Jarosław Zieliński Koncepcja welfare state Państwo opiekuńcze czy też państwo dobrobytu (welfare state) jest jedną z najbardziej istotnych koncepcji politycznych i ekonomicznych dwudziestego wieku. Pojawia się zarówno na kartach książek historycznych, w podręcznikach ekonomii jak i w pracach politologów. Trudno o jednoznaczną i pełną definicję państwa opiekuńczego, jest ich w literaturze fachowej całkiem sporo. Spróbujmy sięgnąć do popularnych definicji a słownika Webstera i nowej polskiej encyklopedii. Welfare state to państwo, w którym za opiekę nad społeczeństwem w takich sprawach jak opieka społeczna, zdrowie, edukacja, mieszkanie i warunki pracy jest odpowiedzialny rząd według Webstera 1. Jest to więc raczej definicja państwa opiekuńczego, podkreślająca obowiązki państwa wobec swoich obywateli. Z kolei w polskiej encyklopedii welfare state przekłada się na państwo dobrobytu, które to jest koncepcją państwa i społeczeństwa powstałą pod wpływem ekonomii dobrobytu, w pełni ukształtowana po drugiej wojnie światowej. Zakłada ingerencję państwa w życie gospodarcze w celu zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym takim jak bezrobocie, rozszerzanie systemu świadczeń i usług socjalnych przy demokracji jako systemie politycznym. Realizacja tych założeń ma umożliwić osiągnięcie powszechnego dobrobytu. Jego zwolennikami są socjaldemokraci, socjaliberałowie i niektórzy reprezentanci lewicowych nurtów chadeckich. Idee państwa dobrobytu mogą być zrealizowane tylko w krajach o wysokim poziomie rozwoju gospodarczego. W encyklopedycznej definicji istnieje więc podkreślenie dobrobytu jako celu 2. Te dwa rozumienia - państwo dobrobytu lub państwo opiekuńcze przewijają się w wielu innych podejściach. Mówienie o państwie opiekuńczym wiąże się często z krytyką całej koncepcji, ze wskazywaniem nadmiernego interwencjonizmu państwa. Wskazuje się tu na 1 Welfare state a state in which the welfare of the people in such matters as social security, health and education, housing and working conditions is the responsibility of the government. Webster s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Portland House, New York 1989, strona 1619. 2 Za: Hasło państwo dobrobytu, w: Nowa encyklopedia powszechna PWN, Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996, tom 4, strona 761.
2 różnicę między popieraniem pełnego zatrudnienia i pomocą w osiągnięciu odpowiedniego standardu życia, a gwarantowaniem przez państwo pełnego zatrudnienia i stosownego standardu życiowego 3. Sylwester Zawadzki w swej pracy Państwo o orientacji społecznej proponuje już w tytule jeszcze inny termin - państwo o orientacji społecznej. Trzecia droga Jako że wolności polityczne i społeczne są niezbędnym składnikiem welfare state, nie można uznać systemów totalitarnych i państw socjalistycznych ze Związkiem Radzieckim na czele za miejsca realizacji tej koncepcji. Państwa socjalistyczne realizowały niektóre elementy welfare state, które można jednak określić jako system zabezpieczenia społecznego. Oprócz tego, że nie było w nich wolności politycznych, nie było także wolnego rynku, a także zbyt daleko posunięty był interwencjonizm państwa oraz udział własności państwowej. Koncepcja państwa opiekuńczego powstaje ze zbliżenia programów demokratycznego socjalizmu i liberalizmu socjalnego, ze zmiany stanowisk socjaldemokratów i socjaliberałów. Jest nie tylko kompromisem ideologicznym, ale i społecznym kompromisem pomiędzy środowiskami pracowniczymi a właścicielami środków produkcji, czyli używając marksistowskiej terminologii między proletariatem a kapitalistami. Koncepcja ta stanowi rozwiązanie pośrednie pomiędzy skrajnościami: rewolucyjnym marksistowskim komunizmem a liberalnym kapitalizmem. Z jednej strony rezygnuje się z prymatu własności państwowej i przyjmuje gospodarkę rynkową, z drugiej zezwala na uzyskanie przez społeczeństwo zdobyczy socjalnych i interwencjonizm państwa. Jest to poszukiwana na różne sposoby trzecia droga pomiędzy komunizmem a kapitalizmem. W Europie Zachodniej jest ona rozumiana jako obrona przed rewolucją socjalistyczną. Realizacja idei welfare state Postulaty, które złożyły się na koncepcję welfare state po drugiej wojnie światowej znalazły sobie drogę do dokumentów międzynarodowych Karty Atlantyckiej z roku 1941, Karty Narodów Zjednoczonych z 1945, Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka z 1948. W Karcie Atlantyckiej znalazło się sformułowanie o zapewnieniu lepszych warunków pracy, postępu gospodarczego i bezpieczeństwa społecznego. W Karcie Narodów Zjednoczonych znajduje się 3 C. P. Hazenbosh, za: Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, strona 39.
3 poparcie ONZ dla podniesienia stopy życiowej, pełnego zatrudnienia, rozwiązywania międzynarodowych problemów gospodarczych. W Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka znalazły się prawa do ubezpieczeń społecznych, prawo do pracy i ochrony przed bezrobociem, wreszcie prawo do stopy życiowej zapewniającej zdrowie i dobrobyt. Dalsze podkreślenie wagi spraw socjalnych znajduje się w Międzynarodowym Pakcie Praw Politycznych i Osobistych oraz w Międzynarodowym Pakcie Praw Ekonomicznych, Socjalnych i Kulturalnych, uchwalonych przez ONZ w 1967. Dla Europy ważna jest przyjęta w 1961 roku Europejska Karta Socjalna, korespondująca z wieloma elementami koncepcji państwa opiekuńczego. Postulaty socjalne znajdują miejsce w wielu konstytucjach europejskich, choć nie we wszystkich interesującym wyjątkiem jest tu konstytucja Szwecji, uważanej za model welfare state, a nie obejmująca podstawowych praw socjalnych. Są one obecne w konstytucjach Włoch, Niemiec, Francji, Portugalii i Hiszpanii oraz powstających po 1989 roku państw postsocjalistycznych. Elementy państwa opiekuńczego zostały wprowadzone w Wielkiej Brytanii po drugiej wojnie światowej, w okresie rządów Partii Pracy. Wprowadzono wtedy zakrojone na szeroką skalę reformy społeczne. Charakterystyczną cechą brytyjskiego welfare state jest nacjonalizacja kluczowych gałęzi przemysłu. W Stanach Zjednoczonych państwo opiekuńcze wiąże się okresem New Deal. Już wcześniej, w dziewiętnastym wieku, wprowadzono pewne prawa dla robotników ustawy stanowe dotyczące czasu pracy, inspekcję sanitarną w fabrykach, urzędy zdrowia. Jednak kryzys światowy 1929-1933 wymaga czegoś więcej. Państwo musi poradzić sobie z kryzysem: zmniejszyć bezrobocie i ożywić gospodarkę. Państwo udziela pożyczek dla zwiększenia inwestycji w przemyśle. Przeciwdziała nadprodukcji w rolnictwie ograniczając obszar zasiewów i niszcząc nadwyżki. Wprowadza wielkie roboty publiczne dla zmniejszania bezrobocia. Umożliwia działanie związkom zawodowym. Wprowadzony zostaje zakaz pracy dzieci, maksymalny czas pracy i minimum płac, system ubezpieczeń na starość, po części także bezpłatna służba zdrowia. Reformy te miały na celu pobudzenie inicjatywy prywatnej w sferze ekonomicznej i mechanizmów łagodzenia napięć w sferze społecznej. Kryzys i New Deal przekształcił Stany Zjednoczone w państwo usług socjalnych (social service state) 4. Reformy Ro- 4 H. J. Laski, The American Democracy, London, s. 1977, za: Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996, strona 39.
4 osevelta nie zmieniają ustroju kraju, ale pokazują znaczenie państwa i możliwości jego interwencji dla ratowania ładu ekonomicznego. Dzięki nim Stany Zjednoczone stały się ostoją gospodarczą a z czasem i militarną Aliantów w czasie drugiej wojny, po czym najpotężniejszym mocarstwem światowym w czasach nam współczesnych. Niejako sztandarowym przykładem państwa opiekuńczego jest Szwecja pod rządami socjaldemokracji. Koncepcję socjaldemokracji szwedzkiej państwa jako domu ludu (folks hema) zaczęto realizować w postaci reform socjalnych w latach 1932-1939. Państwo ma być tu opiekunem, kluczową rolę odgrywa tu polityka społeczna. Ważny jest interwencjonizm państwowy. Specyficzną cechą jest nacisk na rozwój spółdzielczości, w tym spółdzielczości mieszkaniowej. Ten model państwa opiekuńczego realizowany był także w innych krajach skandynawskich w Norwegii, Danii i Finlandii. Polityka socjalna zmierza tu do zagwarantowania praw socjalnych wszystkim obywatelom, a nie tylko zatrudnionym. Preferowany jest model gospodarki mieszanej, gdzie istnieją obok siebie własność państwowa, samorządowa i spółdzielcza, nie ma nacisku na nacjonalizację przemysłu. W Australii już w dziewiętnastym wieku wprowadzono emerytury, zasiłki dla bezrobotnych i urzędy pracy. Kryzys lat 1929-1933 i druga wojna światowa wymusiły kolejne zmiany. W czasie wojny wprowadzono zasiłki rodzinne, emerytury dla wdów, powołano Narodowy Fundusz Pomocy Społecznej, proklamowano politykę pełnego zatrudnienia. W Niemczech wprowadzane są w życie koncepcje socjalnego państwa prawnego i społecznej gospodarki rynkowej. Mniej sprzyjające okoliczności Koncepcja welfare state realizowana była w kilku krajach z powodzeniem w latach 1945-1973. Wiązało się to z okresem wysokiej koniunktury gospodarczej, spowodowanej koniecznością odbudowy ze zniszczeń wojennych, ale również możliwością wykorzystania postępu technicznego i koniecznością brania udziału w wojskowym i naukowym współzawodnictwie zimnej wojny. W latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych spotkała się z nasiloną krytyką i nawoływaniem do powrotu do dziewiętnastowiecznego modelu państwa liberalnego. Jednocześnie pojawiły się niekorzystne tendencje gospodarcze: wzrost cen ropy w 1973 roku, załamanie się koniunktury, wzrost inflacji. Welfare state nie potrafi poradzić sobie z recesją, co jeszcze bardziej pogłębia trudną sytuację gospodarczą i doprowadza do klęski samej koncepcji.
5 Koncepcja Keynesa jest krytykowana, a w jej miejsce proponuje się neoliberalny monetaryzm Friedmana. Jest on przyjęty jako podstawa polityki gospodarczej Stanów Zjednoczonych czasów prezydenta Forda i Wielkiej Brytanii pod rządami Margaret Thatcher. Jednak współcześnie w Stanach Zjednoczonych stosowane są elementy oby tych koncepcji. Polityka neoliberalna nie również nie przynosi spodziewanych efektów. Bibliografia 1. Leksykon politologii, pod redakcją Andrzeja Antoszewskiego i Ryszarda Herbuta, Atla 2, Wrocław 1996. 2. Mały oxfordzki słownik historii świata w XX wieku, Puls, Londyn 1992. 3. Nowa encyklopedia powszechna PWN, Polskie Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1996. 4. Słownik katolickiej nauki społecznej, pod redakcją Władysława Piwowarskiego, PAX, Warszawa 1993. 5. Webster s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language, Portland House, New York 1989. 6. Sylwester Zawadzki, Państwo o orientacji społecznej, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 1996. 15 marca 1998