S ł u p s k i e P r a c e B i o l o g i c z n e 7 2010 PROJEKT TERENOWEJ ŚCIEśKI DYDAKTYCZNEJ TAJEMNICE DAWNEGO OGRODU BOTANICZNEGO W SŁAWNIE A PROJECT FIELD OF A DIDACTIC PATH MYSTERIES OF A PAST BOTANIC GARDEN IN SŁAWNO Dorota Morka, Izabela Domaros Akademia Pomorska Zakład Biologii Populacji i Dydaktyki Instytut Biologii i Ochrony Środowiska ul. Arciszewskiego 22b, 76-200 Słupsk dorota.morka@interia.pl ABSTRACT The botanic garden in Sławno was created in 30-ties of the 20 th century, and was irretrievably damaged in the 70-ties (Waloryzacja... 2004). The area is situated in a quarter limited by Kąpielowa and Cieszkowskiego Streets. Extremely precious floristic and faunistic variety makes the garden an ideal place for biological and environmental education in the field. Also, the trump of the area is the vicinity of a kindergarten, a junior secondary school and a secondary school, owing to which the garden can pay a didactic and educational role on every teaching stage. In 2009 a project of a didactic path Mysteries of a past botanic garden in Sławno was developed. 15 stands presenting the most interesting values of nature with the use of data gathered during personal research and observation have been offered. A brochure including regulations on the didactic path, a map with stops and detailed description of the stops has been created. In the methodical section of the brochure teaching goals that can be executed within didactic path activities and sample work cards have been offered. Słowa kluczowe: ścieŝka dydaktyczna, zajęcia w terenie, edukacja biologiczna i środowiskowa Key words: didactic path, activities in the field, biological and environmental education 79
WSTĘP W ostatnich latach coraz częściej zwraca się uwagę na znaczenie zajęć terenowych w edukacji biologicznej i środowiskowej. Edukacja dla zrównowaŝonego rozwoju potrzebuje między innymi holistycznego pojmowania środowiska jako układu stosunków przyrodniczych, ekonomicznych, społecznych i kulturowych oraz otwarcia drzwi szkoły na las, pole, łąkę czy staw (Cichy 2005). Bezpośredni kontakt z bogatym światem przyrody nie tylko dostarcza wiedzy przyrodniczej, ale kształtuje emocjonalne więzi z przyrodą, uczy jej ochrony i wraŝliwości na jej piękno. Wpływa teŝ na rozwijanie zainteresowań przyrodniczych, kulturowych i historycznych oraz podwyŝszanie poziomu kultury biologicznej, środowiskowej i turystycznej. Zajęcia w terenie rozwijają zainteresowania uczniów, umoŝliwiają im powiązanie teorii z praktyką, ponadto doskonalą umiejętności obserwacji, interpretacji wyników i formułowania wniosków, uczą pracy w zespole, systematyczności, odpowiedzialności za podejmowane decyzje, uodporniają na niepowodzenia (Mika 2002). SłuŜą one równieŝ zaznajamianiu się ucznia z konkretnymi problemami ochrony przyrody, przykładami negatywnego wpływu gospodarczej działalności człowieka na przyrodę oraz są źródłem wiedzy o zjawiskach fenologicznych zachodzących w niej (Cichy 1983). Zajęcia w terenie umoŝliwiają osiągnięcie określonych celów wychowawczych, sprzyjają kształtowaniu u uczniów właściwych postaw i przekonań wobec przyrody i otaczającego środowiska. O roli wychowawczej zajęć w terenie pisali między innymi: Karpińczyk (1983), Lewczuk (1998), Mika (2002), Czubaj (2002) i Buchcic (2003). Autorzy ci podkreślają wpływ lekcji terenowych na kształtowanie właściwego zachowania ucznia poza szkołą, na aktywizację działań grupowych, integrację klasy. Zajęcia te dzięki obserwacjom oraz konfrontacji z rzeczywistością stanowią fundament dalszej pracy nad opanowaniem wiedzy przyrodniczej. Do zajęć terenowych zalicza się m.in. wycieczki, zielone szkoły oraz ścieŝki dydaktyczne. ŚcieŜki dydaktyczne to specjalnie wytyczone do celów dydaktycznych trasy długości od 2 do 6 km. Są one zakładane m.in. w parkach narodowych i rezerwatach, parkach krajobrazowych, parkach kultury i wypoczynku oraz ogrodach botanicznych (Stawiński 2000). Idea ścieŝek dydaktycznych narodziła się w ogrodach epoki romantyzmu, pod koniec XVIII wieku. Poszczególne aleje przybliŝały spacerującym najbardziej atrakcyjne obiekty przyrodnicze, historyczne oraz kulturowe terenu. Obecnie powstaje coraz więcej ścieŝek dydaktycznych, które eksponują interesujące obiekty przyrody (Janikowski 1982). FLORA I FAUNA DAWNEGO OGRODU BOTANICZNEGO W SŁAWNIE Miejscem o bogatych walorach przyrodniczych, zwłaszcza pod kątem prowadzenia edukacji biologicznej i środowiskowej, jest dawny ogród botaniczny w Sławnie. Teren ten mieści się w kwartale ograniczonym ulicami Kąpielową i Cieszkowskiego. Ogród powstał w latach 30. XX wieku, a został zniszczony w latach 70. (Waloryzacja... 2004). Jego załoŝycielem był prawdopodobnie Karl Friedrich Marquardt, kie- 80
rownik Działu Zoologii i Botaniki Muzeum w Darłowie (Rosenow 1986). Po wojnie miejsce to nosiło nazwę Ogród Botaniczny przy Jedenastoletniej Szkole w Sławnie. W roku 1956 opiekę nad nim przejęło Kuratorium Okręgu Szkolnego w Koszalinie (Figlarowicz 1965). Dane florystyczne z okolic Sławna oraz samego ogrodu pochodzą z kart zielnikowych oraz zapisków i fotografii z lat 1933-1934, 1956-1961, opracowanych przez Stefanię Figlarowicz nauczycielkę biologii, wizytatora kuratorium w Szczecinie (Sobisz i in. 2003). W 2001 roku uczniowie Liceum Ogólnokształcącego w Sławnie przystąpili do konkursu,,szkolne Ostoje Przyrody, organizowanego przez Centrum Doskonalenia Nauczycieli w Koszalinie. Ich praca konkursowa została wyróŝniona II miejscem, a ogród otrzymał miano Szkolnej Ostoi Przyrody przy Zespole Szkół im. J.H. Dąbrowskiego w Sławnie. Opracowano równieŝ projekt reaktywowania ogrodu oraz uporządkowano i częściowo ogrodzono jego teren. Od 2007 roku teren ten stanowi miejsce badań prowadzonych przez studentów kierunku biologia Akademii Pomorskiej w Słupsku. W roku 2009 opracowano projekt ścieŝki dydaktycznej Tajemnice dawnego ogrodu botanicznego w Sławnie. Wykorzystując dane uzyskane podczas badań i obserwacji, zaproponowano 15 stanowisk prezentujących najciekawsze walory przyrodnicze tego miejsca. W 2010 roku opracowano folder, w którym zawarto m.in. regulamin korzystania ze ścieŝki dydaktycznej, mapę terenu z zaznaczonymi przystankami i szczegółowe ich opisy. W części metodycznej folderu zaproponowano cele edukacyjne, które moŝna osiągnąć w czasie zajęć na ścieŝce dydaktycznej, oraz przykładowe karty pracy. Sobisz i in. (2003) podają, Ŝe flora roślin naczyniowych ogrodu botanicznego w Sławnie jest reprezentowana przez główne grupy systematyczne: paprotniki Pteridophyta, nagozaląŝkowe Gymnospermiae oraz okrytozaląŝkowe Angiospermae: dwuliścienne Dicotyledones i jednoliścienne Monocotyledones. Stwierdzono łącznie 196 gatunków naleŝących do 73 rodzin i 169 rodzajów, z tego w latach 1937-1943 i 1959-1961 147, m.in.: 8 gatunków paprotników naleŝących do 6 rodzin, 10 gatunków nagonasiennych naleŝących do 2 rodzin, 108 gatunków dwuliściennych naleŝących do 53 rodzin oraz 24 gatunki jednoliściennych naleŝące do 6 rodzin. W latach 2002-2003 oszacowano łącznie 145 gatunków: 6 gatunków paprotników nale- Ŝących do 4 rodzin, 8 gatunków nagonasiennych naleŝących do 2 rodzin, 106 gatunków dwuliściennych naleŝących do 44 rodzin oraz 25 gatunków jednoliściennych naleŝących do 7 rodzin. Najbogatszymi w gatunki rodzinami są: jaskrowate Ranunculaceae 16 gatunków, liliowate Liliaceae 12 i złoŝone Asteraceae 12. Z kolei po jednym gatunku stwierdzono w 34 rodzinach są to: orlikowate Hypolepidaceae, paprotkowate Polypodiaceae, paprotnikowate Aspidiacea, wietlicowate Athyriaceae, agrestowate Grossulariaceae, araliowate Araliaceae, berberysowate Berberidaceae, bodziszkowate Geraniaceae, bukszpanowate Buxaceae, dereniowate Cornaceae, dziurawcowate Clusiaceae, gruboszowate Crassulaceae, grzybieniowate Nymphaeceae, kasztanowcowate Hippocastanaceae, kokornakowate Aristolochiaceae, kozłkowate Valerianaceae, leszczynowate Corylaceae, lipowate Tiliaceae, marzanowate Rubiaceae, nanerczowate Anacardiaceae, nasturcjowate Tropaeolaceae, oliwnikowate Eleagnaceae, piwoniowate Paeoniaceae, pokrzywowate Urticaceae, rutowate Rutaceae, szakłakowate Rhamnaceae, szczeciowate Dipsaceae, toinowate Apocynaceae, 81
82 Tabela 1 Wykaz roślin naczyniowych objętych ochroną prawną, występujących w ogrodzie botanicznym w Sławnie (Sobisz i in. 2003) Table 1 List of vascular plants are under legal protection in the botanical garden in Sławno Notowanie w latach Nazwa gatunku 1937-1943 1959-1961 2002-2003!! Długosz królewski Osmunda regalis L. + -!! Paprotka zwyczajna Polypodium vulgare L. + +!! Pióropusznik strusi Matteucia struthiopteris (L.) Tod. + -!! Sosna kosa (kosodrzewina) Pinus mugo Turra + +!! Sosna limba Pinus cembra L. + -!! Bluszcz pospolity Hedera helix L. + +!! Dzięgiel litwor nadbrzeŝny Angelica archangelica L. ssp. Litoralis (Fr.) Thell. + -!! Grzybienie białe Nymphaea alba L. + -!! Orlik pospolity Aquilegia vulgaris L. + -!! Pełnik europejski Trollius europaeus L. + -! Przylaszczka pospolita Hepatica nobilis Schreb. + +!! Sasanka wiosenna Pulsatilla vernalis (L.) Mill. + -!! Tojad dzióbaty Aconitum variegatum L. + -! Kopytnik pospolity Asarum europaeum L. + +!! Rokitnik zwyczajny Hippophaë rhamnoides L. + -! Pierwiosnek lekarski Primula veris L. + +!! Pierwiosnek omączony Primula farinosa L. + -! Kalina koralowa Viburnum opulus L. + +!! Wiciokrzew pomorski Lonicera periclymenum L. + +! Barwinek pospolity Vinca minor L. + +! Naparstnica purpurowa Digitalis purpurea L. + -!! Wawrzynek wilczełyko Daphne mezereum L. + -!! Wielosił błękitny Polemonium coeruleum L. + -!! Arnika górska Arnica montana L. + -!! OŜota zwyczajna Linosyris vulgaris Cass. + -!! ŚnieŜyca wiosenna Leucoium vernum L. + +!! ŚnieŜyczka przebiśnieg Galanthus nivalis L. + +!! Krokus spiski Crocus scepusiensis (Rehmann & Woł.) Borbás + -! Konwalia majowa Convallaria majalis L. + +!! Lilia złotogłów Lilium martagon L. + +!! Szachownica kostkowata Fritillaria meleagris L. + -!! Śniedek baldaszkowaty Ornithogalum umbellatum L. + -!! Zimowit jesienny Colchicum autumnale L. + +!! Obrazki plamiste Arum maculatum L. + +!! Obuwik pospolity Cypripedium calceolus L. + -!! Kukułka (Storczyk) plamista Dactylorhiza maculata (L.) Soó + - Objaśnienia:!! gatunek objęty ochroną ścisłą,! gatunek objęty ochroną częściową (Rozporządzenie Ministra Środowiska nr 1167, 2001)
trojeściowate Ascelepiadaceae, trzmielinowate Celastraceae, wawrzynkowate Thymellaceae, wielosiłowate Polemoniaceae, obrazkowate Araceae, Ŝabieńcowate Alismataceae. W latach 1937-1943 i 1959-1961 stwierdzono występowanie 36 gatunków roślin objętych ochroną prawną, z czego 29 podlega ochronie ścisłej, a 7 częściowej. Natomiast notowania z lat 2002-2003 wykazały występowanie 15 gatunków objętych ochroną prawną: 9 podlegających ochronie ścisłej, a 6 częściowej. Do gatunków, których juŝ nie stwierdzono, naleŝy m.in. szachownica kostkowata Fritillaria meleagris, która współcześnie została odnotowana tylko na jednym stanowisku w Polsce (Piórecki 2001). W ogrodzie rosną jeszcze obrazki plamiste Arum maculatum, które znaleziono współcześnie tylko na 4 czterech naturalnych stanowiskach na Pomorzu. Znane są równieŝ ich trzy stanowiska synantropijne w Brzegu, Chełmnie oraz w Gdańsku w Parku Oruńskim (Sobisz i in. 2003). Do gatunków, które zachowały się do dnia dzisiejszego, naleŝy równieŝ czosnek niedźwiedzi Allium ursinum, który znajduje się na Czerwonej liście (śukowski, Jackowiak 1995). Jego występowanie na Pomorzu jest znikome w porównaniu z południową Polską, gdzie gatunek ten jest częściej spotykany (Zając, Zając 2001). Na terenie ogrodu moŝna zaobserwować róŝne gatunki kręgowców: ropuchy, Ŝaby, jaszczurki, dzięcioły, kosy, wiewiórki. Jest równieŝ zbiornik wodny o bogatym składzie faunistycznym. Występują w nim między innymi szczeŝuje, zatoczki, błotniarki stawowe, wypławki, pijawki. Znajduje się tu największy w Sławnie granitowy głaz, mający ponad 5 m obwodu (Waloryzacja... 2004). Niezwykle cenna róŝnorodność florystyczna i faunistyczna sprawia, Ŝe w ogrodzie istniały idealne warunki do załoŝenia ścieŝki dydaktycznej oraz do prowadzenia zajęć lekcyjnych w terenie na kaŝdym etapie kształcenia. Dodatkowym atutem tego terenu jest bliskie sąsiedztwo przedszkola, gimnazjum oraz szkoły ponadgimnazjalnej, dzięki czemu moŝe on spełniać wiele funkcji dydaktycznych i wychowawczych. ZAJĘCIA TERENOWE NA ŚCIEśCE DYDAKTYCZNEJ Zajęcia terenowe na ścieŝkach dydaktycznych, prawidłowo zaplanowane i nale- Ŝycie przeprowadzone, wpływają na zdobycie przez uczniów wiadomości i osiągnięcie umiejętności z biologii i przyrody. Podnoszą teŝ efektywność nauczania, cieszą się duŝą popularnością wśród uczniów, ułatwiają przebieg procesów poznawczych i zachęcają do zdobywania wiadomości wykraczających poza podręczniki szkolne (Lewczuk 1998). Według Buchcic (2003) właściwie ukierunkowana praca, w zespołach 4-5-osobowych, według dokładnych instrukcji ćwiczeniowych, oparta na obserwacji, wpływa dodatnio na zainteresowania i rozwój aktywności uczniów. Proponując wybrane cele edukacyjne, które moŝna osiągnąć na ścieŝce dydaktycznej Tajemnice dawnego ogrodu botanicznego w Sławnie, uwzględniono zało- Ŝenia najnowszej podstawy programowej (Rozporządzenie... 2009) kształcenia przyrodniczego. Określono cele dydaktyczne i wychowawcze dotyczące: struktury, funkcjonowania oraz róŝnorodności biologicznej ekosystemów, przystosowania wybranych organizmów do środowiska, 83
składu florystycznego i róŝnorodności zbiorowisk roślinnych, relacji wewnątrz- i międzygatunkowych w przyrodzie, form prawnych i zasad ochrony przyrody, wpływu działalności człowieka na środowisko przyrodnicze. Na opisywanej ścieŝce dydaktycznej uczniowie będą mogli nie tylko pogłębiać swoją wiedzę, ale przede wszystkim rozwijać umiejętności oraz kształtować postawy i przekonania proekologiczne, takie jak: obserwacja roślin i zwierząt w ich naturalnym środowisku, posługiwanie się kluczami i atlasami do oznaczania roślin i zwierząt, sporządzanie zielników, prowadzenie dokumentacji, interpretacja wyników i formułowanie wniosków, charakteryzowanie adaptacji środowiskowych wybranych grup organizmów, analizowanie struktury i funkcjonowania ekosystemów wodnych, dostrzeganie zmian fenologicznych w ekosystemach, analizowanie relacji wewnątrz- i międzygatunkowych w przyrodzie, przekonanie o konieczności ochrony przyrody i jej poszanowaniu, kształtowanie wraŝliwości na piękno przyrody, ocenianie roli obiektów przyrodniczych w środowisku lokalnym. W regulaminie określono podstawowe zasady zachowania się na ścieŝce oraz podano wykaz podstawowego sprzętu i materiałów niezbędnych do prowadzenia doświadczeń i obserwacji. REGULAMIN KORZYSTANIA ZE ŚCIEśKI DYDAKTYCZNEJ,,Tajemnice dawnego ogrodu botanicznego w Sławnie 01. Korzystanie ze ścieŝki dydaktycznej jest ogólnie dostępne. 02. Długość trasy wynosi ok. 1,5 km, a na jej przebycie naleŝy przeznaczyć od 1 do 2 godzin. 03. Na ścieŝce proponuje się poruszanie zgodnie z wyznaczonymi przystankami od I do XV. 04. Wskazane jest wyposaŝenie uczestników w lupy, lornetki, atlasy, klucze do oznaczania gatunków roślin i zwierząt. 05. Zalecane jest ubranie i obuwie turystyczne. 06. Na ścieŝce powinno jednorazowo znajdować się nie więcej niŝ 20 uczestników. 07. NaleŜy poruszać się tylko po wyznaczonych alejkach. 08. Na terenie ścieŝki dydaktycznej zabrania się: usuwania, niszczenia, uszkadzania szaty roślinnej, zbierania organizmów zwierzęcych, palenia ognisk, uŝywania grilli i wyrobów tytoniowych oraz alkoholowych, zaśmiecania terenu, pozostawiania resztek poŝywienia i opakowań, wprowadzania psów, umieszczania tablic, napisów, ogłoszeń reklamowych i innych. 09. Osoby przebywające na terenie ścieŝki zobowiązane są do przestrzegania przepisów ujętych w regulaminie. 10. Poleca się korzystanie z przewodnika, który zawiera opisy przystanków oraz propozycje zadań, jakie moŝna wykorzystać na ścieŝce dydaktycznej do prowadzenia edukacji biologicznej i środowiskowej. 84
MAPA TERENU Z ZAZNACZONYMI PRZYSTANKAMI Przystanki: Czosnek niedźwiedzi, obrazki plamiste Miodunka ćma, kokorycz pełna Zawilec gajowy, zawilec Ŝółty Kokoryczka wielokwiatowa, pierwiosnek lekarski, groszek wiosenny ŚnieŜyczka przebiśnieg, śnieŝyca wiosenna, ciemiernik biały, ciemiernik czerwony, bluszcz pospolity Lilia złotogłów, dzwonek pokrzywolistny Czosnaczek pospolity, kielisznik zaroślowy, zbiorowisko welonowe Ślimak winniczek, wstęŝyk gajowy, wstęŝyk ogrodowy, ślinik wielki, bursztynka pospolita, szczeŝuja pospolita Kopytnik pospolity 85
Knieć błotna Ropucha szara, Ŝaba trawna, kaczka krzyŝówka Rutewka orlikolistna Wilczomlecz błotny Skrzyp polny, paprotka zwyczajna, dereń świdwa, kruszyna pospolita GrąŜel Ŝółty, kosaciec Ŝółty OPIS WYBRANYCH GATUNKÓW PREZENTOWANYCH NA ŚCIEśCE DYDAKTYCZNEJ Czosnek niedźwiedzi Allium ursinum L. Bylina wysokości 15-30 cm, o podłuŝnej cebuli i prostej, trójkanciastej lub zaokrąglonej łodydze. Kwitnie w maju, kwiaty ma śnieŝnobiałe, zebrane w kulisty baldach pozorny. Liście odziomkowe, jajowato-lancetowate, zawierają witaminę C, mają bardzo silny aromat, pobudzają apetyt. Jest to geofit. Czosnek niedźwiedzi występuje na niŝu Czosnek niedźwiedzi i w górach, w cienistych lasach liściastych, np. (fot. Izabela Domaros) bukowych i dębowo-grabowych, gdzie nieraz tworzy rozległe skupiska, często monocenozy. Wymaga dobrze rozłoŝonej próchnicy, gleb świeŝych, gliniasto-piaszczystych, zasobnych w składniki mineralne. Jest gatunkiem występującym częściej w południowej Polsce (Zając, Zając 2001), na Pomorzu rzadkim, znajdującym się na,,czerwonej liście (śukowski, Jackowiak 1995). W ogrodzie botanicznym był notowany w latach 1937-1943, 1959-1961, 2002-2003 (Sobisz i in. 2003). Obecnie występuje w postaci rozległego skupiska. Obrazki plamiste Arum maculatum L. Rośliny o kwiatach jednopłciowych, drobnych, zebranych w kolbę, okrytą białawozieloną pochwą. Kwitną od kwietnia do maja. Owoce jaskrawoczerwone jagody są trujące. Liście strzałkowate, długoogonkowe, u nasady bez plam. 86 Obrazki plamiste (fot. Izabela Domaros)
Gatunek ten występuje w wilgotnych lasach i zaroślach, od nizin po pasma górskie. Obrazki plamiste osiągają w Polsce wschodnią granicę zasięgu. Roślina chroniona, o właściwościach leczniczych. Lilia złotogłów Lilium martagon L. Bylina do 1,5 m wysokości, z cebulą zło- Ŝoną z licznych złocistych łusek, ustawionych dachówkowato. Łodyga mocna, sztywna, gęsto ulistniona. Liście podłuŝnie jajowate, siedzące, z 7-10 równoległymi nerwami, ustawione skrętolegle, a w środkowej części łodygi w okółkach. Kwiaty w liczbie 3-12, o silnym zapachu, zebrane w groniasty kwiatostan na szczycie łodygi. Działki okwiatu mięsiste, brudnoróŝowopurpurowe z ciemniejszymi plamkami. Roślina ta kwitnie od czerwca do lipca. Rozpowszechniona w Sudetach i Karpatach, od piętra pogórza po piętro kosówki. Częsta równieŝ na niŝu. Liczne stanowiska znajdują się na obszarach chronionych. Lilia złotogłów (fot. Ewelina Janulis) Ślimak winniczek Helix pomatia L. Ślimak winniczek (fot. Izabela Domaros) Jest to największy, oskorupiony ślimak lądowy Europy. Muszla duŝa: 40-50 mm, z wyraźnymi, choć nieregularnymi prąŝkami, zwykle jasnobrązowa, czasami z ciemniejszymi, niewyraźnymi paskami. W otworze muszli Ŝywych osobników widać białawą, stosunkowo grubą krawędź płaszcza, blisko której znajduje się otwór oddechowy. Dojrzałość płciową i maksymalne rozmiary winniczki osiągają dopiero w trzecim roku Ŝycia. Zamieszkują ciepłe i wilgotne biotopy, często o podłoŝu wapiennym. Spotykane głównie w zaroślach, starych parkach, na cmentarzach oraz w zbiorowiskach synantropijnych. Są najbardziej aktywne w ciepłe, deszczowe dni, kiedy wilgotność powietrza jest bardzo wysoka (Hreczek, Gorczyca 2000). Ropucha szara Bufo bufo L. Największy krajowy i najpospolitszy europejski gatunek ropuch, którego samice mogą osiągać nawet 13 cm długości. Skóra grzbietu z charakterystycznymi brodawkami jest przewaŝnie jednolicie brązowa, brunatna. Ubarwienie przechodzi na stronę 87
Ropucha szara (fot. Ewelina Janulis) brzuszną stopniowo, bez wyraźnej granicy, w białawe, brązowawe lub szare. Dorosłe osobniki prowadzą wieczorny i nocny tryb Ŝycia, zaś młode okazy polują takŝe w ciągu dnia. Dorosłe ropuchy polują na duŝe dŝdŝownice, nagie ślimaki, owady, pająki, a nawet małe kręgowce. Ich łupem padają traszki, Ŝaby, małe jaszczurki i węŝe, gryzonie i pisklęta ptaków. Jako jedyne z nielicznych zwierząt ropuchy szare poŝerają stonkę ziemniaczaną. Mają niewielu wrogów, polują na nie jedynie zaskrońce i sowy. Ropuchy rozpoczynają gody wcześnie, na niŝu spotkać je moŝna w wodzie juŝ w marcu. Nierzadko samce (przewaŝnie mniejsze od samic), gdy napotkają samicę po drodze, pozwalają jej nieść się na grzbiecie przez wiele setek metrów do miejsca rozrodu. Samce w stanie ampleksusu trzymają samice za pomocą czarniawych, rogowych modzeli godowych, rozwijających się na wewnętrznych powierzchniach trzech pierwszych palców. Samica składa skrzek w postaci dwóch długich sznurów. Ropucha szara obok Ŝaby trawnej ma największy zasięg występowania spośród europejskich płazów bezogonowych. W Polsce rozprzestrzeniona jest na obszarze całego kraju, zarówno na niŝu, jak i w górach. Jej ulubionym środowiskiem Ŝycia są cieniste lasy liściaste, zarośla, parki i ogrody. Unika terenów bardzo suchych oraz podmokłych. Do wody wchodzi jedynie na czas godów. Jest gatunkiem objętym ochroną gatunkową (Garbarczyk, Nowakowski 1997). PRZYKŁADOWE KARTY PRACY UCZNIA ORAZ TERMINY WYBRANYCH OBSERWACJI W TERENIE Proponowane terminy prowadzenia obserwacji w terenie Lp. 1 2 3 Obserwacje Botaniczne Budowa morfologiczna roślin Rozpoznawanie wybranych gatunków roślin Zoologiczne Płazy Mięczaki Pierścienice Ekologiczne RóŜnorodność gatunkowa Wodne strefy Ŝycia Proponowany termin zajęć terenowych maj-wrzesień maj-wrzesień kwiecień-czerwiec marzec-październik marzec-kwiecień maj-czerwiec marzec-październik styczeń-grudzień kwiecień-czerwiec marzec-październik 88
Zadanie 1. Uzupełnij tabelę: Karta pracy wybrane obserwacje botaniczne Gatunek rośliny Barwa płatków korony Schematyczny obraz liścia Typ kwiatostanu Obrazki plamiste Miodunka ćma Kopytnik pospolity Pierwiosnek lekarski Zadanie 2. Wybierz w ogrodzie dowolne drzewo liściaste. Na podstawie klucza określ, jaki to gatunek, oraz wykonaj poniŝsze zadania: Gatunek wybranego drzewa:... Określ: A) Cechy charakterystyczne kory wybranego drzewa liściastego Z poniŝszych cech podkreśl te, które charakteryzują korę wybranego przez Ciebie drzewa. Odrysuj korę drzewa kredką w wyznaczonym miejscu. Kora: szara / srebrzysta / czarna / brązowa / biała / szarozielona wilgotna / sucha omszona / błyszcząca gruba / cienka szorstka / gładka B) Cechy charakterystyczne liści wybranego drzewa Narysuj liść z wybranego drzewa i następnie określ jego cechy. Liść: ogonkowy / bezogonkowy pojedynczy / złoŝony kształt blaszki liściowej.. brzeg liścia. nerwacja liścia... kora drzewa liść drzewa 89
Zadanie 3. Wyszukaj w ogrodzie rośliny o przedstawionych poniŝej kształtach liści. Podziel liście na pojedyncze i złoŝone. 1) 2) 3) 4) 5) Gatunki roślin:............... Liście pojedyncze:...,...,... Liście złoŝone:...,... Zadanie 4. Za pomocą 4 patyków (kołków) oraz 4 kawałków sznurka długości 1 m wyznacz w ogrodzie swoje poletko badawcze o powierzchni 1 m². Przyjrzyj się uwaŝnie wszystkim zwierzętom i roślinom, które występują w obrębie Twojego poletka badawczego. Policz, ile róŝnych gatunków udało Ci się zaobserwować oraz ile osobników kaŝdego z gatunków występuje na Twoim poletku. Zidentyfikuj na podstawie klucza zaobserwowane gatunki roślin i zwierząt. Zaznacz ich rozmieszczenie umownymi symbolami na planie poletka. Legenda: Gatunek 1 Gatunek 2 Gatunek 3 Gatunek 4 Gatunek 5 Gatunek 6 Gatunek 7 Gatunek 8 Gatunek 9 Mając na uwadze znaczenie ścieŝek dydaktycznych w edukacji, nawiązano równieŝ współpracę z Urzędem Miasta Sławno i podjęto działania zmierzające do uporządkowania terenu i oznaczenia zaproponowanych przystanków w dawnym ogro- 90
dzie botanicznym w Sławnie. Ogród będzie doskonałym terenem obserwacji, badań i ćwiczeń nie tylko dla uczniów, ale równieŝ studentów i nauczycieli, oraz miejscem wypoczynku dla społeczności lokalnej. LITERATURA Buchcic E. 2003. Zajęcia terenowe moŝliwością kształtowania podstaw wiedzy środowiskowej niezbędnej w dobie integracji europejskiej. Słupskie Prace Przyrodnicze, 2: 109-116. Cichy D. 1983. Zajęcia terenowe w realizacji programu nauczania biologii. Biologia w Szkole, 3: 165-169. Cichy D. 2005. Edukacja środowiskowa w polskiej szkole. W: Edukacja środowiskowa społeczności lokalnych w Polsce i innych krajach Unii Europejskiej. L. Tuszyńska (red.). Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa: 56-67. Czubaj A. 2002. Biologia. Poradnik dla nauczycieli i program nauczania w liceum ogólnokształcącym. WSiP, Warszawa. Figlarowicz S. 1965. Szata roślinna i świat zwierzęcy Pomorza Koszalińskiego. W: Poznajemy Pomorze Koszalińskie. K. Trzebiatowski (red.). Nasza Księgarnia, Warszawa: 187-220. Garbarczyk H., Nowakowski E. 1997. Płazy i gady, leksykon przyrodniczy. GeoCenter, Warszawa. Hreczek A., Gorczyca J. 2000. Lądowe ślimaki Polski, przegląd wybranych gatunków atlas i klucz. Kubajak, Kraków. Janikowski W. 1982. ŚcieŜki dydaktyczne w praktyce szkolnej. Biologia w Szkole, 1: 27-31. Karpińczyk Ł. 1983. Jak rozwijam zainteresowania przyrodnicze. Biologia w Szkole, 5: 303- -305. Lewczuk H. 1998. ŚcieŜki ekologiczne (dydaktyczne). W: Naturalne środki dydaktyczne. M. Poskrobko (red.). Dział Wydawnictw i Poligrafii Politechniki Białostockiej, Białystok: 52-61. Mika H. 2002. Rola zajęć terenowych. Biologia w Szkole, 4: 248-249. Piórecki J. 2001. Fritillaria meleagris L. Szachownica kostkowata. W: Polska Czerwona Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. R. Kaźmierczakowa, K. Zarzycki (red.). Instytut Botaniki im. W. Szafera, PAN, Kraków: 416-418. Rosenow C., 1986. Karl Rosenow. Ein pommerscher Heimatforscher. W: Der Kreis Schlawe, Ein pommersches Heimatbuch. Bd. I. M. Vollack (red.). Die Städte u. Landgemeinden von Manfred Vollack, Husum: 450-453. Rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 23 grudnia 2008 r. w sprawie podstawy programowej wychowania przedszkolnego oraz kształcenia ogólnego w poszczególnych typach szkół. DzU z dnia 15 stycznia 2009 r. Sobisz Z., Morka D., Celka Z. 2003. Materiały do flory Ogrodu Botanicznego w Sławnie. Historia i Kultura Ziemi Sławieńskiej, 2:117-128. Stawiński W. 2000. Dydaktyka biologii i ochrony środowiska. PWN, Warszawa. Waloryzacja przyrodnicza miasta Sławno (operat generalny). 2004. [aut.] P. Wiraszke i in. Biuro Konserwacji Przyrody w Szczecinie, Szczecin. Zając A., Zając M. 2001. Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków. śukowski W., Jackowiak B. 1995. Lista roślin naczyniowych ginących i zagroŝonych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. W: Ginące i zagroŝone rośliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. W. śukowski, B. Jackowiak (red.). Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań: 9-92. 91
92