i osiągnąć podobieństwo do boga; - przedstawiciele: Filon z Aleksandrii, Plotyn i neoplatonicy. VI. Patrystyka staroŝytność chrześcijańska do 749 r. (śmierć Jana z Damaszku, ostatniego Ojca Kościoła Wschodniego). 4
I OKRES FILOZOFII STAROśYTNEJ okres zainteresowań kosmologicznych. 1. Zainteresowania tego okresu oscylują wokół wyjaśnienia natury (physis) jako całości. Pierwszym filozoficznym pytaniem, jakie filozofowie tego okresu stawiają jest pytanie o ARCHE: 1/ o początkową postać świata; 2/ postać najistotniejszą, 3/ taką, która jest istotą-naturą rzeczy będącą źródłem jej stałego działania. 2. Szkoła milezyjska to: Tales z Miletu, Anaksymander, Anaksymenes. Wszyscy ci myśliciele działali w Milecie (Jonia, Azja Mn.), łączył ich stosunek mistrzuczeń oraz zajmowali się podobną problematyką, tj. problematyką arche. Tales twierdził, Ŝe arche jest woda, Anaksymander, Ŝe bezkres (apeiron), a Anaksymenes powietrze. Przyjmowali oni stanowisko monizmu tj. starali się wyjaśnić rzeczywistość przy pomocy jednego elementu, jednej zasady. Był to jednak monizm hilozoistyczny. 3. HILOZOIZM jest to pogląd, który głosi, Ŝe z materią (hyle) nierozdzielnie związany jest ruch, siła, Ŝycie (zoe), dusza (jako zasada Ŝycia). 4. Przedstawicieli szkoły milezyjskiej Arystoteles nazywał pierwszymi filozofującymi albo fizjologami. U nich bowiem dokonało się przejście ku wyjaśnianiu filozoficznemu czyli naukowemu, gdyŝ: 1/ prowadzili oni swoje dociekania za pomocą naturalnych zdolności poznawczych człowieka (obserwacja, wnioskowanie); 2/ uzasadniali swoje stanowisko; 3/ szukali wyjaśnienia najprostszego (monizm), najbardziej zrozumiałego. 5. PITAGOREJCZYCY przyjęli, Ŝe arche świata jest liczba, która składa się z dwóch elementów: granicy i bezkresu (dualizm). Badania naukowe prowadzili oni w tym celu, aby poznając strukturę kosmosu wprowadzać porządek i ład do własnego wnętrza (por. 15b). 6. Następnym pytaniem było pytanie o to, czy rzeczywistość jest stała, czy się zmienia. Pytanie to wyrosło poniekąd z pytania o arche, gdyŝ Tales i jego szkoła pojęli ową zasadę (arche) w sposób dynamiczny (hilozoizm). 7. HERAKLIT z Efezu zaakcentował radykalną zmienność rzeczywistości, której obrazem jest rzeka (nie moŝna wejść dwa razy do tej samej rzeki, bo wciąŝ toczy nowe wody). Stanowisko Heraklita głoszące powszechną zmienność rzeczywistości nazywamy heraklityzmem lub wariabilizmem. Według Heraklita 5
owa zmienność jest radykalna, ale nie chaotyczna: zmianą od wewnątrz kieruje prawo, rozum, Logos. Rzeczywistość jest zatem racjonalna, a jej obrazem jest łuk i lira. Logos jest światu immanentny (tj. kieruje nim od wewnątrz), a rozum ludzki jest zakorzeniony w tym światowym Logosie ( Granic duszy nie znajdziesz, tak głęboki jest jej logos ), co człowiek moŝe odkryć w introspekcji. 8. Heraklit dawał takŝe odpowiedź na pytanie o arche, a mianowicie, Ŝe jest nią ogień. UwaŜał, Ŝe świat rozwija się cyklicznie: co pewien czas następuje powrót świata do pierwotnego ognia (tj. zognienie świata), a następnie świat się znowu odradza. Ogień to przejaw działania Logosu, który kieruje wszelką zmianą. 9. Stałość i niezmienność rzeczywistości zaakcentował PARMENIDES z Elei. Jego zdaniem istnieje jeden, wieczny, niezmienny byt, który jest przedmiotem naszej myśli. Skoro nie moŝna myśleć o tym, co nie istnieje, dlatego Parmenides stwierdził, Ŝe byt jest, niebytu nie ma (zasada niesprzeczności) oraz Ŝe byt jest bytem (zasada ontologicznej toŝsamości). Z tych zasad Parmenides wysnuł własności bytu: byt nie powstaje i nie ginie; nie ma przeszłości, ani przyszłości, lecz jest teraźniejszością; jest niezmienny i nieruchomy, jest jednorodny i jeden; jest zamknięty w okowach granicy, zakończony, podobny do kuli (inaczej byłby niepoznawalny, a więc, niedoskonały). System Parmenidesa określamy jako monizm statyczny. 10. Parmenides oddzielił wyraźnie przedmiot poznania naukowego (wiedza prawdziwa), którym jest byt, od naszego poznania potocznego, które dotyczy zmiennej rzeczywistości, a które jest niepewne (doksa mniemanie). Jego zdaniem wszelka zmiana - powstawanie i zanikanie, zmiana miejsca i zmiana jasnej barwy to tylko pusta nazwa, gdyŝ naprawdę istnieje tylko jeden, wieczny i niezmienny byt. 11. Filozofowie, których określa się mianem pluralistów (Empedokles, Anaksagoras, Demokryt), pragnęli pogodzić naukowe wyjaśnianie rzeczywistości z potocznym, stałość ze zmiennością. Przyjęli zatem, Ŝe rzeczywistość naleŝy wyjaśniać przy pomocy kilku zasad, a były nimi elementy, które miały własności Parmenidejskiego bytu (nie powstawały, nie ginęły, były niezmienne, jednorodne) oraz siły, które wprawiały owe elementy w ruch. 12. EMPEDOKLES z Agrygentu twierdził, Ŝe naleŝy przyjąć 4 elementy: ziemię, powietrze, wodę i ogień, oraz 2 siły: Miłości (siła przyciągania) oraz Niezgody 6
(siła odpychania). Pod działaniem tych sił niezmienne elementy tworzą zmienne układy. 13. ANAKSAGORAS z Kladzomeny przyjął nieskończenie wiele elementów, które reprezentowały róŝne jakości. Elementy te zostały nazwane homoiomerami. W kaŝdej rzeczy znajduje się nieskończenie wiele tych jakości, ale w róŝnym stęŝeniu, które decyduje o specyfice danej rzeczy (np. w chlebie dominują jakości chleba ). Owe homoiomerie wprawił w ruch Nous/ Duch/ Umysł, który jest transcendentny wobec tych jakości i oddziałuje na nie z zewnątrz. 14. DEMOKRYT z Abdery był twórcą teorii atomistycznej. UwaŜał, Ŝe świat składa się z niepodzielnych cząstek zwanych atomami. Atomy mają własności tylko ilościowe (kształt, wielkość, połoŝenie) i poruszają się wiecznym ruchem w próŝni, zwanej przez Demokryta niebytem. Wszystkie wydarzenia w świecie są zdeterminowane przez naturę atomów i ich ruch. 15. W omawianym okresie zostały sformułowane dwie koncepcje człowieka i ludzkiej duszy. a/ W nurcie jońskim traktowano duszę w sensie biologicznym, jako zasadę ruchu, a więc i Ŝycia. Wraz ze śmiercią istoty Ŝywej, ginie tak pojęta dusza. Kulminacją tego rozumienia duszy była materialistyczna koncepcja człowieka Demokryta. UwaŜał on, Ŝe dusza człowieka, podobnie jak ciało, składa się z atomów. Atomy duszy są lŝejsze, bardziej ruchliwe, podobne do atomów ognia, dlatego mogą być równomiernie rozłoŝone po ciele. Odnawiają się w procesie oddychania; sen to częściowe rozproszenie atomów duszy, a śmierć to całkowite ich rozproszenie. b/ orficko-pitagorejska koncepcja duszy pojmowała duszę, jako boską cząstkę w człowieku, dusza to wcielone bóstwo (daimon), dla którego ciało jest grobem (soma-sema). Celem Ŝycia człowieka jest uwolnienie się z ciała (przez praktyki religijne i naukę) i połączenie z bóstwem. Jeśli człowiek nie dokona tego w tym konkretnym wcieleniu, będzie przechodził kołowrót wcieleń (metempsychoza wędrówka dusz; palingeneza powtórne narodziny). Taką koncepcję duszy głosili pitagorejczycy i Empedokles. 7
8
II - OKRES OŚWIECENIA STAROśYTNEGO: SOFIŚCI I SOKRATES 1. 1. Zainteresowania myślicieli tego okresu koncentrują się na problematyce antropologicznej: centrum dociekań jest człowiek i to człowiek pojęty jako jednostka w relacji do innych ludzi. Tutaj właśnie będzie się mieścił cały obszar problematyki moralnej oraz refleksji politycznej. W obszar filozoficznych dociekań zostaną włączone takŝe wszystkie dziedziny związane w jakiś sposób z człowiekiem, jak język, kultura, sztuka czy religia. 1. 2. Ruch sofistyczny: - Termin sofista pochodzi od greckiego terminu sophos określającego mędrca, potem nauczyciela; z czasem termin ten nabrał negatywnego odcienia znaczeniowego, zaczął określać mędrka prezentującego pseudo-mądrość. - Sofiści uczyli w małych grupach, zatrzymując się w domach bogatych Ateńczyków, ale i w czasie wielkich uroczystości o charakterze państwowym. Byli zawodowymi nauczycielami, którzy odpowiedzieli na określone wyzwania tamtego czasu: wraz z rozwojem demokracji wzrosło zapotrzebowanie na wiedzę oraz umiejętność przemawiania zarówno publicznie, jak i w sądzie. Głównym przedmiotem ich nauczania była zatem retoryka, tj. sztuka i teoria wymowy. - Ateńczycy korzystali z usług sofistów, ale mimo tego nie darzyli ich szacunkiem, gdyŝ: 1/ sofiści prezentowali mądrość pozorną a niekiedy przewrotną, 2/ nauczali dla zysku. - Nurt sofistyczny jest niejednolity; moŝna tutaj wyróŝnić grupy: 1/ wielkich mistrzów sofistyki pierwszego pokolenia, jak: Protagoras z Abdery, Gorgiasz z Leontinoi, Prodikos z Keos; 2/ eryści, którzy byli zainteresowani jedynie erystyką, czyli sztuką prowadzenia dyskusji i sporów, której celem było jedynie przekonanie i pokonanie w dyskusji przeciwnika bez względu na to, gdzie leŝy prawda; 3/ sofiści-politycy, którzy wykorzystywali swoje umiejętności dla zdobycia władzy politycznej (Kritiasz, Trazymach z Chalcedonu, Kalikles). 1. 3. PROTAGORAS z Abdery (ok. 481-410 przed Chr.) - Ucząc retoryki starał się wykształcić w uczniach określone formalne sprawności, dlatego uczył, jak tę samą rzecz chwalić i ganić i jak słabszy pogląd uczynić mocniejszym ; Klemens z Aleksandrii (Kobierce VI, 65) twierdzi, Ŝe Hellenowie za Protagorasem utrzymują, Ŝe na kaŝdy argument istnieje kontrargument. 9
- Ta postawa Protagorasa była wyrazem sceptycyzmu, tj. przekonania, Ŝe nie moŝna osiągnąć pewności w dziedzinie poznania teoretycznego i praktycznego. - Protagoras głosił zasadę homo-mensura (człowiek-miarą): Człowiek jest miarą wszystkich rzeczy, istniejących, Ŝe istnieją, i nieistniejących, Ŝe nie istnieją (DK 80b 1). Znaczy to, Ŝe jedynie człowiek jako jednostka rozstrzyga o tym, czy coś istnieje i jakie to jest, nie ma natomiast Ŝadnego obiektywnego kryterium. Prowadziło to do relatywizmu głoszącego, Ŝe wartość poznania jest względna, zaleŝna od czasu, osoby, warunków itd. oraz do subiektywizmu, zgodnie z którym prawdą jest to, cokolwiek ktoś sobie wyobraŝa lub myśli. - Podstawą tych przekonań był sensualizm, czyli pogląd głoszący, Ŝe jedynym i wystarczającym warunkiem wszelkiego poznania jest doświadczenie zmysłowe. PoniewaŜ człowiek nie posiada Ŝadnego doświadczenia zmysłowego, którego przedmiotem byliby bogowie, to w kwestiach religijnych Protagoras głosił agnostycyzm (tj. stanowisko, które głosi, Ŝe problem ten jest nierozstrzygalny), co doprowadziło do oskarŝenia go przez Ateńczyków o bezboŝność. - Ten epistemologiczny minimalizm (subiektywizm, sensualizm, relatywizm, sceptycyzm) opierał się na przekonaniu, Ŝe nie ma Ŝadnej trwałej natury rzeczy, do której odnosiłoby się nasze poznanie. Znalazło to swój wyraz w konwencjonalizmie, tj. przekonaniu, Ŝe o tym, co jest dobre, a co złe, a nawet o tym, jaka jest natura rzeczy, decyduje umowa (konwencja). Dla Protagorasa umowa była środkiem cywilizacyjnego postępu, który wyniósł ludzi ponad poziom zwierząt. - Skoro nie ma Ŝadnych tez, które byłyby prawdziwe, bo nie ma Ŝadnej, obiektywnie istniejącej natury rzeczy, naleŝy wybrać te twierdzenia, które są bardziej poŝyteczne. Było to stanowisko utylitaryzmu. - Sofiści uwaŝali, Ŝe cnota (arete) jest wiedzą, toteŝ cnoty-wiedzy moŝna się uczyć i nauczać innych. Takie stanowisko nazywa się intelektualizmem etycznym. RóŜnice między poszczególnymi sofistami wynikały ze sposobu rozumienia owej wiedzy. Dla Protagorasa wiedzą była to zręczność, biegłość (euboulia). Hippiasz z Elidy głosił takŝe intelektualizm etyczny, ale dla niego cnotą była wiedza o charakterze encyklopedycznym. 1. 4. GORGIASZ Z LEONTINOI (485-380przed Chrystusem) sformułował doktrynę nihilizmu, która wyraŝała się w tezach przeciwstawionych nauce eleatów: 1/ nic nie istnieje (nie ma bytu), gdyŝ to, o czym do tej pory mówili filozofowie przeczy sobie wzajemnie; 2/ gdyby nawet byt istniał, nie byłby poznawalny w ten sposób Gorgiasz 10
zerwał związek myślenia i jego przedmiotu bytu; 3/ nawet gdyby moŝna było poznać byt, nie moŝna by go wyrazić, bo słowo nie oznacza niczego poza sobą. - Gorgiasz zwrócił uwagę na autonomię słowa: jest ono narzędziem perswazji, przekonywania, moŝe niszczyć i kreować; zwłaszcza słowo poetyckie jest źródłem iluzji. 1. 5. PRODIKOS Z Keos (470-404 przed Chrystusem) był autorem mitu Herakles na rozdroŝu : Herakles osiągnąwszy wiek młodzieńczy postanowił udać się na miejsce odludne, aby zastanowić się, jaką drogę w Ŝyciu wybrać. Stanąwszy na rozstaju dróg spotkał dwie kobiety: Arete (Cnotę) oraz Kakię (występek), która zaproponowała mu Ŝycie oddane przyjemności. Herakles wybiera jednak drogę Cnoty, gdyŝ tylko na tej drodze moŝna uzyskać trwałą i nie przemijającą korzyść (utylitaryzm). 2. 1. SOKRATES (399-470 przed Chrystusem) był tak waŝnym filozofem w dziejach myśli staroŝytnej, Ŝe filozofów, którzy działali przed nim albo równolegle z nim, ale nie pozostawali pod jego wpływem, nazywamy presokratykami. -Kwestia sokratyczna: Sokrates niczego nie pisał, a wiadomości o jego Ŝyciu i poglądach czerpiemy przede wszystkim od jego uczniów: Ksenofonta oraz Platona. Sokratesa przedstawił takŝe w swojej komedii Chmury komediopisarz, Arystofanes. - Sokrates został oskarŝony przez trzech Ateńczyków: Anytosa, Meletosa i Likona o bezboŝność, psucie młodzieŝy i o to, Ŝe bada tajniki przyrody oraz ze słabszego zdania robi mocniejsze. W wyniku procesu skazano Sokratesa na śmierć, ale nie wykonano wyroku od razu. Sokrates spędza ok. 30 dni w więzieniu, rozmawiając ze swoimi uczniami i oczekując na powrót okrętu z wyspy Delos, gdzie, jak co roku, wyruszyła procesja do świątyni Apollona. Kiedy statek powraca straŝnik przynosi Sokratesowi kielich z cykutą. 2. 2. Zainteresowania Sokratesa: - Zarówno Ksenofont, jak i Platon podają, Ŝe Sokrates nie interesował się problematyką związaną z filozofią przyrody. Zajmowała go przede wszystkim problematyka etyczna: troska o duszę. Sokrates zachęcał Ateńczyków, aby troszczyli się przede wszystkim o duszę, aby była jak najlepsza i tę swoją działalność traktował jako słuŝbę BoŜą. 2. 3. Nowa koncepcja człowieka: 11
- Człowiekiem dla Sokratesa była dusza pojęta jako podmiot poznania oraz podmiot wszelkich ludzkich decyzji i wypływających stąd moralnych działań. Taki podmiot cechuje się wolnością/autonomią i niezaleŝnością (autarkia, enkrateia) od czegokolwiek, dlatego w Platońskim dialogu Obrona Sokratesa (30c-d) Sokrates mówi do swoich sędziów: Bądźcie przekonani, Ŝe jeŝeli skaŝecie na śmierć mnie, takiego człowieka, jak mówię, nie zaszkodzicie więcej mnie, niŝ sobie samym. PrzecieŜ mnie nie moŝe w niczym zaszkodzić ani Meletos, ani Anytos. Nawet by nie potrafili! Bo mnie się zdaje, Ŝe gorszy człowiek nie ma prawa zaszkodzić lepszemu. Pewnie, moŝe go zabić, skazać na wygnanie, pozbawić czci i praw. Tylko Ŝe te rzeczy on pewnie uwaŝa, i ktoś inny moŝe, za wielkie nieszczęścia, a ja zgoła nie uwaŝam; znacznie większe nieszczęście robić to, co on teraz robi: niesprawiedliwie nastawać na Ŝycie człowieka (tłum. W. Witwicki). - Tak pojęta dusza jest bezpośrednio odniesiona do boga ma się do boga upodabniać; Sokrates zwykł był mawiać, Ŝe w jego wnętrzu odzywa się głos boŝy (daimonion), który zakazuje mu podejmowania złych działań. 2. 4. Koncepcja cnoty: - Troska o duszę wyraŝała się w tym, aby dusza była jak najlepsza, czyli aby posiadała cnotę (arete); - Cnota jest dobrem duchowym i w hierarchii dóbr stoi najwyŝej, wyŝej nawet od dóbr witalnych, nie mówiąc o dobrach materialnych. Takie przekonanie, Ŝe dobra moralne są najwyŝszymi dobrami, nazywa się MORALIZMEM. - Konsekwencją cnoty jest poŝytek i szczęście. Sokrates uwaŝa, Ŝe szczęście jest celem ludzkiego Ŝycia (EUDAJMONIZM), ale Ŝe to szczęście jest związane z cnotąnajwyŝszym dobrem. - Cnota jest dla Sokratesa wiedzą, ale wiedzą o dobru i złu moralnym (INTELEKTUALIZM ETYCZNY). Jego zdaniem wystarczy wiedzieć, co jest dobre, aby dobro czynić; człowiek postępuje źle z niewiedzy. 2. 5. Sokratejska metoda nauczania: - Wyrocznia Apollona w Delfach powiedziała, Ŝe to Sokrates jest najmędrszy z ludzi. Sokrates najpierw chciał pokazać, Ŝe ten i ów jest o wiele od niego mądrzejszy i dlatego zaczepiał na ulicy tych, którzy uchodzili za mądrych i podejmował z nimi dialog. Rozmowa ta przebiegała w kilku etapach: 12
1/ etap elenktyczny (negatywny): Sokrates rozpoczynał rozmowę w sposób ironiczny (ironia Sokratejska), tj. przyjmował postawę tego, kto mniej wie i pragnie być pouczonym. - Następnie prosił rozmówcę o podanie definicji jakiegoś pojęcia etycznego (poboŝność, dzielność, cnota).sokrates był przekonany, Ŝe wiedza prawdziwa ma charakter pojęciowy; znać coś znaczy odpowiedzieć na pytanie o to, czym to coś jest. - Kiedy rozmówca podał jakąś definicję, Sokrates wspólnie z nimi, pytaniami, wyciągał z przyjętej tezy konsekwencje, które okazywały się sprzeczne ze zdrowym rozsądkiem albo prowadzące do błędnego koła. - Celem tego etapu było doprowadzenie rozmówcy do ujawnienia własnej niewiedzy, co miało prowadzić do oczyszczenia umysłu z fałszywych przekonań ale takŝe pozbawić go pychy i otworzyć na przyjęcie prawdy. 2/ etap majeutyczny (pozytywny, połoŝniczy) Sokrates za pomocą odpowiednich pytań wydobywał z rozmówcy wiedzę, którą on posiadał. Był przekonany, Ŝe jego rozmówca ma prawdziwe mniemanie o sprawach, których rzekomo nie znał i naleŝy to z niego wydobyć. 3. UCZNIOWIE SOKRATESA I SOFISTÓW: - ANTYSTENES z Aten (440-366 przed Chr.) i SZKOŁA CYNICKA przejął od Sokratesa przekonanie, Ŝe najwaŝniejsza jest troska o duszę, troska o zdobycie cnoty, ale wiedza jest do tego nie potrzebna. - Aby osiągnąć cnotę naleŝy podjąć wysiłek, trud i wyrzec się wszelkich przyjemności. - ARYSTYP z Cyreny (V/IV w. przed Chr.) i CYRENAICY głosił, Ŝe najwyŝszym dobrem jest przyjemność. Był zwolennikiem HEDONIZMU (hedone- przyjemność), czyli poglądu, zgodnie z którym najwyŝszym dobrem jest przyjemność i to przyjemność zmysłowa, jak najbardziej intensywna. 13
III - OKRES WIELKICH SYSTEMÓW STAROśYTNYCH: PLATON (427-347) 1. śycie: - Był synem Aristona i Periktione, a po dziadku nosił imię Aristokles. Miano Platona nadał mu podobno jego nauczyciel gimnastyki. Diogenes Laertios pisze o tym tak: - Ćwiczenia gimnastyczne odbywał pod kierunkiem Aristona z Argos i u niego nadano mu imię Platon [Szeroki] z powodu masywnej budowy ciała ( ). Inni zaś twierdzą, Ŝe imię Platon wywodzi się z obfitującego w słowa stylu filozofa, albo teŝ z szerokości jego czoła. (Diogenes Laertios, śywoty i poglądy słynnych filozofów III, 4, tłum. W. Olszewski, Warszawa 1982, s. 64; dalej DL III, 4). - Początkowo Platon uczył się u heraklitejczyka Kratylosa, a później w wieku 20 lat został uczniem Sokratesa: powiadają, Ŝe Sokratesowi przyśniło się raz, iŝ trzymał na kolanach młodego łabędzia, któremu natychmiast wyrosły skrzydła i który z prześlicznym śpiewem wzbił się w powietrze. Nazajutrz przedstawiono mu Platona. Wtedy Sokrates miał powiedzieć, Ŝe tym ptakiem jest właśnie Platon (DL III, 5). - W 399 r. w chwili procesu Sokratesa, Platon przebywał wraz z innymi uczniami Sokratesa u Euklidesa w Megarze, potem wyruszył do Cyreny, być moŝe do Egiptu, do Italii, gdzie słuchał pitagorejczyków. - W 388 r. odbył pierwszą podróŝ na Sycylię, gdzie panował tyran Dionizjos I. Platon być moŝe miał nadzieję, Ŝe uczyni z Dionizjosa idealnego władcę. Na dworze Dionizjosa zaprzyjaźnił się z krewnym tyrana, Dionem, który był rozmiłowany w jego pismach i przebywał z nim bardzo często dyskutując. Dionizjos, którego Platon chciał uczyć filozofii i geometrii, zirytował się, oskarŝył go o spiskowanie z Dionem i kazał go sprzedać na statek niewolników jadący do Eginy, gdzie miał zostać skazany na śmierć. Wykupił go jeden z jego uczniów Annikeris z Cyreny. Druga podróŝ sycylijska 367: - Po śmierci Dionizjosa rządy objął jego syn, który według zapewnień Diona bardziej nadawał się na idealnego władcę. Drugą podróŝ Platon odbył do Dionizjosa Młodszego, prosząc go o ziemię i ludzi, którzy by Ŝyli wedle opracowanego przez niego modelu ustroju politycznego: Dionizjos przyrzekł spełnić tę prośbę, ale nie dotrzymał słowa. Niektórzy powiadają, Ŝe takŝe tym razem Platon znajdował się w wielkim niebezpieczeństwie, poniewaŝ nakłaniał Diona i Teodotasa do wyzwolenia całej wyspy (DL III, 20). 14
- Trzecia podróŝ sycylijska w r. 361 miała na wyłącznie na celu pojednanie Diona z Dionizjosem II Młodszym. - W roku 387/8, po powrocie z pierwszej podróŝy sycylijskiej Platon załoŝył w gimnazjonie połoŝonym w gaju poświęconym herosowi Akademosowi swoją własną szkołę, która nazywała się Akademią. Pierwszym utworem pochodzącym z tego okresu miał być dialog Menon. Platon kierował szkołą do swej śmierci w 347 roku, gromadząc wokół siebie wielu wybitnych uczonych, zwłaszcza matematyków, jak Eudoksos z Knidos. 2. Twórczość Platona: - Spuścizna pisana Platona obejmuje około 36 dialogów oraz 12 listów. W I wieku po Chrystusie gramatyk Trazyllos ułoŝył utwory Platona w 9 tetralogii (grupy 4 utworów), np. Eutyfron, Obrona Sokratesa, Kriton, Fedon. - Kwestię chronologii dialogów platońskich podjął polski uczony, Wincenty Lutosławski w swoich artykułach oraz w dziele The Origin and Growth of Plato s Logic with an Account of Plato s Style and of the Chronology of his Writings (Londyn 1897), proponując do ustalenia chronologii dialogów tzw. metodę stylometryczną. Lutosławski wyodrębnił szereg róŝnych właściwości stylu Platona - istotnych i nieistotnych, powtarzających się i występujących sporadycznie i na tej podstawie ustalił odległość kaŝdego dialogu od Praw, które uchodziło za ostatnie dzieło filozofa. W ten sposób powstał układ 4 grup Platońskich dialogów. - W 1574 r. Henryk Stephanus wydał Platońskie dialogi, dzieląc kaŝdą stronę na określone partie: a, b, c, d, e. W dzisiejszych wydaniach i cytowaniach dialogów Platona pozostawia się paginację Stephanusa. Np.: Obrona Sokratesa 28 a-d. Współczesna chronologia: 1. Okres młodzieńczy - Dialogi tego okresu elenktyczne w swojej metodzie, zajmują się definicją pojęć etycznych, występuje w nich Sokrates, który wyraŝa swoje własne nauczanie. Do tego okresu naleŝą m. in. dialogi: Obrona Sokratesa, Eutyfron (dialog o poboŝności), Charmides (o roztropności), Kriton (o obywatelu i prawach), Hippiasz Mniejszy, Ion (o poezji i wiedzy), Laches ( odwadze), Lizys (o przyjaźni) 2. Okres przejściowy: - W dialogach tego okresu zarysowują się centralne tematy platonizmu, np. teoria idei. 15
Do tego okresu naleŝy: Gorgiasz (o retoryce), Menon (o cnocie), Kratyl (o języku), Hippiasz Większy (o pięknie i stosowności), I ks. Państwa ( o tym, czym jest sprawiedliwość), Protagoras (o wiedzy i cnocie). 2. Okres dojrzały- konstrukcyjny: - Doktrynalną podstawą dialogów tego okresu jest teoria idei, a występujący w nich Sokrates jest wyrazicielem poglądów Platona. NaleŜą tu takie dialogi jak: Państwo (konstrukcja idealnego państwa, trójpodział duszy, teoria wychowania), Fedon (dialog o nieśmiertelności duszy), Uczta/Sympozjon/Biesiada (dialog o miłości, o pięknie, o filozofii), Fajdros (o nieśmiertelności duszy), Teajtet (o wiedzy). 3. Okres późny: - Zwany jest okresem dialektyczno-mistycznym, a Sokrates nie jest przewaŝnie wyrazicielem poglądów Platona, lecz jakiś inny rozmówca, np. Timajos z Lokri w Timajosie. Do tej grupy naleŝy: Parmenides (o formach i ćwiczeniu się w filozofii), Sofista (o fałszu i o nie-bycie), Polityk, Fileb (o dobru i o przyjemności), Timajos ( o powstaniu świata), Krycjasz (o walce Aten i Atlantydy), Prawa. 3. NOWA INTERPRETACJA PLATONA - Ten nurt interpretacyjny narodził się w latach 60-tych w Tybindze, a jego głównymi przedstawicielami są: Konrad Gaiser, Hans Kraemer, późny H.-G. Gadamer, a we Włoszech Giovanni Reale; - W myśl tego ujęcia Platon filozof jest kimś więcej niŝ Platon-pisarz, toteŝ aby odczytać pełną myśl Platona naleŝy odwołać się do nauczania niepisanego, ustnego, które Platon przekazał uczniom w Akademii. Początek nauk niepisanych sięga roku załoŝenia Akademii. - Argumenty przemawiające za tym, Ŝe dialogi nie są jedynym źródłem wiedzy na temat Platonizmu: a/ kultura owego czasu jest przede wszystkim kulturą mówioną (oralną). Sokrates jeszcze niczego nie pisał, a tym, kto w pełni wyrazi swoje nauczanie przez słowo pisane będzie Arystoteles; b/ autoświadectwa Platona, w których wyraŝa on: - dystans wobec pisma, które nie moŝe uczyć, a jedynie przypomnieć zdobytą juŝ wiedzę (por. Fajdros opowieść egipska); - potrzebę treningu i długiego obcowania z przedmiotem dla pełnego zrozumienia; 16
- stwierdzenie, Ŝe sam nie wyraził tego nauczania na piśmie: List VII: Nie ma teŝ Ŝadnej mojej rozprawy omawiającej te zagadnienia i z pewnością nigdy nie będzie. Nie są to bowiem rzeczy dające się ująć w słowa Istnieje bowiem rozumowanie oparte na prawdziwych przesłankach zwalczające kaŝdego, kto by się waŝył poruszać w piśmie choćby najdrobniejsze zagadnienie z zakresu tych spraw (341c-342a); c/ świadectwa uczniów Platona: - Arystoksenos mówił o tzw. skandal wykładu Platona o Dobru, podczas którego nauka Platońska została wyśmiana; - uczniowie relacjonują treść tego ustnego nauczania tak, Ŝe moŝna mówić o 2 tradycjach: tradycji Akademickiej i Arystotelesowskiej; - fakt istnienia niepisanej nauki Platona, zwanej często ezoteryczną, tj. wewnątrz - akademicką, był od dawna znany uczniom Platona (np. Arystoteles pisze o Platońskich agrapha dogmata Fizyka 209b). - Nowa interpretacja Platona zwraca uwagę, Ŝe ta nauka ezoteryczna zawiera najwaŝniejszą część nauczania Platona, która wyznacza nową perspektywę widzenia jego twórczości. Nie neguje przez to wartości nauczania zawartego w dialogach, ale nadaje temu nauczaniu nowy wymiar. Zniesiona zostaje jedynie autarkiczność (samowystarczalność) dialogów, gdyŝ kontekstem ich odczytania powinno być nauczanie ustne. 4. TEORIA IDEI: - Poszukiwanie prawdziwej przyczyny rzeczywistości nie dokonuje się na drodze poznania zmysłowego, ale za sprawą poznania umysłowego. W ten sposób dochodzi się do przyczyny, która jest inteligibilna, tj. dostępna jedynie poznaniu umysłowemu. Tą prawdziwą przyczyną jest idea. - IDEA jest odpowiednikiem greckiego eidos oraz idea; jest to forma rozumiana jako specyficzny przedmiot myśli, który ta myśl ujmuje. Idea jest bytem prawdziwym, jest rzeczywista, gdyŝ mamy o niej wiedzę, która jest konieczna, niezmienna i wieczna. - To stanowisko Platona nazywa się IDEALIZMEM OBIEKTYWISTYCZNYM. Jest to przekonanie, Ŝe jedyną, prawdziwą, obiektywnie istniejącą rzeczywistością jest idea. - Cechy idei: a/ inteligibilność Idea jest przedmiotem prawdziwej wiedzy i jest dostępna jedynie w poznaniu umysłowym/intelektualnym. b/ niecielesność Idee nie mają Ŝadnej materialnej postaci. 17
c/ bytowość - Idee nie powstają ani nie giną i dlatego przysługuje im byt w sensie pełnym. Parmenides uwaŝał, Ŝe bytem jest to, co nie moŝe przestać być; takim niezmiennym bytem jest właśnie idea. d/ niezmienność - Idee konstytuują odrębną sferę przedmiotową, która istnieje na swoich własnych prawach. Idee nie powstają i nie giną, nie zmieniają się, dlatego są tym przedmiotem, o którym moŝemy mieć wiedzę, gdyŝ poznanie prawdziwe nie podlega zmianie. Idee stanowią obiektywnie istniejący przedmiot poznania naukowego. Idee są zatem prawdziwą przyczyną wyjaśniającą zmienność; e/ samoistność Idee są bytami samoistnymi, tj. istnieją w sposób autonomiczny i odrębny, nie wymagają niczego innego do swego istnienia. Ideą jest Piękno samo w sobie, a nie piękno jako własność jakiegoś przedmiotu. e/ jedność. Idea jest jednością tłumaczącą i zbierającą wielość rzeczy zmysłowych, które w niej uczestniczą: idea Piękna jest jednością, która wyjaśnia istnienie wielu przedmiotów pięknych. Idea sprowadza wielość do jedności i dlatego jest przyczyną wyjaśniającą wielość rzeczy; g/ idee tworzą HIERARCHIĘ. Na szczycie tej hierarchii stoi idea najwyŝsza, transcendująca obszar pozostałych idei. 1/ - w Fajdrosie owa idea najwyŝsza będzie przedstawiona jako najwyŝsza rzeczywistość. Platon odwoła się tutaj do mitu o zaprzęgu duszy. Dusza przyrównana została do uskrzydlonej pary koni i woźnicy, ogląda świat prawdziwego bytu, tj. miejsce nad-niebne (hyper ouranios topos): Przestrzeni zaś, która jest poza niebookręgiem, Ŝaden jeszcze pieśniarz ani nie opiewał, ani nigdy nie opisze w pieśni, jak naleŝy. Rzecz zaś ma się tak. Bo trzeba zaiste mieć odwagę powiedzieć prawdę, zwłaszcza gdy się rozprawia o prawdzie. Istnieje bowiem rzeczywiście Istota (ousia ontos ousa) pozbawiona barw (achromatos) i kształtów (aschematistos), nieuchwytna dająca się oglądać za przewodem umysłu jedynie duszy. Ona to jest przedmiotem prawdziwej wiedzy. Umysł ten gdy od długiego czasu wpatruje się w Byt, raduje się, a oglądając prawdę rozrasta się i napełnia szczęściem, dopóki po obiegu koła ruch okręŝny nie doprowadzi jej do niego. W czasie zaś drogi okręŝnej ogląda Sprawiedliwość samą, ogląda Rozwagę, ogląda Wiedzę, i to nie tę, która zaleŝy od powstawania i która jest u kaŝdego inna, mająca za przedmiot te rzeczy, które my nazywamy bytami, lecz wiedzę obecną w tym, który jest bytem rzeczywiście. (Fajdros 247c-e, tłum. L. Regner, Warszawa 1993, s. 31). 18
2/ W Państwie VI 508, owa najwyŝsza idea jest nazwana Dobrem, najwyŝszą przyczyną, która jest źródłem bytu i poznawalności wszystkich rzeczy: Więc to, co nadaje prawdę przedmiotom poznania a poznającemu daje moc poznawania nazywaj ideą Dobra i myśl sobie, Ŝe jest ona przyczyną wiedzy i prawdy, gdy się staje przedmiotem poznania i chociaŝ to jedno i drugie jest piękne i poznanie i prawda to jeśli Dobro będziesz uwaŝał za coś innego i jeszcze piękniejszego od nich, będziesz uwaŝał słusznie (Państwo 508e, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 351-352). 3/ W Uczcie owa idea jest charakteryzowana jako najwyŝsza wartość, która zostaje określona mianem idei Piękna ucieleśniającej w sobie wszystko, co wartościowe: - Etapy odkrywania owej idei Piękna: I. Piękno zmysłowe estetyczne: wyraŝone jest ono w pięknym ciele (por, Uczta 210a-c). Na tym etapie człowiek jest zafascynowany konkretnym, indywidualnym przejawem piękna, ale z czasem dostrzega jego niewystarczalność i ograniczoność - to piękno tkwi takŝe w innych rzeczach pięknych. Człowiek zwraca się zatem ku temu, co powszechne, co unifikuje wielość. Etap II: piękno duchowe: Pięknem duchowym jest dobro w sensie moralnym. Etap III: piękno praw i czynów: Piękno na tym poziomie jest odindywidualizowane. Mówimy o prawach i czynach, Ŝe są piękne, kiedy są słuszne, sprawiedliwe. Etap IV: piękno nauk: Nauka jest wówczas piękna, kiedy odkrywa prawdę, a prawda istnieje obiektywnie. Przejście tych 4 etapów kończy drogę miłości: Ten kto aŝ dotąd zaszedł w szkole Erosa, kolejne stopnie piękna prawdziwie oglądając, ten juŝ do końca drogi miłości dobiega. I nagle mu się cud odsłania: piękno samo w sobie, ono samo w swojej istocie. Otwiera się przed nim to, do czego szły wszystkie jego trudy poprzednie; on ogląda piękno wieczne, które nie powstaje i nie ginie, i nie rozwija się ani nie więdnie, ani nie jest z jednej strony piękne, a z drugiej szpetne, ani raz tylko takie, a drugi raz odmienne, ani takie w porównaniu z czymkolwiek a z czym innym inne. I nie ukaŝe mu się to piękno niby twarz albo ręce jakieś lub jakaś cząstka cielesna, ani jako słowo, ani wiedza ani cecha jakiegoś stworzenia, tylko piękno samo w sobie niezmienne i wieczne, a wszystkie inne przedmioty piękne uczestniczą w nim jakoś w ten sposób, Ŝe podczas gdy one powstają i giną, ono ani się pełniejszym nie staje, ani uboŝszym, ani go w ogóle Ŝadna zmiana nie dotyka (Uczta 210e-211b, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1989, s. 114-115). 19
- Piękno samo w sobie jest wartością najwyŝszą, gdyŝ skupia w sobie wszystkie pozostałe: piękno w sensie estetycznym, dobro, sprawiedliwość, prawdę oraz szereg innych wartości. To piękno jest charakteryzowane negatywnie ( nie powstaje, nie więdnie ), nie ma ono postaci zmysłowej, jednostkowej, ale jest powszechne, nie jest cechą, właściwością, lecz jest substancją. 5. RELACJA RZECZY DO IDEI: - Relację rzeczy do idei Platon opisuje w za pomocą następujących terminów: a/ mimesis naśladownictwo; b/ methexis partycypacja, uczestnictwo; c/ koinonia wspólnota; d/ parousia obecność; - Rzeczy naśladują idee, pragną bowiem dorównać swemu inteligibilnemu modelowi. To, co zmysłowe uczestniczy-partycypuje w tym, co inteligibilne, które jest prawdziwą przyczyną bytu tego, co podpada pod zmysły i nadaje mu jedność. Rzecz ma styczność, wspólnotę z tym, co inteligibilne, które jest ono przyczyną i fundamentem tego, co zmysłowego. To, co inteligibilne jest obecne w rzeczy tak, jak przyczyna jest obecna w skutku. - Tę relację idei do rzeczy opisuje mit jaskini/ mit o kajdaniarzach z VII ks. Państwa: Zobacz! Oto ludzie są niby w podziemnym pomieszczeniu na kształt jaskini. Do groty prowadzi od góry wejście zwrócone ku światłu, szerokie na całą szerokość jaskini. W niej oni siedzą od dziecięcych lat w kajdanach; przykute mają nogi i szyje tak, Ŝe trwają na miejscu i patrzą tylko przed siebie; okowy nie pozwalają im obracać głów. Z góry i z daleka pada na nich światło ognia, który się pali za ich plecami, a pomiędzy ogniem i ludźmi przykutymi biegnie górą ścieŝka, wzdłuŝ której widzisz murek zbudowany równolegle do niej, podobnie jak u kuglarzy przed publicznością stoi przepierzenie, nad którym oni pokazują swoje sztuczki. - Widzę powiada. - Więc zobacz, jak wzdłuŝ tego murku ludzie noszą róŝnorodne wytwory, które sterczą ponad murek; i posągi, i inne zwierzęta z kamienia i drzewa jedni z tych, co je noszą wydają głosy a drudzy milczą. - Dziwny obraz opisujesz i kajdaniarzy osobliwych. Podobnych do nas - powiedziałem. - Bo przede wszystkim, czy myślisz, Ŝe tacy ludzie mogliby z siebie samych i z siebie nawzajem widzieć cokolwiek innego oprócz cieni, które ogień rzuca na przeciwległą ścianę jaskini? 20
- JakimŜe sposobem? powiada - Gdyby całe Ŝycie nie mógł Ŝaden głową poruszyć (Państwo 514a-515b, tłum. W. Witwicki, Warszawa 1958, s. 358-360). - Rzeczy podpadające pod zmysły tak się mają do idei, jak cienie na ścianie jaskini do rzeczywistości na zewnątrz niej. Przebywając w świecie jesteśmy podobni kajdaniarzom w jaskini: świat, który oglądamy jest światem kopii, odbitek a nie bytu prawdziwego, ale nam się on wydaje jedyną prawdziwą rzeczywistością, gdyŝ nie pamiętamy innego świata. Przyczyną powstawania owych odbitek jest idea Dobra, która jest racją bytu i poznawalności wszystkich rzeczy. A rozpatrz sobie dodałem - ich wyzwolenie z kajdan i uleczenie z nieświadomości. Jak by to było, gdyby im naturalny bieg rzeczy coś takiego przyniósł; ile razy by ktoś został wyzwolony i musiałby zaraz wstać i obrócić szyję, i iść i patrzeć w światło, cierpiałby robiąc to wszystko, a tak by mu w oczach migotało, Ŝe nie mógłby patrzeć na te rzeczy, których cienie poprzednio oglądał. Jak myślisz, co on by powiedział, gdyby mu ktoś mówił, Ŝe przedtem oglądał ni to ni owo a teraz coś bliŝszego bytu, Ŝe zwrócił się do czegoś, co bardziej istnieje niŝ tamto, więc teraz widzi słuszniej; i gdyby mu ktoś teraz pokazywał kaŝdego z przechodzących i pytaniami go zmuszał, niech powie, co to jest. Czy nie myślisz, Ŝe ten by moŝe był w kłopocie i myślałby, Ŝe to, co przedtem widział, prawdziwsze jest od tego, co mu teraz pokazują? (Państwo 515c-d, s. 360-361). - Gdyby człowiek mógł zobaczyć świat idei, to oślepiłby go jego blask w ten sposób Platon mówi o epistemologicznej transcendencji idei, które przekracza nasz model racjonalności. 6.TEORIA ZASAD: - Idee pełniły w systemie Platona funkcję unifikującą: wielość rzeczy pięknych sprowadzała się do jednej idei piękna, wielość ludzi do idei człowieka. Mimo tego, Ŝe rozwiązuje to problem tego, jak moŝe istnieć wielość rzeczy a jedna idea, to nie rozwiązuje to jednak zagadnienia wielości samych idei. Platon uwaŝał, Ŝe istnieją idee zarówno bytów samoistnych substancji, jak i jakości oraz relacji. Dlatego, zdaniem zwolenników tzw. nowej interpretacji, idee nie mogą stanowić zatem ostatecznego poziomu wyjaśniania, ale naleŝy odwołać się do następnego poziomu uzasadnienia, tj. teorii pryncypiów zasad. - WIELOŚĆ Platon wyjaśnia poprzez odwołanie się do ostatecznego uzasadnienia, do dwubiegunowej struktury pryncypiów: JEDNI DIADY. 21
- DIADA zwana diadą nieskończoną, nieokreśloną, diadą tego, co wielkie i małe (stopniowanie) jest zasadą i źródłem wielości bytów; jest ukierunkowana na to, co nieskończenie wielkie i nieskończenie małe; to ona powoduje róŝnicowanie się bytów, tj. gradację. JEDNIA natomiast jest zasadą jedności, określoności (istoty), miary, dobra. Działanie tych zasad jest łączne, tylko razem tworzą one jedność-w-wielości, tj. byt. 7. PLATOŃSKA KOSMOLOGIA: Platon wyłoŝył ją w swoim dialogu pt. Timajos - Jego zdaniem, poniewaŝ świat jest widzialny i dotykalny, nie moŝe być absolutnym niebytem, musiał być zrodzony. Skoro tak, potrzeba było odkryć przyczynę sprawczą jego powstania. Jest nią Demiurg, boski Budowniczy świata, Umysł, Twórca i Ojciec wszechświata. - Demiurg był przyczyną sprawczą powstania świata, a budując świat patrzył na wzór, na model wieczny, tj. na świat idei. Właśnie piękno tego świata świadczy o tym, Ŝe Demiurg wpatrywał się w rzeczywistość uchwytną tylko intelektem i tworzył obraz tej właśnie rzeczywistości. - Demiurg jest najlepszym rzemieślnikiem, który w swoim działaniu kieruje się dobrem, dlatego świat jest moŝliwie najlepszy. Ale Demiurg tworzy swoje dzieło w czymś, w jakimś miejscu. Dla wyjaśnienia świata potrzeba więc zasady materialnej. Jest nią chora przestrzenność, miejsce, w którym świat powstaje, pojemnik będący rzeczywistością wieczną i bez kształtu, bo przyjmuje wszystkie kształty, substrat, który przyjmuje odbitki. Rzeczywistość chory jest źródłem powstawania, burzy się i porusza się chaotycznym, nieuporządkowanym ruchem. Zasada materialna jest poddana konieczności rozumianej jako przeciwieństwo celowości, jest zatem przyczyną błądzącą, tj. taką, która działa przypadkowo i nieprawidłowo. - Demiurg jest dobry, czyli działa tak, aby wszystko było jak najlepsze, dlatego wprowadza on w chorę jedność przy pomocy relacji liczbowych i geometrii. W formie nieuporządkowanej w chorze zawierały się w śladowej postaci 4 elementy (ziemia, woda, powietrze i ogień), ale Demiurg uporządkował je przy pomocy trójkątów równoramiennych oraz pitagorejskich. Na bazie tych figur geometrycznych Demiurg buduje: - czworościan (ostrosłup foremny o podstawie trójkąta), który jest podstawą elementu ognia; - sześcian, który odpowiada ziemi; ośmiościan powietrzu; dwudziestościan wodzie. 22
- Tak zbudowany kosmos jest ładem, porządkiem i harmonią dającą się matematycznie ująć i wyrazić. Cały kosmos ma kształt kulisty, który jest kształtem najdoskonalszym, a wokół ciała świata Demiurg oplótł Duszę świata. Dusza świata równieŝ ma strukturę matematyczną. Powstanie Duszy świata daje początek czasowi. 8. NAUKA O POZNANIU GNOZEOLOGIA: 1/ Anamneza: - Mit jaskini pokazuje, Ŝe ludzie sami z siebie nie byliby w stanie posiadać wiedzy o tym, co dzieje się na zewnątrz jaskini, to znaczy, Ŝe na podstawie znajomości rzeczy odbitek nie moŝna posiąść wiedzy o ideach pierwowzorach. Platon wyraźnie zatem sygnalizuje, Ŝe nie ma przejścia od poznania zmysłowego do uchwycenia rzeczywistości idei. Skąd zatem czerpiemy naszą wiedzę? - Platon staje na stanowisku natywizmu (inneizmu), który głosi, Ŝe nasze poznanie jest wrodzone, istnieje we wnętrzu naszej duszy. Percepcja przedmiotów podpadających pod zmysły nie dostarcza nam wiedzy, ale jest jedynie okazją do uświadomienia sobie tego, co człowiek wiedział, ale zapomniał. Proces uczenia się jest zatem anamnezą przypominaniem sobie, ponownym ujawnianiem tego, co dusza posiada w swoim wnętrzu. Wiedzę tę dusza posiadła przed wcieleniem. 2/ Nauka o stopniach poznania: - Doktryna anamnezy wyraźnie róŝnicuje stopnie poznania ze względu na przedmiot i typ uzyskiwanej wiedzy. ODBICIA (eikones) PRZEDMIOTY FIZYCZNE PRZEDMIOTY MATEM. IDEE EIKASIA PISTIS DIANOIA NOESIS DOKSA MNIEMANIE MYTHOS EPISTEME EIKASIA to poznanie, którego istotą jest porównywanie, zestawianie jednego elementu z drugim. Ten typ poznania odnosi się do wytworów sztuki, które naśladują naturę, toteŝ aby je poznać naleŝy je odnieść do pierwowzoru. 23
PISTIS to zaufanie, przekonanie czyli poznanie dokonywane w nastawieniu naturalnym. Wierzymy, Ŝe świat jest nam dany tak, jak go postrzegamy. - Oba powyŝsze typy poznania tworzą razem DOKSA mniemanie, poznanie zmysłowoprobabilistyczne: dotyczy ono przedmiotu zmiennego i jest zatem poznaniem prawdopodobnym, a nie pewnym. DIANOIA to właściwy sposób ujmowania przedmiotów matematyki. Jest to poznanie dyskursywne, rozumowe, które wychodzi od tego, co podpada pod zmysły, ale nie koncentruje się na konkretach, lecz przechodzi do ogólnych praw. Od przesłanek przechodzi do wniosku, od ujęcia części do całości, a funkcję pośrednika pełnią tutaj obrazy zmysłowe oraz hipotezy matematyczne. NOESIS jest dialektycznym ujęciem idei. Jest to poznanie bezpośrednie, oglądowe, dotyczące najwyŝszych zasad oraz koniecznych związków między nimi. - Te dwa typy poznania to EPISTEME- czyli wiedza prawdziwa i pewna: niezmienna, jeśli chodzi o przedmiot i podmiotowo pewna; - MYTHOS jest obok doksa oraz episteme trzecim rodzajem poznania, dotyczącym niezmiennego przedmiotu, ale poznaniem prawdopodobnym. Ten typ poznania nie przeciwstawia się rozumowi, ale go inspiruje do coraz to bardziej pogłębionych dociekań. Ma ponadto funkcje pedagogiczną, perswazyjną i jest to metoda poznania dostosowana do ludzkiego sposobu poznania, bo najczęściej myślimy obrazami. 9. ANTROPOLOGIA PLATOŃSKA - ANTROPOLOGIA Platona jest dualistyczna i spirytualistyczna: człowiek sprowadza się do duszy, która jest najistotniejszą częścią człowieka. - Alcybiades: Skoro więc ani ciało, ani to, co złoŝone z obojga, nie jest człowiekiem, pozostaje - jak sądzę - Ŝe albo człowiek jest wręcz niczym, albo jeŝeli jest czymś, to człowiek nie jest niczym więcej, jak duszą (130c). - DUSZA spełnia zdaniem Platona następujące funkcje: 1/ biologiczną jest zasadą Ŝycia (presokratycy); 2/ poznawczą jest podmiotem poznania oraz chcenia (por. Sokrates); 3/ religijną (pitagorejczycy). - Platon twierdzi, Ŝe dusza jest nieśmiertelna oraz przytacza filozoficzne argumenty na rzecz jej nieśmiertelności. - Argumenty za nieśmiertelnością duszy: 1/ Z funkcji biologicznej: Fajdros 245c-246a: Ruch jest wyrazem Ŝycia. Rzeczy się poruszają, bo są poruszone przez coś innego lub dlatego, Ŝe same się poruszają. To, co 24
poruszane jest przez coś innego zaprzestanie ruchu. To, co porusza się samo przez się nie ustaje w ruchu, bo jego źródło ma w sobie. Dusza jest samopourszająca się, a zatem jej ruch nie ustaje. 2/ Z Ŝycia : Rzeczy uczestniczą w ideach, są ich odzwierciedleniem. Rzeczy nie mogą uczestniczyć w ideach przeciwstawnych: ogień nie przyjmuje zimna. Istotną cechę duszy jest Ŝycie, dusza zatem nie przyjmuje idei śmierci, bo się one wykluszają. 3/ z funkcji poznawczej duszy: Fedon: 79a-80b: Dusza jest zdolna do poznania rzeczy wiecznych i niezmiennych. Musi mieć zatem naturę pokrewną ideom, musi być podobna rzeczywistości, którą poznaje. Ta rzeczywistość idei jest wieczna, dusza musi być zatem nieśmiertelna. 4/ Z właściwego rzeczy zła : Państwo 610-11: KaŜda rzecz ma właściwe sobie dobro i zło. KaŜda rzecz niszczeje od właściwego sobie zła, a gdyby właściwe jej zło nie było w stanie jej zniszczyć, to z natury byłaby nieśmiertelna. Złem duszy jest wada, niewiedza, a poniewaŝ dusza od tego nie ginie, to nic nie jest w stanie jej zniszczyć. - Platon w formie mitu kreśli przyszłe losy duszy (ESCHATOLOGIA). Platon jest przekonany, Ŝe człowiek na ziemi jest przejściowo, a Ŝycie ludzkie jest próbą, prawdziwe Ŝycie rozpoczyna się po śmierci. Dusza zostaje wtedy osądzona na podstawie sprawiedliwości i niesprawiedliwości, cnoty i wady. Los takiej duszy moŝe być trojaki: 1/ jeśli człowiek Ŝył sprawiedliwie otrzyma nagrodę w postaci egzystencji na Wyspach Szczęśliwych; 2/ jeśli Ŝył niesprawiedliwie zostanie strącony do Tartaru; 3/ jeśli był nadmiernie przywiązany do ciała i nie potrafił się przed śmiercią z niego wyzwolić, to wciela się w te charaktery, które były mu najbliŝsze za Ŝycia. Pełne wyzwolenie z kołowrotu wcieleń osiąga filozof (por. Fedon 82) - Z tą koncepcją człowieka i jego przeznaczenia wiąŝe się nowa, ascetyczna moralność przeciwstawiająca ostro duszę ciału. Utrwalona zostaje nowa hierarchia wartości, która na szczyt wszystkich dóbr wynosi dobra religijne i duchowe. 10. NAUKA O PAŃSTWIE: - Dla Platona polityka jest nadrzędną nauką, a narzędziem jej realizacji jest filozofia. Celem polityki i państwa jest dobro człowieka, a poniewaŝ człowiek utoŝsamia się z duszą, to 25