Adam Stabryła * Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa Wstęp Celem artykułu jest przedstawienie metodyki analizy diagnostycznej ukierunkowanej na badanie osiągnięć przedsiębiorstwa. Metodyka ta opiera się na paradygmacie oceny agregatowej, której istotą jest ustalenie syntetycznej wartości stanu organizacyjnego i funkcjonowania przedsiębiorstwa, na podstawie scalenia w jedną całość pojedynczych kryteriów oceny. Niniejszy paradygmat stanowi pochodną podejścia wieloaspektowego, ponieważ chcąc zespolić w jedną całość różnego rodzaju względy porównawcze (wymiary, perspektywy), musi się wskazać właściwe dla nich kryteria oceny. Takimi względami porównawczymi mogą być aspekty: ekonomiczny, organizacyjny, personalny, informacyjny, techniczno-produkcyjny. Można je rozpatrywać w ścisłym znaczeniu, ale też często będzie się im nadawać formułę wieloczłonową i szczególną. Jako przykłady mogą tu służyć następujące aspekty: ekonomiczno-społeczny, organizacyjno-prawny, produkcyjno-logistyczny, postępu technicznego, sprawności zarządzania, zdolności rozwojowej. Charakterystycznym wyróżnikiem oceny agregatowej jest więc wytyczna scalenia pojedynczych kryteriów dla potrzeb uzyskania odpowiedzi na pytanie o ogólną wartość przedsiębiorstwa. Postrzeganie organizacji (podmiotu, jednostki gospodarczej, instytucji) przez pryzmat zastosowania tylko jednego kryterium, np. stopy zysku daje bardzo ograniczony pogląd na jej rzeczywistą wartość. Natomiast ocena wielokryterialna jest pełniejsza aniżeli jednokryterialna, daje bowiem bardziej wszechstronny obraz działalności przedsiębiorstwa. W poszczególnych punktach artykułu została przedstawiona następująca problematyka: produktowy i instytucjonalny sens osiągnięć przedsiębiorstwa, cykl procesu badawczego oraz charakterystyka jego etapów, tj. określenie struktury kryteriów oceny, kwalifikacja kryteriów oceny, ocena sprawdzająca i kategoryzacja osiągnięć przedsiębiorstwa. * Prof. dr hab., Katedra Procesu Zarządzania, Wydział Zarządzania, UEK, adam.stabryla @ uek.krakow.pl
318 Adam Stabryła 1. Produktowy i instytucjonalny sens osiągnięć przedsiębiorstwa Punktem wyjścia w ocenie osiągnięć przedsiębiorstwa jest rozstrzygnięcie o zakresie i szczegółowości badań. W proponowanym podejściu analitycznym przyjmuje się, iż typowym odniesieniem jest wskazanie produktowej lub instytucjonalnej formy efektów działalności przedsiębiorstwa (instytucji). Do postaci produktowych efektów działalności przedsiębiorstwa można przykładowo zaliczyć: wyroby przemysłowe i inne, usługi, wartości niematerialne i prawne (własne prace rozwojowe, projekty systemów zarządzania, projekty techniczne). Natomiast instytucjonalne odmiany efektów to: aktywa trwałe i obrotowe, jak również kapitał ludzki i kapitał strukturalny. Efekty instytucjonalne tworzą całość zorganizowaną bądź zorganizowane części przedsiębiorstwa (jest ono rozumiane zarówno w sensie przedmiotowym, funkcjonalnym, jak i ekonomicznym). Istotnym zadaniem metodologicznym w ocenie osiągnięć przedsiębiorstwa jest ich pomiar, bez tego bowiem nie jest możliwe przeprowadzenie właściwych, merytorycznie i praktycznie uzasadnionych obliczeń. Dlatego też formuła obliczeniowa pomiaru efektów powinna uwzględniać następujące wytyczne: 1) definiuje się dla danego podmiotu cele i odpowiadające im zakładane efekty (w postaci produktowej lub instytucjonalnej), 2) dla poszczególnych rodzajów efektów wskazuje się właściwe dla nich kryteria oceny (wyróżniki wartościujące), 3) wartości kryteriów oceny mogą być wyrażone w liczbach bezwzględnych, w postaci wskaźnikowej, a także w formie nominatywnej (przez nazwanie) 1, 4) w przypadku zastosowania formy nominatywnej w określaniu wartości kryteriów oceny, wymagane będzie przypisanie im wartości punktowej lub rangowej. Przykładem nieco innego podziału efektów i odpowiadających im kryteriów oceny, może być poniższa enumeracja: 1. Wyroby i usługi Kryteria oceny: wartość produkcji i sprzedaży, zysk na sprzedaży, udział w rynku, jakość wyrobów (usług), nowoczesność wyrobów. 1 Nominatywny lub nominacyjny.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 319 2. Kapitał ludzki i społeczny Kryteria oceny: potencjał wykształcenia, twórczość (innowacyjność), produktywność, wzbogacanie pracy, dywersyfikacja metod działania, wyniki pracy i rozwój zawodowy personelu, stosunki międzyludzkie, poziom integracji, społeczne zadowolenie z pracy, sieć powiązań. 3. Procesy Kryteria oceny: zdolność produkcyjna, niezawodność, awaryjność procesów technologicznych, poziom jakości procesów technologicznych, stopień automatyzacji, wskaźnik produktywności, kompletność i spójność regulacji prawno-organizacyjnych (dot. ogólnego trybu postępowania i stosowania procedur roboczych), stopień spełniania standardów procesów zarządzania, pracochłonność, kosztochłonność, skuteczność i funkcjonalność stosowanych metod pracy administracyjnej i kierowniczej. 4. Przedsiębiorstwo Kryteria oceny: wartość przedsiębiorstwa (majątkowa, dochodowa), wartość firmy, zdolność rozwojowa, zdolność uczenia się, pozycja konkurencyjna przedsiębiorstwa, wskaźnik oceny kompetencji kluczowych. 2. Cykl procesu badawczego Cykl procesu badawczego jest ujętym w fazy lub etapy ramowym tokiem postępowania poznawczego, który jest właściwy badaniom analitycznym, porównawczym, projektowo-wdrożeniowym itd. Stanowi on działanie złożone, polegające na stawianiu problemów teoretycznych i praktycznych, a jego rezultatem są określone twierdzenia, reguły, oceny, projekty. Cykl procesu badawczego, właściwy dla metodyki oceny osiągnięć przedsiębiorstwa, proponuje się ująć w następujące etapy: 1) określenie struktury kryteriów oceny, 2) kwalifikacja kryteriów oceny, 3) ocena sprawdzająca i kategoryzacja osiągnięć przedsiębiorstwa. Omówienie wyszczególnionych etapów jest przedstawione w kolejnych punktach artykułu. 3. Etap określenia struktury kryteriów oceny W tym etapie przeprowadza się dobór mierników o charakterze diagnostycznym. W kompleksowej ocenie działalności przedsiębiorstwa struktura kryteriów oceny powinna być różnorodna, ale zarazem należy zadbać
320 Adam Stabryła o komplementarność poszczególnych kryteriów. Zasadnicze problemy tego etapu to ustalenie rodzaju i liczby kryteriów. Są to bowiem kwestie rozstrzygające o kompleksowości i głębokości (ścisłości) analizy diagnostycznej. Ponieważ analiza diagnostyczna jest z założenia oceną agregatową (jednotematyczną lub wielotematyczną), to zróżnicowanie rodzajowe badań może być znaczne 2. Na przykład w odniesieniu do przedsiębiorstwa analizą można objąć poszczególne rodzaje działalności (zarządzanie strategiczne, działalność operacyjną, technologię, logistykę, finanse itd.) i wówczas liczba kryteriów oceny może wahać się od kilkunastu do kilkudziesięciu (tabl. 1). Choć nie ma jakiś ścisłych wytycznych, które wskazywałyby na konkretny zakres ilościowy wymaganych do zastosowania kryteriów, to doświadczenie ekspertów należy przyjąć jako właściwy probierz poprawnego określania struktury kryteriów oceny. Tablica 1. Przykład kryteriów oceny osiągnięć przedsiębiorstwa Dziedziny działalności Rodzaje kryteriów oceny I. Kondycja finansowa przedsiębiorstwa II. Organizacja procesu zarządzania III. Zarządzanie zasobami ludzkimi 1. Wskaźniki rentowności 2. Wskaźniki płynności finansowej 3. Wskaźniki produktywności 4. Wskaźniki wypłacalności 5. Wskaźniki oceny rynkowej wartości akcji i kapitału 1. Parametry struktury organizacyjnej 2. Kryteria sprawności instytucji zarządzania: - poziom organizacyjny przedsiębiorstwa, - wskaźniki jakości (stopień spełniania funkcji), - zdolność kierowania 3. Parametry systemu informacji menedżerskiej 4. Poziom komputeryzacji procesów zarządzania 1. Wskaźniki struktury zatrudnienia 2. Koszty pracy 3. Wskaźniki fluktuacji pracowników 4. Parametry wykorzystania czasu pracy 5. Wydajność 6. Poziom płac i jego dynamika 7. Rozwój zawodowy personelu 2 Synonimami oceny agregatowej są następujące terminy: ocena syntetyczna, całościowa, kompleksowa, łączna.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 321 IV. Technika wytwarzania V. Zarządzanie strategiczne i marketing VI. Polityka finansowa Źródło: Opracowanie własne. 1. Poziom nowoczesności wyrobów 2. Jakość i niezawodność wyrobów 3. Wskaźniki stopnia wykorzystania czynników wytwórczych 4. Parametry stanu technicznego maszyn, urządzeń, budowli 5. Poziom technologii 6. Parametry biegu produkcji 7. Produktywność 1. Udział w rynku 2. Wskaźniki opłacalności zamówień krajowych i zagranicznych 3. Poziom konkurencyjności sprzedaży 4. Wskaźniki pozycji ekonomicznej i techniczno- -organizacyjnej przedsiębiorstwa 5. Stopień globalizacji i integracji 6. Zdolność rozwojowa 1. Wartość majątku 2. Wskaźniki struktury wydatkowania środków pieniężnych na przedsięwzięcia restrukturyzacyjne 3. Efektywność restrukturyzacji 4. Efektywność zagospodarowania mienia: - sprzedaży, - dzierżawy, - kooperacji 5. Wielkość sprzedaży akcji (udziałów) 4. Etap kwalifikacji kryteriów oceny W niniejszym etapie wyróżnia się następujące kroki: 1) opracowanie wzorców oceny osiągnięć przedsiębiorstwa, 2) dobór przesłanek preferencyjnych, 3) ustalenie wag kryteriów oceny. Opracowanie wzorca oceny osiągnięć przedsiębiorstwa należy do najważniejszych czynności w procedurze. Wzorzec oceny jest zestawieniem kryteriów, tworzących pewien agregat, który stanowi wielokryterialny układ wartościujący. Wzorce oceny mogą mieć charakter normatywny lub postulatywny. Wzorce normatywne są wyrażone przez wielkości (cechy, parametry) z góry dane, które traktuje się jako optymalne (w sensie teoretycz-
322 Adam Stabryła nym lub doświadczalnym), bądź ustala się je w sposób obligatoryjny, jako wielkości zadane (planowane). Uznaje się je z założenia za wielkości ekstremalne, których przekroczenie lub nie osiągnięcie jest mankamentem. Wzorce normatywne są również określane jako nominanty 3. Natomiast wzorce postulatywne przyjmują dwojaką postać: jedna to stymulanty, czyli cechy, dla których pożądana jest tendencja wzrostowa, druga to destymulanty, czyli cechy, dla których pożądana jest tendencja spadkowa. Różnica między wzorcami normatywnymi (nominantami) a postulatywnymi (stymulantami i destymulantami) polega na tym, że dla wzorców normatywnych odchylenie w górę lub w dół jest oceniane negatywnie, zaś dla wzorców postulatywnych każda sytuacja wzrostu wartości stymulant jest traktowana pozytywnie i analogicznie oceniany jest dodatnio każdy przypadek spadku wartości destymulant. Opracowanie wzorców oceny osiągnięć przedsiębiorstwa stanowi rezultat procesu modelowania bądź benchmarkingu. Modelowanie może przebiegać w formule planowania eksperymentu, które ma generować modele-wzorce. Mogą to być modele-wzorce idealne, użytkowe, sytuacyjne, aprioryczne. Natomiast benchmarking jest podejściem badawczym, które polega na znajdowaniu modeli-wzorców, stosowanych już w praktyce (w obszarze własnej działalności przedsiębiorstwa lub na zewnątrz). Benchmarking dotyczy także modyfikacji wdrożonych już modeli-wzorców. Koncepcja ta sprowadza się do poszukiwania najlepszych rozwiązań organizacyjnych, ekonomicznych, technicznych i in., stanowiących modele-wzorce dla własnej działalności. Wykorzystanie doświadczeń wyróżniających się podmiotów, uczenie się od liderów stanowi uniwersalną wytyczną dla doskonalenia się. Najbardziej charakterystyczną funkcją omawianego podejścia jest skoncentrowanie się na znalezieniu benchmarków, czyli punktów odniesienia dla oceny rezultatów własnego działania (np. w zakresie konkurencyjności, sprzedaży, poziomu technologii, jakości i niezawodności wyrobów, efektywności ekonomicznej i organizacyjnej procesów, 3 Mogą być też stosowane wartości progowe ( progi ), które określają tylko od dołu lub tylko od góry graniczny poziom wielkości wzorcowej. Wartość progowe również zaliczamy do szeroko pojmowanych wzorców normatywnych.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 323 produktywności, kosztów pracy). Benchmarki zatem to normy, optymalne wskaźniki, które stanowią probierz wyróżniającego działania. Kolejnym krokiem jest dobór przesłanek preferencyjnych. Pełnią one w tym przypadku szczególną rolę, albowiem służą do racjonalnego i obiektywnego ustalania wag poszczególnych kryteriów. Przesłanki preferencyjne kwalifikują kryteria oceny w wymiarach celowościowych: ekonomicznym, organizacyjnym, technicznym, społecznym itp. Przesłankami preferencyjnymi mogą być także sytuacje lub okoliczności, według których rozpatrywana jest waga (istotność, znaczenie) kryteriów oceny. Należy zauważyć, że przyjmując określony zbiór kryteriów za kryteria relewantne (istotne) można ustalić ich wagi na podstawie pojedynczych lub wielu argumentów, które są sformułowane w sposób aprioryczny, a nawet arbitralny. Po dokonaniu wyboru przesłanek preferencyjnych ustala się wagi kryteriów oceny. Wagi wyrażają doniosłość, znaczenie, istotność jakiegoś czynnika (są to mierniki zastosowane w szczególny sposób, albowiem są one odniesione do kryteriów oceny, stanowiących podstawę oceny). Ten krok procedury jest zasadniczym czynnikiem warunkującym ocenę ważoną osiągnięć przedsiębiorstwa. Podstawową zasadą ustalania wag kryteriów oceny jest ich kwalifikowanie przy pomocy metody opinii ekspertów. Indywidualne osądy ekspertów dotyczą również określania prawdopodobieństwa subiektywnego i formułowania ocen sprawdzających. Te osądy są wypadkową własnych opinii odcinkowych, wydanych na podstawie określonych przesłanek preferencyjnych. Ważenie kryteriów oceny może być przeprowadzone na trzech charakterystycznych próbach doświadczalnych: 1) na zróżnicowanej zbiorowości obiektów (będących na przykład przedsiębiorstwami należącymi do różnych gałęzi), 2) na jednorodnej grupie obiektów, 3) na pojedynczym obiekcie. Odpowiednio do tych prób można mówić o wagach zastosowań uniwersalnych, grupowych i indywidualnych. Uwzględnienie więcej aniżeli jednej przesłanki preferencyjnej, niezależnie od wielkości próby doświadczalnej, jest zawsze procedurą polegającą na ustalaniu wag uśrednionych. To uśrednianie pozwala na uniknięcie arbitralności, a uzyskuje
324 Adam Stabryła się zobiektywizowaną wartość wag i przez to właściwą dyskryminację kryteriów oceny. 5. Etap oceny sprawdzającej i kategoryzacji osiągnięć przedsiębiorstwa Ocena sprawdzającą ma wskazać, w jakim stopniu dany podmiot respektuje założone wymagania (wyrażone przez wzorce oceny osiągnięć). Interpretacja wyników i ich tendencji jest sprawą zasadniczą dla postawienia właściwej oceny sprawdzającej, zwłaszcza w sytuacji stosowania modelu wielokryterialnego, w którym pojedyncze kryteria mają charakter stymulant, destymulant oraz nominant. Formuła oceny sprawdzającej jest wyrażona przez relację stanu faktycznego do wzorca (stanu wzorcowego) lub jest ekwiwalentnym odniesieniem stanu faktycznego do odpowiedniego stopnia oceny na skali wartościującej. Tak zdefiniowana ocena sprawdzająca jest zarazem narzędziem normalizacji kryteriów oceny, dzięki której możliwa jest ocena agregatowa 4. W przeprowadzaniu oceny sprawdzającej są przydatne dwie popularne i łatwe w zastosowaniu metody: normalizacji ilorazowej i agregacji punktowej. Wymagają one jednak opracowania wzorców (wielkości wzorcowych), będących podstawą porównawczą dla wielkości odpowiadających stanowi faktycznemu. Wymienione wyżej metody są przedstawione w dalszym ciągu tekstu 5. Zamknięciem omawianego etapu jest kategoryzacja osiągnięć przedsiębiorstwa. Podstawą kategoryzacji jest obliczony agregatowy wskaźnik lub indeks punktowy ocenianego podmiotu. Kategoria osiągnięć przedsiębiorstwa może być w praktyce modyfikowana w trybie opiniowania komisyjnego. Po dokonaniu kategoryzacji można przeprowadzać badania w ramach pogłębionej diagnozy 6. W szczególności dotyczy to opracowania 4 Szerokie omówienie normalizacji jest przedstawione w książce [Pawełek, 2008]. 5 Warto podkreślić, że na podstawie metody normalizacji ilorazowej oraz metody agregacji punktowej można opracować metodę mieszaną (wskaźnikowo-punktową). Wymagane będzie wówczas przekształcenie punktacji we wskaźniki. 6 Charakterystyka procedury kategoryzacji jest przedstawiona w pozycjach [Stabryła, 2005; Doskonalenie struktur organizacyjnych..., 2009].
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 325 analizy przyczynowej (w związku ze stwierdzonymi mankamentami, dysfunkcjami i zagrożeniami), jak również analizy porównawczej. (1) Metoda normalizacji ilorazowej 1. Uniwersalna formuła wartości ważonej: Vij = w j qij, (1) gdzie: Vij wartość ważona osiągnięć i-tego przedsiębiorstwa, ze względu na j-te kryterium oceny, wj waga j-tego kryterium oceny, qij ocena sprawdzająca (skuteczność) odniesiona do osiągnięć i-tego przedsiębiorstwa, ze względu na j-te kryterium oceny, i = 1,..., m diagnozowane przedsiębiorstwa, j = 1,..., n kryteria oceny. 2. Normalizacja ilorazowa kryteriów oceny xij zij = dla j S (stymulanty), (2) max{ x } gdzie: z ij i ij min{ xij} i = dla j D (destymulanty), (3) x ij xij wartość osiągnięć i-tego przedsiębiorstwa ze względu na j-te kryterium oceny (wartość j-tego kryterium oceny), zij znormalizowana wartość osiągnięć (skuteczność) i-tego przedsiębiorstwa ze względu na j-te kryterium oceny, xij zij =, xnom gdy xij xnom, (4) xnom z ij =, xij gdy xij > xnom, (5) gdzie: xnom wartość nominanty, xij stan faktyczny odniesiony do odpowiedniego rodzaju nominanty.
326 Adam Stabryła 3. Schemat wskaźnikowej oceny sprawdzającej dla zij Kwalifikacja pozytywna 7 Przedziały wskaźników zij (skala dodatnia) I. Stan wyróżniający 0,96 1,00 II. Stan wysokiej przydatności 0,81 0,95 III. Stan dobry 0,71 0,80 IV. Stan średni 0,51 0,70 V. Stan zadowalający (dopuszczalny) 0,31 0,50 VI. Stan ostrzegawczy 0,01 0,30 Kwalifikacja negatywna (A) 8 Wskaźnik zerowy zij Nieskuteczność 0 Kwalifikacja negatywna (B) Przedział wskaźników zij (skala ujemna) I. Stan labilny 0,01 do 0,32 II. Stan ograniczonych możliwości 0,33 do 0,75 III. Stan krytyczny 0,76 do 1,00 lub b 4. Wagi kryteriów oceny: 4 kryteria bezwzględnie konieczne (dominujące), 2 kryteria wymagane (zasadnicze), 1 kryteria przydatne (dobre). 5. Ocena agregatowa: przy czym: 1 Z = n i z ij n j= 1 n * 1 Z = i w j z W j= 1 W = n w ij j= 1, (6) ij, (7). (8) 7 Niniejsza kwalifikacja ma charakter stonowany. Można ją zaostrzyć, ograniczając na przykład do trzech lub czterech stopni. 8 Kwalifikacja negatywna (A) dotyczy nieskuteczności, zaś kwalifikacja negatywna (B) odnosi się do przeciwskuteczności.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 327 * 6. Kategoryzacja wskaźników Zi i Z i : 0,96 1,00 poziom wyróżniający (taksacja 6,0), 0,81 0,95 poziom wysokiej przydatności (taksacja 5,0), 0,61 0,80 poziom średni (taksacja 4,0), 0,51 0,60 poziom dostateczny (taksacja 3,0), 0 Zi 0,50 * poziom niesatysfakcjonujący (taksacja 2,0), 0 Zi 0,50 0,01 do 1,00 lub k poziom przeciwskuteczności. (2) Metoda agregacji punktowej 1. Uniwersalna formuła wartości ważonej Vij = w j qij, (9) gdzie: oznaczenia jak w metodzie normalizacji ilorazowej. 2(A). Rozwinięta normalizacja punktowa kryteriów oceny 2.1. Schemat punktowej oceny sprawdzającej: Kwalifikacja pozytywna Punktacja (skala dodatnia) I. Stan wyróżniający 6 II. Stan wysokiej przydatności 5 III. Stan dobry 4 IV. Stan średni 3 V. Stan zadowalający (dopuszczalny) 1 2 Kwalifikacja negatywna (A) Punktacja zerowa Nieskuteczność 0 Kwalifikacja negatywna (B) Punktacja (skala ujemna) I. Stan labilny 1 do 2 II. Stan ograniczonych możliwości 3 do 6 III. Stan krytyczny 7 do 8 2.2. Wykładnia poszczególnych stopni ocen: przedstawienie ich interpretacji jako spełnienia określonych wymogów, właściwych dla przyjętych przedziałów na skali kwalifikacyjnej. 2.3. Istota oceny sprawdzającej: stwierdzenie ekwiwalencji między stanem faktycznym, a określonym stopniem oceny (stosownie do wykładni poszczególnych stopni ocen).
328 Adam Stabryła 2(B). Zredukowana normalizacja punktowa kryteriów oceny (o niskiej rozdzielczości) Schemat punktowej oceny sprawdzającej: Kwalifikacja pozytywna Punktacja (skala dodatnia) I. Stan bardzo dobry (wyróżniający) 6 II. Stan dobry 4 5 III. Stan zadowalający (dopuszczalny) 1 3 Kwalifikacja negatywna (A) Punktacja zerowa Nieskuteczność 0 Kwalifikacja negatywna (B) Punktacja (skala ujemna) I. Stan ograniczonych możliwości 1 do 2 II. Stan krytyczny 3 do 6 3. Wagi kryteriów oceny: 4 kryteria bezwzględnie konieczne (dominujące), 2 kryteria wymagane (zasadnicze), 1 kryteria przydatne (dobre). 4. Ocena agregatowa (indeks punktacji IPXi ) gdzie: oznaczenia jak wcześniej. IPX = n i j= 1 w q, (10) j ij 5. Kategoryzacja indeksu IPXi Kategoria S (wzorcowa) wielkość indeksu IPXi powyżej 80% wartości maksymalnej, Kategoria A (wiodąca) wielkość indeksu IPXi w granicach 61-80% wartości maksymalnej, Kategoria B (przeciętna) wielkość indeksu IPXi w granicach 40-60% wartości maksymalnej, Kategoria C (niskiej przydatności) wielkość indeksu IPXi poniżej 40% wartości maksymalnej.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 329 Przy korzystaniu z punktowej oceny sprawdzającej sprawą istotną jest prawidłowa konstrukcja przeliczników wielkości charakterystycznych (właściwych dla kryteriów oceny) na punkty. Podstawą są zawsze wielkości wzorcowe, z którymi porównuje się wielkości charakterystyczne stanu faktycznego. Wzorce kwalifikuje się najwyżej i przypisuje się im maksymalną liczbę punktów, bez względu na to czy odpowiadające im wielkości charakterystyczne będą bezwzględnie stałe, czy też zmienne. O ile jednak przeliczniki kryteriów ilościowych zwykle wyrażają ich odwzorowanie liniowe (proporcjonalne) na punkty lub są umownym przełożeniem przedziałów liczbowych na punkty, to przeliczniki kryteriów jakościowych są konstruowane w inny sposób. W tym przypadku ocena sprawdzająca jest określona przez konwencjonalistycznie interpretowaną relację podobieństwa (ze względu na pojedyncze kryterium oceny lub ich agregat) między badanym obiektem (przedsiębiorstwem) a wzorcem. Przykład przeliczania stopnia podobieństwa na punkty przedstawiają tablice 2 i 3. Tablica 2. Jakościowe relacje podobieństwa i ich przeliczanie na punkty (rozwinięta normalizacja punktowa) Kwalifikacja jakościowych relacji podobieństwa Punktacja między obiektem S a wzorcem M S jest identyczny jak M S jest bardzo podobny do M S jest umiarkowanie podobny do M S jest nieco podobny do M S jest całkowicie różny od M S jest wyraźnie przeciwstawny do M S jest w wysokim stopniu przeciwstawny do M S jest krańcowo przeciwstawny do M Źródło: Opracowanie własne. Skala dodatnia i zero 6 5 4 1 3 0 Skala ujemna -1 do -2-3 do -6-7 do -8
330 Adam Stabryła Tablica 3. Jakościowe relacje podobieństwa i ich przeliczanie na punkty (zredukowana normalizacja punktowa) Kwalifikacja jakościowych relacji podobieństwa Punktacja między obiektem S a wzorcem M S jest identyczny jak M S jest wyraźnie podobny do M S jest dostatecznie podobny do M S jest całkowicie różny od M Skala dodatnia i zero 6 4-5 1-3 0 S jest przeciwstawny do M S jest w wysokim stopniu przeciwstawny do M Źródło: Opracowanie własne. Skala ujemna -1 do -2-3 do -6 Należy dodać, że przyjęta skala ocen w tablicach 2 i 3 może być rozbudowana w przedziałach ujemnych, w zależności od wystąpienia określonych zdarzeń (w przyjętym obszarze badań empirycznych). Ponadto dopuszcza się swobodę ostatecznych rozstrzygnięć i stosowania ocen punktowych ułamkowych, jak również ich zaokrąglania. Literatura 1. Bąk A. (2004), Metody pomiaru preferencji w badaniach marketingowych, Wydawnictwo AE we Wrocławiu, Wrocław. 2. Doskonalenie struktur organizacyjnych przedsiębiorstw w gospodarce opartej na wiedzy, (2009), A. Stabryła (red.), Wyd. C.H. Beck, Warszawa. 3. Hamrol A. (2008), Zarządzanie jakością z przykładami, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 4. Martyniak Z. (1999), Metody organizacji i zarządzania, Wyd. Akademii Ekonomicznej w Krakowie, Kraków. 5. Ogilvy J.A. (2002), Creating Better Futures. Scenario Planning as a Tool for a Better Tomorrow, Oxford University Press, New York. 6. Pawełek B. (2008), Metody normalizacji zmiennych w badaniach porównawczych złożonych zjawisk ekonomicznych, Wyd. Uniwersytetu Ekonomicznego w Krakowie, Kraków,. 7. Pillkahn U. (2008), Using Trends and Scenarios as Tools for Strategy Development, Publicis Corporate Publishing, Siemens, Erlangen. 8. Ralston B., Wilson I. (2006), The Scenario Planning Handbook. A Practitioner s Guide to Developing Strategies in Today s Uncertain Times, Thomson South-Western, Mason.
Metodyka oceny osiągnięć przedsiębiorstwa 331 9. Schwaninger M. (2006), Intelligent Organizations. Powerful Models for Systemic Management, Springer, Berlin, Heidelberg, New York,. 10. Stabryła A. (2005), Categorization as an Instrument in Managing Company Development Capacity, Argumenta Oeconomica Cracoviensia nr 3. 11. Stabryła A. (2011), Zarządzanie projektami ekonomicznymi i organizacyjnymi, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. 12. Szreder M. (2004), Metody i techniki sondażowych badań opinii, PWE, Warszawa. 13. Szwabowski J., Deszcz J. (2001), Metody wielokryterialnej analizy porównawczej. Podstawy teoretyczne i przykłady zastosowań w budownictwie, Wyd. Politechniki Śląskiej, Gliwice. 14. Walesiak M., Bąk A. (2002), Uogólniona miara odległości w statystycznej analizie wielowymiarowej, Wyd. Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław. Streszczenie Celem artykułu jest przedstawienie metodyki analizy diagnostycznej ukierunkowanej na badanie osiągnięć przedsiębiorstwa. Metodyka ta opiera się na paradygmacie oceny agregatowej, której istotą jest ustalenie syntetycznej wartości stanu organizacyjnego i funkcjonowania przedsiębiorstwa, na podstawie scalenia w jedną całość pojedynczych kryteriów oceny. Charakterystycznym wyróżnikiem oceny agregatowej jest więc wytyczna scalenia pojedynczych kryteriów dla potrzeb uzyskania odpowiedzi na pytanie o ogólną wartość przedsiębiorstwa. W poszczególnych punktach artykułu została przedstawiona następująca problematyka: produktowy i instytucjonalny sens osiągnięć przedsiębiorstwa, cykl procesu badawczego oraz charakterystyka jego etapów tj. określenie struktury kryteriów oceny, kwalifikacja kryteriów oceny, ocena sprawdzająca i kategoryzacja osiągnięć przedsiębiorstwa. Słowa kluczowe kryteria oceny osiągnięć, ocena sprawdzająca, metoda normalizacji ilorazowej, metoda agregacji punktowej Methodology for Assessing Company Achievements (Summary) The paper presents a methodology for conducting a diagnostic analysis of company achievements. The proposed methodology is based on the aggregate assessment paradigm which aims to determine the synthetic evaluation of the
332 Adam Stabryła company s organizational status and its functioning on the basis of particular assessment criteria aggregated into one whole. The aggregate assessment, then, is characterised by the manner in which particular assessment criteria are aggregated for the purpose of determining the company s overall value. The paper focuses on the following issues: the product- and institutional dimension of company achievements as well as the research process cycle and the characteristics of its phases including the structure of assessment criteria, qualification of assessment criteria, verification assessments and company achievement categorization. Keywords company achievement criteria, verification method, quotient normalization, point aggregation