Anna Czyżniewska W KRĘGU WIELKICH MYŚLICIELI (interdyscyplinarny projekt w zakresie edukacji filozoficznej) Istotą nowoczesnego, zreformowanego nauczania jest integracja międzyprzedmiotowa. Łączenie treści przedmiotowych i międzyprzedmiotowych, synteza wiedzy, korelacja jej poszczególnych elementów, pomoże młodemu człowiekowi dokładniej i szybciej zrozumieć problemy nurtujące współczesnego człowieka. Scalaniu owych treści sprzyja na pewno realizacja ścieżek edukacyjnych. Jak i co integrować? Ogromne znaczenie w nauczaniu w gimnazjum odgrywa edukacja filozoficzna, bowiem filozofia stanowi źródło podstawowych pytań, problemów nurtujących człowieka od wieków. To ona wywierała i wywiera wpływ na naukę, sztukę, religię, kulturę, a także systemy prawne i polityczne wszystkich narodów. Wprowadzenie edukacji filozoficznej do gimnazjum pozwala natomiast na wydobycie z nastolatków skłonności do dziwienia się, ponieważ jak stwierdził Arystoteles - przez zdziwienie mianowicie dotarli ludzie, zarówno teraz, jak i kiedyś, do owego przemożnego początku filozofowania. Należy dziwić się rzeczom banalnym, codziennym, potocznym, by refleksyjnie podchodzić do życia, by odkryć, jakie znaczenie ma stawianie pytań w kształtowaniu osobistego światopoglądu. I to właśnie nauczyciel winien wytyczyć kierunek uczniowskich rozważań, ukazać, że niekiedy całkiem proste kwestie stanowią punkt wyjścia do rozważania poważnych zagadnień filozoficznych. Proponujemy naukę filozofii rozpocząć od prześledzenia, jak kształtowały się różne poglądy filozoficzne na przestrzeni dziejów. Nasza propozycja oparta jest na realizacji uczniowskich projektów badawczych, które przy znacznym wsparciu nauczycieli humanistów pozwolą poznać klasyczne stanowiska filozoficzne w najistotniejszych kwestiach: teoriopoznawczych (empiryzm, racjonalizm, intuicjonizm) ontologicznych (materializm, idealizm, realizm; monizm, dualizm, pluralizm) antropologicznych (człowiek, cel i sens jego życia) etycznych (wzorce osobowe, wartości moralne) estetycznych (przeżycia estetyczne i nadestetyczne, rola sztuki) Dzięki realizacji projektów klasa staje się miniaturą środowiska filozoficznego. PLANOWANIE PRACY NAD PROJEKTEM Planowanie realizacji międzyprzedmiotowych projektów winno być poprzedzone ustaleniem: na jakich umiejętnościach, jakiej wiedzy i wartościach zamierzamy się skupić w czasie realizacji projektu? jaki jest ogólny plan działania? jakie są nasze oczekiwania dotyczące czynności uczniów? w jaki sposób powinien być realizowany projekt (rodzaje grup, ich liczebność, sposób działania)? jakie materiały i źródła będą pomocne? jak zorganizować pracę? Projekt będzie dotyczył różnych aspektów uczenia się, związanych bezpośrednio z realizacją treści edukacji filozoficznej, a pośrednio innych umiejętności, zarówno przedmiotowych, jak i ponadprzedmiotowych. Wszelkie uczniowskie poczynania nadzorują i wspierają nauczyciele-humaniści (polonista, historyk, plastyk, nauczyciel religii). Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 1
Projekt ten ukierunkowany jest na zbadanie stanu wiedzy na określony temat, ma na celu zaznajomienie się z informacjami z różnych źródeł, dokonanie wyboru i selekcji informacji oraz zaprezentowanie ich w formie plakatu. To projekt zakończony typową prezentacją, mającą na celu przedstawienie przebiegu pracy, zebranych informacji oraz zaprezentowanie wypracowanych wniosków. Cele wynikające z realizacji projektu: a) w zakresie wiedzy poznanie podstawowych pojęć filozoficznych poznanie wybranych nurtów, kierunków i szkół filozoficznych, a także głównych przedstawicieli myśli filozoficznej i ich poglądów poznanie ponadczasowych wątków wskazanych myśli filozoficznych b) w zakresie umiejętności dostrzeganie i artykułowanie problemów określanych przez poszczególne nurty filozoficzne dostrzegania więzi łączących pozornie odległe zagadnienia z zakresu wiedzy humanistycznej, filozoficznej korzystanie i wyciąganie wniosków z wszelkich źródeł c) w zakresie postaw, wartości pobudzenie zainteresowania filozofią ukształtowanie refleksyjnej postawy wobec rzeczywistości rozbudzenie wrażliwości na wartości poznawcze, etyczne i estetyczne Ponadto uczniowie rozwijają umiejętności: sprawnego komunikowania się między sobą, z nauczycielem negocjowania w kontaktach z innymi członkami zespołu twórczego myślenia poszukiwania oryginalnych rozwiązań pracy w zespole wspólnego podejmowania działań, decyzji korzystania z informacji wyszukiwania informacji w różnych źródłach, ich doboru, selekcji i wykorzystania podejmowania decyzji wprowadzania ich w życie, kontrolowania rezultatów, ponoszenia odpowiedzialności za działanie radzenia sobie w różnych sytuacjach prezentowania efektów wspólnej pracy Projekt międzyprzedmiotowy w założeniu ma integrować wiedzę i umiejętności z różnych przedmiotów. Cenny w nim jest fakt, że uczniowie są zachęcani do spojrzenia na prezentowane problemy z różnych stron. W trakcie realizacji projektów poznają zatem następujące treści nauczania z poszczególnych przedmiotów: Język polski 1. Formy wypowiedzi: wywiad, notatka informacyjna. 2. Znaczenie wyrazów: treść i zakres, wyrazy abstrakcyjne i konkretne, ogólne i szczegółowe. 3. Pojęcia: myśl przewodnia, sensy symboliczne i metaforyczne, realizm, idealizm, symbol, ironia, rodzaj i gatunek literacki, teatr, wątek, biografia. Historia 1.Dorobek kultury starożytnej i jej trwałość. 2. Europa i świat śródziemnomorski w wiekach średnich: państwa, religie, społeczeństwa, kultury. 3. Przełom oświeceniowy w Europie i w Polsce. 4. Koncepcje pracy organicznej. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 2
Wiedza o społeczeństwie 1. Integralna wizja osoby ludzkiej; wybór i urzeczywistnianie wartości służących osobowemu rozwojowi. 2. Człowiek istota społeczna; grupa i więzi społeczne; naród i państwo; tożsamość narodowa. 3. Etyka w życiu publicznym. 4. Człowiek w gospodarce; praca zespołowa; etyka życia gospodarczego. Plastyka 1. Środki wyrazu plastycznego. 2. Pojęcie piękna i rola sztuki. 3. Kształtowanie otoczeni8a (racjonalność, funkcjonalność, estetyka). Religia 1. Geneza i sformułowanie podstawowej problematyki celu i sensu ludzkiego życia a) filozoficzny opis dążenia do celu (szczęście, frustracja, antynomia szczęścia i frustracji, śmierć b) sens życia i jego wartość 2. Istnienie obiektywnych i absolutnych wartości moralnych (transcendentny wymiar absolutnych wartości moralnych) 3. Geneza oraz podstawowe zagadnienia prawa moralnego 4. Ogólna teoria cnót, czyli sprawności moralnych Informatyka 1. Multimedialne źródła informacji, Internet. Realizacja treści przedmiotowych i treści edukacji filozoficznej w tym samym czasie pozwala nauczycielowi na współpracę z innymi nauczycielami w celu urzeczywistnienia idei integracji międzyprzedmiotowej. ORGANIZACJA PRACY Pracę nad projektem należy rozpocząć krótkim wykładem nauczyciela (polonisty lub historyka) na temat podstawowych zagadnień filozoficznych. Jednym z warunków powodzenia projektu jest wywołanie w uczniach przekonania o potrzebie i celach wynikających z jego realizacji. Powinni mieć świadomość, że ich praca jest bardzo ważna, wspomoże innych uczniów w uczeniu się. Ważne jest również dokładne omówienie organizacji i przebiegu poszczególnych etapów pracy. Uczniowie klas trzecich gimnazjum pracują w 4-5-osobowych grupach według przydzielonych zagadnień (załącznik 1). Istotne jest, by powstałe grupy miały jednakowe szanse na poprawne wykonanie zadań, dlatego należy zadbać o to, by w każdej z nich znaleźli się różni uczniowie pod względem możliwości intelektualnych i organizacyjnych. Temat i cele ogólne podaje nauczyciel, natomiast temat szczegółowy (związany z wylosowaną epoką) i zrealizowane cele określają sami uczniowie w trakcie pisania sprawozdania (załącznik 2). Nauczyciel ustala termin końcowej prezentacji, uczniowie zaś - terminy konsultacji z poszczególnymi nauczycielami, terminy wspólnych spotkań oraz sposoby pracy i możliwości wykorzystania różnych źródeł informacji. Mogą to zaplanować na lekcji, uzupełniając tabelę: Zadanie Odpowiedzialny Termin realizacji Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 3
Realizatorzy projektu pracują według przygotowanego przez nauczycieli harmonogramu: Etap I 1. Zbieram informacje z Internetu, programów multimedialnych. 2. Gromadzę materiały ikonograficzne. 3. Czytam różne teksty źródłowe, popularnonaukowe, literackie. Etap II 1. Ustalam kluczowe hasła (zagadnienia), wokół których gromadzę informacje (załącznik 3). 2. Wybieram najważniejszych przedstawicieli z danego okresu, poznaję główne prądy filozoficzne 3. Selekcjonuję zebrane informacje. Etap III 1. Opracowuję schemat graficzny plakatu, uwzględniając kluczowe hasła i gromadząc wokół nich zgromadzone materiały. 2. Wykonuję plakat. 3. Przygotowuję ciekawą formę prezentacji. W czasie konsultacji poszczególni nauczyciele winni minimalizować trudności. Dzięki temu uczniowie nabiorą pewności, wiary we własne możliwości. Nie można bowiem ograniczać edukacji do zdobywania wiedzy, potrzebne jest rozważenie tego, co wiemy, istotna jest refleksja nad samym sobą, sensem dobra i zła. Człowiek, który chce coś zrozumieć, coś wiedzieć o sobie i świecie, nie może uniknąć pytań, które są filozoficznymi problemami. Mają one pomóc w budzeniu zdziwienia i ciekawości świata. W ostatnim etapie pracy - prezentacji projektów - nauczyciel oceniający formułuje proste pytania problemowe dla poszczególnych grup i motywuje do zabierania głosu. Użyteczne w tym celu bywa ilustrowanie różnych problemów przykładami z życia. Powinny się pojawić przykłady przytaczane przez uczniów. Będą one stanowić pretekst do wyrażania własnych sądów na wskazany temat. Najtrudniejszym zadaniem jest ocena projektu, zwłaszcza takiego, który jest realizowany grupowo. Pomocny na pewno będzie arkusz oceny projektu (załącznik 4) i sprawozdanie, które redagują wszyscy wykonawcy dzieła. Oddzielnie oceniania będzie prezentacja efektu pracy (najlepiej prowadzona przez jedną osobę). Istotnym elementem prezentacji jest nawiązanie w zakończeniu do problemów współczesnych, które można analizować w kontekście poglądów prezentowanych myśli filozoficznych. WNIOSKI KOŃCOWE Metoda projektów pozwala na kształtowanie u uczniów umiejętności związanych z podejmowaniem konkretnych działań od fazy ich planowania i poszukiwania wsparcia (konsultacje) po ich realizację i ocenę. Stwarza sytuacje umożliwiające uczniom samokształcenie, twórcze rozwiązywanie problemów, komunikację, samoocenę. Tym sposobem nauczanie bardziej przypomina badanie niż objaśnianie. Wykonywanie projektów w grupie dodatkowo kształtuje zachowania społeczne, takie jak: wzajemna pomoc, wspieranie się, akceptacja, tolerancja, zaufanie, umiejętność dyskutowania, argumentowania, słuchania innych. Przydatność opracowanych projektów jest ogromna przede wszystkim mogą one służyć jako pomoc dydaktyczna uatrakcyjniająca proces dydaktyczny, pracę na lekcji. Przygotowane przez uczniów plakaty mogą z powodzeniem zastąpić pomoce naukowe (załącznik 5). Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 4
Załącznik 1. Poszczególne grupy opracowują plakaty prezentujące najwybitniejszych przedstawicieli filozofii wskazanej przez nauczyciela epoki, np.: Starożytne szkoły filozoficzne Tales z Miletu, Heraklit z Efezu, Demokryt, Pitagoras, Protagoras, Sokrates, Platon, Arystoteles, Seneka, Epikur; sceptycy, cynicy, stoicy, epikurejczycy Filozofia średniowieczna św. Augustyn, św. Anzelm, św. Tomasz z Akwinu, Roger Bacon, Wilhelm Ockham Renesans Niccolo Machiavelli, Giordano Bruno, Francis Bacon, Galileusz (Galileo Galilei), Kartezjusz (Rene Descartes) Filozofia oświecenia John Locke, George Berkeley, Izaak Newton, David Hume, Wolter (Francois Marie Arouet), encyklopedyści, Monteskiusz (Charles Montesquieu), Jean Jacques Rousseau, Gottfried Wilhelm Leibniz, Immanuel Kant Filozofia romantyzmu Johann Gottlieb Fichte, Friedrich Schelling, George Wilhelm Friedrich Hegel, materializm Karol Marks, Fryderyk Engels, Soren Kierkegaard Filozofia pozytywistyczna August Comte, John Stuart Mill, Herbert Spencer, Karl Popper; scjentyzm, empiryzm, minimalizm filozoficzny, agnostycyzm Filozofia schyłku wieku Artur Schopenhauer, Friedrich Nietzsche, Henri Bergson, psychoanaliza - Zygmunt Freud, Karl Gustaw Jung, Erich Fromm, Edmund Husserl, Wilhelm Dilthey Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 5
Załącznik 2. SPRAWOZDANIE Z REALIZACJI PROJEKTU I. Temat projektu II. Cele 1.... 2.... 3.... III. Zadania, których wykonanie pozwoliło zrealizować cele Zadania Realizatorzy IV. Źródła, które wykorzystaliśmy (bibliografia) 1. Słowne (książki, czasopisma) 2. Ikonograficzne (reprodukcje, zdjęcia) 3. Multimedialne (Internet, programy multimedialne, film) V. Harmonogram konsultacji Imię i nazwisko, specjalność Temat konsultacji Termin konsultacji Podpis specjalisty VI. Prezentacja jak przedstawimy efekt naszej pracy? VII. Autorefleksja Działanie dobre Działania wymagające poprawy Wnioski na przyszłość VIII. Załączniki IX. Podpisy realizatorów projektu Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 6
Załącznik 3. Proponowane przez uczniów hasła: prawo, etyka, ontologia, estetyka, życie człowieka/ człowiek, odkrycia, przyroda prawa natury, polityka, religia, nauka, główne pojęcia, cytaty - sentencje Załącznik 4. PRZYKŁADOWA KARTA OCENY Imię i nazwisko ucznia Praca w zespole Pomysłowość, twórcze działanie Zbieranie informacji Przetwarzanie informacji Przygotowanie plakatu Suma punktów Uczniowie oceniani są za poszczególne umiejętności w skali 1-6. Materiał został opublikowany w ogólnopolskim czasopiśmie Forum humanistów nr 9-10/2002. Strefaefektywnejedukacji.pl Strona 7