Agnieszka Gulczyńska SCENARIUSZ ZAJĘĆ Być ojcem, być sobą SCENARIUSZ ZAJĘĆ
Być ojcem, być sobą SCENARIUSZ ZAJĘĆ Copyright 2016 Fundacja Dzieci Niczyje Fundacja Dzieci Niczyje ul. Walecznych 59 03-926 Warszawa tel. 22 616 16 69 fdn@fdn.pl www.fdn.pl Autorzy: Krzysztof Górski, Maciej Chodorek Redakcja: Sylwia Romańczak Layout: Ewa Brejnakowska-Jończyk, www.ewa-bj.pl Grafika i skład: Barbara Małyska Scenariusz przygotowano dzięki dofinansowaniu ze środków World Childhood Foundation w ramach projektu To be a Dad.
Spis treści Wstęp 4 Charakterystyka zajęć 5 Przebieg zajęć 7 Dzień pierwszy 7 Dzień drugi 11 Załączniki 16 Załącznik nr 1 Ulotka promocyjna 16 Załącznik nr 2 Diagram 17 Załącznik nr 3 Spirala rozwoju dziecka 18 Załącznik nr 4 Sposoby odreagowania napięcia emocjonalnego przez dzieci 21 Załącznik nr 5 Ankieta ewaluacyjna 22 3
Wstęp Warsztat ma na celu spotkanie mężczyzn ojców i rozmowę na temat ojcostwa oraz wychowania. Formuła dwunastu godzin w ciągu dwóch dni pozwala na stworzenie bezpiecznych ram do wymiany pomiędzy uczestnikami oraz zaistnienia poczucia męskiej wspólnoty. Z naszego doświadczenia wynika, że współczesnym ojcom brakuje osób, z którymi mogliby porozmawiać o swojej roli oraz trudnościach, wyzwaniach i sukcesach, jakich doświadczają na co dzień. W miejscu pracy zawodowej nieczęsto rozmawia się o dzieciach, szczególnie w kontekście trudności. Podobnie w towarzyskich sytuacjach typu wyjście na przysłowiowe piwo czy mecz piłkarski. Dotychczasowe warsztaty potwierdzają naszą intuicję, że mężczyźni jeśli stworzyć im odpowiednie warunki potrafią rozmawiać o relacji z dzieckiem w sposób, jaki stereotypowo w naszej kulturze przypisuje się kobietom, a więc z czułością i empatią. Potrafią dzielić się tym co ważne, pytać o to, co im sprawia problem. Gdy to się dzieje, ojcowie uświadamiają sobie, że nie tylko oni mają kłopoty, a kryzysy są poniekąd wpisane w rodzicielstwo. Ponadto w trakcie warsztatu uczestnicy mają możliwość czerpać z wiedzy prowadzących oraz wymiany doświadczeń, w konsekwencji czego nabywają nowe umiejętności. Dzięki temu mogą reagować bardziej konstruktywnie w sytuacjach dla siebie trudnych. Nazwanie tego, co jest ich mocną stroną, sprawia z kolei, że czują się bardziej pewni w swojej roli. Chyba najlepszą reklamą, ale też zachętą do rozwijania pracy z ojcami, jest komentarz pojawiający się często podczas rundy końcowej, gdy uczestnicy zajęć mówią, że ich żony również powinny przejść podobny warsztat. 4
Charakterystyka zajęć Cele zajęć: przyjrzenie się przez ojców sytuacji, w jakiej się aktualnie znajdują, sposobom ich funkcjonowania, uczuciom towarzyszącym oraz wymiana doświadczeń związanych z ojcostwem. zobaczenie, czego tak naprawdę dzieci potrzebują od taty i zdanie sobie sprawy z własnych ojcowskich zasobów; dostarczenie wiedzy o rozwoju dzieci oraz odniesienie tej wiedzy do dzieci uczestników, tak by mogli odróżnić zachowania naturalne dla określonego wieku od zachowań nieadekwatnych; nazwanie sukcesów w ojcostwie każdego z uczestników. Czas trwania: 12 godzin zegarowych 2 dni po 6 godzin. Odbiorcy: ojcowie dzieci w wieku 0-6 lat. Liczebność grupy: od 8 do 12 osób. Miejsce: wygodne, przestronne, ciepłe, pozwalające na ustawienie krzeseł w kręgu tak, by wszyscy uczestnicy mogli się widzieć wzajemnie i poczuć się grupą. Rekrutacja: nasze doświadczenie pokazuje, że na warsztaty dla mężczyzn zgłasza się mniej osób niż na zajęcia dla kobiet i czasem trudno jest zebrać grupę. Nie należy się jednak tym zrażać, lecz przeznaczyć dłuższy czas na rekrutację uczestników. W załączniku nr 1 znajduje się gotowy tekst do wykorzystania przy tworzeniu ulotki, plakatu czy informacji internetowej. W ogłoszeniu o rekrutacji należy pamiętać o umieszczeniu daty, godzin, miejsca warsztatu, adresu e-mail i numeru telefonu, pod którymi przyjmowane są zgłoszenia na warsztat. Warto także umieścić informację o prowadzących. Materiały potrzebne do zajęć: flipchart, markery, identyfikatory, kartki A4, długopisy, podkładki. Prowadzący: osoby posiadające doświadczenie w pracy z grupami rodziców metodą warsztatową, mające wiedzę na temat rozwoju dziecka. Warto, aby zajęcia prowadziły dwie osoby, w tym przynajmniej jeden mężczyzna, a najlepiej dwóch. Uwiarygadnia to zdecydo- 5
wanie prowadzących, szczególnie jeżeli sami są ojcami. Prowadzenie warsztatu przez mężczyzn sprawia, że obok przekazania merytorycznych treści ma on charakter unikalnego męskiego spotkania i rozmowy na ważne tematy, których ojcowie zazwyczaj nie podejmują na co dzień. Metody pracy: dwudniowe spotkanie prowadzone jest klasycznymi metodami warsztatowymi, czyli stosowane są m.in.: zabawa integracyjna, burza mózgów, refleksja indywidualna, rozmowa w parach i małych grupach, dyskusje i dzielenie się na forum. W trakcie warsztatu zaplanowany jest także miniwykład. Metody warsztatowe służą uświadomieniu uczestnikom ich doświadczenia i podzieleniu się nim z innymi. Należy pamiętać, że podstawowym celem prowadzących jest stworzenie klimatu otwartości tak, aby uczestnicy mogli wymieniać refleksje związane z ojcostwem między sobą. 6
PRZEBIEG ZAJĘĆ Dzień pierwszy Metody pracy: zabawa integracyjna, burza mózgów, refleksja indywidualna, rozmowa w parach i małych grupach, dyskusja i dzielenie się na forum. Sprzęt, materiały: flipchart, markery, identyfikatory, kartki A4, długopisy, podkładki. Czas: 360 Cele zajęć: integracja i stworzenie atmosfery bezpieczeństwa i otwartości, przyjrzenie się przez ojców zmianom jakie zachodzą po urodzeniu dziecka oraz uczuciom temu towarzyszącym, uświadomienie sobie przez ojców ich sposobów funkcjonowania i tego jak dzielą swój czas wypełniając różne role. Wstęp wprowadzenie do zajęć Czas: 30 Przedstawienie się prowadzących Prowadzący witają uczestników zajęć i mówią o sobie, swojej pracy i swoim doświadczeniu. W zależności od tego, czy są gotowi do podzielenia się z biorącymi udział w szkoleniu informacjami o swoim życiu prywatnym, mogą powiedzieć także o posiadaniu własnych dzieci i ich wieku to zbliża prowadzących do grupy. Omówienie celów i metod warsztatu W tym miejscu warto powiedzieć, że celem spotkania jest lepsze zrozumienie siebie w roli ojca, a także tego, co się dzieje z dzieckiem i czego ono potrzebuje w różnych momentach rozwojowych. Można także powiedzieć, że celem spotkania jest otwarta rozmowa na tematy związane z ojcostwem i wymiana doświadczeń w tym zakresie. Warto dodać, że pierwszy dzień będzie poświęcony ojcom i ich aktualnej kondycji, a drugi odnosi się do relacji z dziećmi. Zajęcia prowadzone będą takimi metodami warsztatowymi jak: praca w parach, grupach, praca na forum, burza mózgów, a części wykładowe będą krótkie. Uczestnicy będą pracować na własnym doświadczeniu i tylko od ich zaangażowania zależy, ile wyniosą ze spotkania. Również to uczestnicy decydują, ile powiedzą o sobie, swoich sprawach, uczuciach. Kontrakt Jest to zestaw norm obowiązujących w trakcie spotkania. W przypadku warsztatu dwunastogodzinnego warto ustalić go wspólnie z grupą. Celem wprowadzenia kontraktu jest stworzenie warunków sprzyjających wymianie doświadczeń w bezpiecznych warunkach. 7
Poniżej proponowane zasady podczas warsztatu dla ojców: w trakcie zajęć mówimy sobie po imieniu, nie oceniamy się wzajemnie oraz nie krytykujemy, mówimy o sobie i swoich doświadczeniach, nie przerywamy sobie nawzajem, obowiązuje zasada poufności nie mówimy na zewnątrz tego, co ktoś powiedział na spotkaniu, choć możemy mówić o samych zajęciach, ich formie, obowiązuje prawo do powiedzenia sobie stop mówimy tyle, na ile jesteśmy gotowi, wyłączamy lub wyciszamy telefony, przychodzimy na zajęcia i wracamy z przerw punktualnie. Przedstawienie się uczestników Czas: 30 To moment, kiedy głos oddajemy uczestnikom spotkania. Dzięki temu, że kontrakt został zawarty wcześniej, przedstawienie ojców odbywa się już według powyższych zasad. Proponujemy, by każdy z uczestników odpowiedział na pięć poniższych pytań: Jak masz na imię? Jak się nazywają i ile lat/miesięcy mają Twoje dzieci? Jaki jest charakter Twojego ojcostwa (weekendowe, full time, wieczorowe, naprzemienne)? Powiedz coś o sobie (praca, hobby). Skąd pomysł, żeby wziąć udział w warsztacie? Zalecamy też przygotowanie identyfikatorów, tak by w trakcie przedstawiania uczestnicy mogli wpisać swoje imiona. Imiona uczestników i ich dzieci z zaznaczonym obok wiekiem dzieci zapisujemy w trakcie przedstawiania ojców na flipcharcie. Integracja Czas: 30 Zabawa utrwalająca imiona uczestników Zaczynając od jednego z prowadzących, każdy z uczestników mówi swoje imię oraz przymiotnik zaczynający się na tę samą literę co imię, który pasuje do tej osoby, np. Męski Michał. Kolejna osoba powtarza imię i przymiotnik poprzednich osób oraz mówi swoje. Najtrudniej ma drugi prowadzący, który na koniec powtarza imiona oraz przymiotniki całej grupy. Warto powiedzieć o celu ćwiczenia, którym jest lepsze zapamiętanie imion uczestników, a nie test sprawdzający pamięć, w związku z czym można sobie podpowiadać. 8 Zabawa integracyjna Wszyscy, którzy Jedna osoba stoi na środku, reszta siedzi na krzesłach, które ustawione są w kręgu i których jest dokładnie tyle, ile osób siedzących. Osoba, która stoi na środku mówi o czymś, co dotyczy jej, a może dotyczyć również innych uczestników. Na przykład Wszyscy, którzy tak jak ja lubią jeździć na rowerze. Uczestnicy, którzy lubią jeździć na rowerze, wstają i zmieniają miejsce, przy czym nie mogą usiąść na krześle obok. Warto, aby prowadzący, gdy znajdą się w środku wprowadzali tematy związane z ojcostwem
i tematyką warsztatu, np. Wszyscy, którzy, złoszczą się na swoje dzieci, bywają bezradni, kochają swoje dzieci itp. _ Przerwa Ćwiczenie 1. Mężczyzna przed i po urodzeniu dziecka Czas: 120 Celem tego ćwiczenia jest uświadomienie uczestnikom zmian, które dokonały się w ich życiu i w roli, którą pełnią oraz uczuć temu towarzyszącym, a także zrozumienie tych trudnych, jak i przyjemnych emocji, jakie przeżywają obecnie. W zależności od liczby uczestników grupę dzielimy na trzy lub dwie podgrupy czteroosobowe lub pięcioosobowe. Jeżeli uczestników dzielimy na dwie grupy, to jedna grupa ma za zadanie wypisać na flipcharcie role i zadania mężczyzny przed pojawieniem się dziecka, druga po urodzeniu się dziecka (w tym wypadku czas ciąży zaliczamy do okresu po pojawieniu się dziecka). Podział na trzy grupy uwzględnia dodatkowo grupę opisującą czas ciąży. Warto, aby prowadzący dopytywali o szczegóły przy zapisywaniu ogólnych ról, np. jeśli grupa wymieni funkcję opiekun, pytamy co robi opiekun. Czy przewija, zaprowadza do przedszkola, bawi się, karmi, słucha frustracji itd. Z reguły okazuje się, że po urodzeniu dziecka mężczyzna wykonuje o wiele więcej zadań niż wcześniej, co powoduje, iż jest bardziej obciążony i zestresowany. Następnie grupy prezentują swoją pracę na forum, po czym prowadzący proszą o podzielenie się refleksją na temat ćwiczenia. Kolejno pytamy o uczucia pojawiające się u uczestników, gdy patrzą na zapisane role mężczyzny po urodzeniu się dziecka. Ważne, by prowadzący pokierowali tak rozmową, żeby pojawiła się jak najszersza gama uczuć, także tych trudnych jak na przykład: złość, frustracja, bezradność. Nazwanie uczuć pozwali ojcom na uświadomienie sobie własnych emocji i zastanowienie się nad nimi, na co w życiu codziennym, przy dużej liczbie ról, funkcji i zadań często nie ma miejsca. _ Przerwa obiadowa Ćwiczenie 2. Tort trzech kroków Czas: 120 Celem tego ćwiczenia jest uświadomienie uczestnikom na co poświęcają swój czas, zwrócenie ich uwagi na zaniedbane obszary w życiu i zachęcenie do zaplanowania ewentualnej zmiany. Ćwiczenie ma trzy etapy. _ Diagram załącznik nr 2 1. Jak jest obecnie? Prowadzący rysują na flipcharcie koło, dzielą je i proszą uczestników, by zastanowili się indywidualnie w jaki sposób planują swoją przeciętną dobę, uwzględniając sześć obszarów czynności: sen, praca z dojazdem, czas dla całej rodziny (w tym np. zakupy, rachunki itd.), czas z żoną/partnerką, czas z dzieckiem, czas dla siebie. Następnie proszą każdego uczestnika o narysowanie na rozdanych kartkach A4 koła tortu 9
oraz podzielenie go proporcjonalnie do ilości czasu poświęcanego na daną czynność. Na przykład: jeżeli śpię osiem godzin, to odcinam na ten kawałek jedną trzecią tortu. Warto dodać, że prowadzący doskonale zdają sobie sprawę, iż zaproponowany podział jest sztywny, a obszary wymienione powyżej w życiu codziennym się przenikają. Podział ten jest stworzony na potrzeby ćwiczenia. Kolejno prowadzący dzielą uczestników na grupy trzyosobowe i proszą o wzajemne opowiedzenie o swoich tortach. Na koniec pytają o refleksje na forum. 2. Co chciałbym zmienić? Ta część jest analogiczna do poprzedniej, z tą tylko różnicą, że uczestnicy rysują tort tak, jak chcieliby, aby wyglądał. Warto, aby prowadzący dodali przy tym, że najlepiej jeżeli uczestnicy zaczną od małej zmiany jednego obszaru, np. o 10% 15%, gdyż praktyka pokazuje, że najtrwalsze są małe zmiany. Przy dużych zmianach często zdarza się, że szybko wracamy do starych przyzwyczajeń. Następnie uczestnicy prezentują swój nowy tort na forum. _ Przerwa (fakultatywna) 3. Zaplanowanie jednego obszaru do zmiany na najbliższy tydzień W tej części uczestnicy planują konkretne działania w obszarze, który chcieliby zmienić. Forma tej części ćwiczenia zależy od ilości czasu. Można to zrobić zarówno w formie indywidualnej (krótszej), jak i z podziałem na grupy (dłuższej), uwzględniając obszary podane przez uczestników. Czyli w wersji dłuższej uczestnicy najpierw w małych grupach pracują nad jednym obszarem, generując pomysły, które im pomogą w zmianie. Np.: Co konkretnie mogę robić, aby polepszyć moją relację z dzieckiem?, Jak mogę zadbać o związek?. Warto zachęcić ich do tego, aby nie uzgadniali jednej wspólnej wersji, lecz spisywali wszystkie pomysły. Następnie przedstawiciele grup prezentują wypracowane propozycje. Potem każdy z uczestników indywidualnie planuje na piśmie jedno, maksymalnie dwa konkretne działania, które chce wdrożyć, by być bardziej zadowolonym z danego obszaru. Warto uczulić uczestników, aby plany były realne do zrobienia i w bliskiej perspektywie czasowej, np. jedno działanie w bieżącym tygodniu, drugie nie dalej niż do końca miesiącu. Np.: - pójdę w czwartek z dzieckiem na lodowisko, - we wtorek punktualnie wyjdę z pracy i zagram z nim w naszą ulubioną grę, - zrobię w domu kolację przy świecach dla żony, - kupię kwiaty partnerce itp. Na koniec ojcowie odczytują na forum efekty swojej pracy, a prowadzący zachęcają do ich zrealizowania. W wersji krótszej uczestnicy od razu planują swoje działania. Wtedy warto, aby prowadzący podali więcej przykładowych działań. 10 Rundka podsumowująca Czas: 30 Prowadzący pytają uczestników jak się czują, co ważnego było dla nich tego dnia, ewentualnie czego zabrakło. Np. Z jakimi myślami, uczuciami kończysz pierwszy dzień warsztatu?
Dzień drugi Metody pracy: burza mózgów, refleksja indywidualna, rozmowa w parach i małych grupach, dyskusja i dzielenie się na forum, miniwykład. Sprzęt, materiały: flipchart, markery, identyfikatory, kartki A4, długopisy, podkładki Czas: 360 Cele zajęć: zobaczenie, czego tak naprawdę dzieci potrzebują od taty i zdanie sobie sprawy z własnych ojcowskich zasobów, dostarczenie wiedzy o rozwoju dzieci oraz odniesienie tej wiedzy do dzieci uczestników, tak by mogli odróżnić zachowania naturalne dla określonego wieku od zachowań nieadekwatnych, nazwanie sukcesów w ojcostwie każdego z uczestników, wymiana doświadczeń związanych z ojcostwem. Rundka Czas: 30 Pytamy uczestników z czym zaczynają drugi dzień warsztatu. Ćwiczenie 3. Kij w mrowisko Czas: 30 Celem tego ćwiczenia jest energiczne rozpoczęcie zajęć i wprowadzenie uczestników w obszar tematyki ojcowskiej. Prowadzący czyta kontrowersyjne zdania na temat zachowań ojca. Wcześniej jednak wyznacza w sali dwa miejsca, w których mają stanąć uczestnicy, jeżeli się z jakimś stwierdzeniem zgadzają (jedno miejsce) lub nie (drugie miejsce). Na przykład uczestnicy, którzy z danym stwierdzeniem się zgadzają, stają pod oknem, ci zaś, którzy się nie zgadzają stają pod ścianą. Nie ma możliwości stania pomiędzy. Prowadzący dopytuje ojców, dlaczego stanęli po danej stronie, a uczestnicy opowiadają o tym, jak rozumieją poszczególne stwierdzenia. Warto pamiętać, że w ćwiczeniu tym nie ma złych i dobrych odpowiedzi, chodzi tu o pobudzenie uczestników do refleksji nad ich wartościami i tym jak realizują je w codziennym życiu. Przykładowe stwierdzenia Ojciec ma zawsze rację Dobry ojciec to dobry kumpel Dobry ojciec nie ma kłopotów z dzieckiem Dobry ojciec nie krzyczy Dobry ojciec nie przeżywa bezradności Dobry ojciec nie płacze _ Przerwa 11
Ćwiczenie 4. Dobry dorosły mężczyzna Czas: 120 Celem tego ćwiczenia jest uświadomienie ojcom, jakie działania sprzyjają rozwojowi dzieci oraz stworzenie pewnej bazy sytuacji i zachowań, które temu służą. Ponadto ćwiczenie pokazuje uczestnikom, jakie mają zasoby w swojej relacji z dzieckiem oraz co dla nich jest najważniejsze i co chcieliby w sobie rozwinąć. Żeby jednak nie była to sucha wyliczanka, prowadzący proszą uczestników najpierw o cofnięcie się do własnego dzieciństwa i przypomnienie sobie mężczyzn, którzy byli dla nich ważni. Wprowadzenie do ćwiczenia miniwizualizacja Prowadzący prosi uczestników, by usiedli wygodnie, przymknęli oczy, jeśli chcą i przypomnieli sobie ważnego mężczyznę ze swojego dzieciństwa, najlepiej z okresu, gdy byli w przedszkolu. Jeśli nie pamiętają tego czasu, niech spróbują wrócić do czasu np. szkoły podstawowej. Warto dodać, że osobą ze wspomnienia nie musi być tata, może to być dziadek, wujek, trener, nauczyciel czy inna osoba z lub spoza rodziny, która była ważna właśnie w tamtym momencie. Ważne, żeby to była osoba dorosła, a nie na przykład starszy o kilka lat brat. Prowadzący prosi o przypomnienie sobie, kto to był. Co sprawiało, że był dla danego uczestnika ważny? Co takiego robił? Jak się zachowywał? Może się zdarzyć, że uczestnicy nie potrafią przywołać żadnego ważnego mężczyzny i będą dopytywać czy może być to kobieta. Prowadzący mówią wtedy, że najlepiej, żeby to był mężczyzna (nawet jeśli był ważny przez chwilę, w błahej z pozoru sytuacji). Jeśli jednak nikt taki się nie znajdzie, a przychodzi im do głowy kobieta, niech przypomną sobie konkretne sytuacje z udziałem tej kobiety. Praca w parach Następnie prowadzący proszą, by uczestnicy dobrali się w pary i opowiedzieli sobie wzajemnie o tych osobach oraz o tym, jak te osoby się zachowywały, co takiego robiły, że były ważne. Jeden z uczestników mówi, a drugi słucha, potem następuje zmiana. Praca na forum Prowadzący zaprasza uczestników do kręgu i zachęca do podzielenia się refleksją: czy było to łatwe, czy trudne ćwiczenie? Czy udało się znaleźć takiego dobrego dorosłego mężczyznę? Zachęca do opowiedzenia o nim. Pyta, co takiego robił ten mężczyzna, że uczestnik czuł się ważny, że lubił z nim przebywać. W trakcie, gdy uczestnicy opowiadają o swoich dobrych dorosłych, prowadzący spisuje na flipcharcie zachowania tych osób. Np. osoba ta bawiła się, miała czas, doceniała, akceptowała, wyjeżdżaliśmy w góry, zarażała sportem, pasją, uczyła, opowiadała ciekawe historie ze swojego życia, słuchała, wprowadzała w męski świat itp. Ważne, żeby powstała lista konkretnych sytuacji i zachowań. 12 Gdy już powstanie lista, prowadzący dopytują uczestników o refleksje do tej części. Warto, aby każdy z uczestników miał możliwość wypowiedzenia się, także te osoby, którym nie udało się znaleźć dobrego dorosłego. Zadaniem prowadzącego jest wtedy
usłyszenie i akceptacja tego trudnego doświadczenia, np. Rozumiem, że dzisiaj nie znalazłeś takiej osoby. To jest w porządku, chociaż to niełatwe doświadczenie Refleksja indywidualna Prowadzący prosi uczestników, by wybrali, a następnie spisali trzy cechy z tych wypisanych na flipcharcie, które już mają w repertuarze swoich zachowań w relacji z dzieckiem i jedną, nad którą chcą popracować, rozwinąć w sobie. Praca w parach Gdy już ojcowie spiszą cechy, dobierają się w pary i rozmawiają o nich. Praca na forum Prowadzący proszą ojców o odczytanie tych cech po kolei. Potem pytają o refleksje, np. Jak się czuliście, kiedy koledzy odczytywali swoje cechy? Czy coś Was zaskoczyło? Co było ważne dla Was? W tym ćwiczeniu okazuje się, że w rzeczywistości dzieci potrzebują od dorosłych prostych zachowań: wspólnej zabawy, uważności, słuchania, opowiadania, bycia razem, dzielenia się światem dorosłego i że uczestnicy mają sporo zasobów, żeby to wszystko realizować ze swoimi dziećmi. _ Przerwa obiadowa Ćwiczenie 5. Spirala rozwoju dziecka 1 Czas: 60 Celem tego ćwiczenia jest uświadomienie ojcom, że rozwój dziecka nie ma charakteru liniowego, lecz spiralny, a po lepszych okresach następują gorsze. Określony wiek ma zaś swoje prawidłowości, a kryzysy czy trudne momenty wpisane są w rozwój. Od ojców nie zależy więc, czy te momenty się pojawią, ale czy i w jaki sposób będą wspierać dziecko w tym czasie. Miniwykład o cyklach zachowań dziecka Prowadzący rysuje na flipcharcie spiralę rozwoju dziecka. Dla ułatwienia może mieć ją już wcześniej przygotowaną. Mówi, że zachowania dziecka rozwijają się według pewnych przewidywalnych wzorców; po lepszych momentach następują gorsze, by znów mogły nastąpić lepsze. Równowaga okresowo musi się załamać, przejść w nierównowagę, by dziecko mogło wejść na wyższy poziom funkcjonowania. _ Spirala rozwoju dziecka załącznik nr 3 Przykłady: Do około dwunastego miesiąca dzieci z reguły przyjmują pokarm bez większych kłopotów. Natomiast około pierwszego roku życia mogą zażądać sztućców i rozgniatać nimi jedzenie. 1 Na podstawie Frances L. Ilg, Louise Bates Ames, Sidney M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 do10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 13
Dziecko, które ma dwa i pół roku i do tej pory spokojnie przyjmowało pomoc ze strony dorosłych, może nagle stwierdzić Ja sam i próbować samodzielnie, choć nieporadnie, się ubierać. Sześciolatek pragnie niezależności, może powiedzieć swoim rodzicom: Nie zrobię tego i spróbujcie tylko mnie zmusić, choć jeszcze rok wcześniej wypełnianie poleceń sprawiało mu przyjemność. Okresy równowagi i nierównowagi dotyczą zarówno tego jak dziecko czuje się ze sobą, jak i ze światem zewnętrznym. Gdy więc nagle, bez wyraźnej przyczyny (np. w postaci rozstania rodziców, zmiany przedszkola, śmierci kogoś bliskiego itp.) zachowanie dziecka zmienia się na gorsze, to nie trudny charakter dziecka czy błąd rodziców, tylko po okresie równowagi przyszedł czas na okres nierównowagi. Regułom tym podlegają obszary takie jak na przykład: jedzenie, spanie, wydalanie itp., a kolejno następujące po sobie okresy równowagi i nierównowagi mają pomóc dziecku osiągać coraz większą samodzielność, w konsekwencji kiedyś dojrzałość. Warto pamiętać, że spirala ma charakter schematu, pokazuje pewien przeciętny cykl zachowań, co oznacza, że na setkę pięciolatków połowa będzie zachowywać się tak, jak wynika z wykresu, jedna czwarta przejdzie ten cykl wcześniej, a jedna czwarta później. Co więcej, dane dziecko może być bliżej strony związanej z równowagą bądź nierównowagą. Zadaniem rodziców nie jest porównywać dziecko do innych, lecz do niego samego, jego wcześniejszych zachowań oraz kolejnych faz rozwoju. Cykle zachowań zaczynają się od niemowlęctwa i trwają całe życie. Początkowo zmiany następują co tydzień, później co dwa tygodnie. Od dwunastego tygodnia do roku zmiany następują co miesiąc. Od jednego roku do dwóch co trzy miesiące, a od dwóch lat do siedmiu co pół roku. Refleksja indywidualna i praca w parach Prowadzący prosi uczestników o przerysowanie spirali i umiejscowienie na niej swojego dziecka oraz o zastanowienie się, jaką umiejętność dziecko ostatnio nabyło, a jaką straciło lub uległa ona zmianie. Następnie prosi uczestników, by dobrali się w pary i porozmawiali o tym. Refleksja indywidualna i praca na forum 14 _ Sposoby odreagowania napięcia emocjonalnego przez dzieci załącznik nr 4 Prowadzący rozdaje kartki z typowymi dla danego wieku sposobami rozładowywania napięcia emocjonalnego i prosi uczestników o wypisanie w wolnej kratce sposobów, w jakie ich dziecko rozładowuje napięcie emocjonalne. Celowo proponujemy właśnie ten obszar, ponieważ często wzbudza on zaniepokojenie rodziców, a charakteryzuje się również określonymi prawidłowościami. Gdy uczestnicy wypełnią swoje kratki, prowadzący pyta ich, jakie mają refleksje do tej części. Czy udało im się umiejscowić ich dziecko na spirali? Czy udało się nazwać sposoby rozładowywania napięcia u ich dziec-
ka? Czy pokrywają się z tym, co przeczytali w przedstawionym materiale? Następuje rozmowa na forum i dzielenie się refleksjami uczestników w odniesieniu do ich dzieci. _ Przerwa obiadowa Ćwiczenie 6. Moje sukcesy w byciu ojcem Czas: 60 Ćwiczenie ma na celu uświadomienie sobie, jakie zasoby w relacji z dzieckiem mają ojcowie. Prowadzący proszą uczestników, by dobrali się w pary i opowiedzieli sobie wzajemnie o sukcesach w byciu ojcem. Warto dodać, że sukcesy traktujemy szeroko. Można podać przykłady: wyjechałem z moją córką na weekend i to był fajny czas. Mogą to być zachowania powtarzające się, np. uwielbiam, kiedy gramy razem w gry. Mogą to też być cechy, np. jestem cierpliwy, słucham, gdy się złości, jestem uważny i wsłuchuję się w potrzeby dziecka itp. Druga osoba ma za zadanie spisać wysłuchaną treść. Następnie na forum odczytuje sukcesy osoby, z którą rozmawiała. Po odczytaniu przez słuchacza pytamy osobę, której to były sukcesy, jak jej się tego słuchało (uczucia, myśli) i czy może chciałaby coś dodać. Na koniec prowadzący pytają o refleksje do tego ćwiczenia: Jak czuliście się mówiąc o swoich sukcesach, a jak, kiedy słuchaliście o sobie i o innych?. Na koniec prowadzący mogą podzielić się swoimi odczuciami: jak im się słuchało o sukcesach uczestników oraz podkreślić bogactwo i różnorodność tych sukcesów. Prowadzący może zwrócić też uwagę na to, że często nie jest łatwo uświadomić sobie swoje sukcesy i mówić o nich, ale warto to robić, pomimo tego, że chętniej i wyraźniej widzimy swoje niedociągnięcia i błędy. Rundka końcowa Czas: 45 Prowadzący pytają ojców, z jakimi uczuciami, myślami kończą zajęcia. Co ważnego wydarzyło się podczas warsztatu, co z niego wyniosą, a czego im zabrakło. Ważne, żeby wypowiedzieli się wszyscy uczestnicy. Ankiety ewaluacja Czas: 15 Prowadzący rozdają uczestnikom ankiety ewaluacyjne (załącznik nr 3), z prośbą o podzielenie się opiniami na temat warsztatu, które pomogą usprawnić jego przebieg w kolejnych edycjach. 15
ZAŁĄCZNIKI Załącznik nr 1 Ulotka promocyjna Jeżeli jesteś ojcem dziecka w wieku 0-6 lat i chcesz dowiedzieć się czegoś więcej o sobie i swoim dziecku, to zapraszamy Cię na warsztat. Podczas spotkań będziemy rozmawiać o: zmianach, które zachodzą w rodzinie, gdy pojawia się dziecko, podziale czasu ojca, fazach rozwoju dziecka i o tym, co z tego wynika dla Ciebie jako ojca, potrzebach Twoich i Twojego dziecka, ojcowskich sukcesach. Ponadto wymienimy się doświadczeniami, a to wszystko w wyjątkowym gronie samych ojców! data, godzina, miejsce warsztatu adres e-mail i numeru telefonu, pod którymi przyjmowane są zgłoszenia na warsztat informacja o prowadzących 16
Załącznik nr 2 Diagram przykładowy tort czasu (proporcjonalny podział przeciętnej doby ojca) sen 8 godz. praca z dojazdem 10 godz. rodzina 2 godz. partnerka 0,5 godz. ja - 0,5 godz. dziecko 3 godz. 17
Załącznik nr 3 Spirala rozwoju dziecka Spirala rozwoju dziecka 2 Okres nierównowagi Okres równowagi 5,5 roku 4,5 roku 6,5 roku 5 lat 4 lata 3,5 roku 3 lata 2,5 roku 1,5 roku załamanie 2 lata 18 2 Na podstawie Frances L. Ilg, Louise Bates Ames, Sidney M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 do10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000.
Załącznik nr 4 Sposoby odreagowania napięcia emocjonalnego przez dzieci 3 Rozładowywanie napięć emocjonalnych przez dzieci Wiek Typowe zachowanie Zachowanie mojego dziecka 1 rok Intensywne ssanie kciuka razem z innymi przedmiotami albo bez; w ciągu dnia, przed zaśnięciem, w nocy. Przejściowe, raczej przypadkowe rozmazywanie stolca. Kołysanie się przed snem, potrząsanie łóżkiem, uderzanie głową, przekręcanie głowy z jednej strony na drugą. Dotykanie genitaliów i elementy masturbacji. Płacz. 1,5 roku Szczytowe natężenie ssania kciuka, nawet kilka godzin dziennie, przed zaśnięciem i całą noc, kołysanie, potrząsanie łóżkiem, przetaczanie głowy. Rzadkie przypadki rozmazywania stolca. Przesuwanie mebli. Wyciąganie rzeczy z szaf. Napady wściekłości. Darcie tapet i książek. 2 lata Rzadsze ssanie kciuka w ciągu dnia. Wyraźny związek ze stanami głodu, zmęczenia, przygnębienia. Może się zdarzyć rozmazywanie stolca. Kołysanie się, potrząsanie łóżkiem, podskakiwanie, uderzanie głową lub gwałtowne turlanie głowy. Wiele żądań przed snem. Dziecko zostawione samo w pokoju, wyciąga wszystko z szaf i szuflad. W tym wieku rzadziej rozładowuje napięcia. 3 Na podstawie Frances L. Ilg, Louise Bates Ames, Sidney M. Baker, Rozwój psychiczny dziecka od 0 do10 lat. Poradnik dla rodziców, psychologów i lekarzy, Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2000. 19
2 i pół roku Rzadsze ssanie kciuka w ciągu dnia. Nocą ssanie palca z dodatkowymi przedmiotami. Czasami kołysanie się i uderzanie głową. Zdarza się masturbacja. U rozwiniętych językowo dzieci może wystąpić jąkanie. Darcie tapet, odrapywanie tynku. Bałagan w pokoju, niszczenie przedmiotów. Nagłe, agresywne ataki, dziecko może uderzyć obcą osobę. 3 lata Ssanie kciuka, często związane z dodatkowym przedmiotem, nocą i okazjonalnie w ciągu dnia. Dziecko pozwala sobie wyciągnąć kciuk z buzi podczas snu. Rzadziej rozładowuje napięcia. Może spacerować nocą po domu. 3 i pół roku Wzmożenie częstotliwości rozładowywania napięcia emocjonalnego. Ssanie palca w nocy z dodatkowym przedmiotem. W ciągu dnia dziecko może obywać się bez tego przedmiotu i ssać tylko palec. Plucie. Silne jąkanie się. Dłubanie w nosie, obgryzanie paznokci. Drżenie rąk, potykanie się i przewracanie. Płaczliwość. 20 4 lata Ssanie palca tylko podczas snu. Zachowanie nie do opanowania, motorycznie dziecko ucieka, kopie, pluje, obgryza paznokcie, dłubie w nosie, robi miny. Werbalnie przechwala się, puszy, celowo koślawi język i używa brzydkich słów. Lęki i koszmary senne. Potrzeba oddawania moczu w chwilach podniecenia emocjonalnego. Ból brzucha, a nawet wymioty w chwilach stresu.
5 lat Niezbyt wiele przejawów emocjonalnego napięcia. Często dziecko przejawia tylko jeden, charakterystyczny dla siebie sposób rozładowywania napięcia. Ręka przy twarzy, dłubanie w nosie, obgryzanie paznokci. Ssanie palca przed snem albo w stanie wielkiego zmęczenia, często bez dodatkowego przedmiotu. Mruganie oczami, potrząsanie głową, chrząkanie i pokasływanie, szczególnie u schyłku dnia szczyt w porze kolacji. Głośne wciąganie powietrza nosem. 5 i pół roku Ilość i intensywność sposobów rozładowywania emocji wzrasta. Dziecko może się uciekać do kilku z nich. Ręka przy twarzy, częstsze dłubanie w nosie, obgryzanie paznokci. Pokasływanie przypominające tik. Pokazywanie języka. Mniej ssania kciuka przed snem. Początki nauki szkolnej mogą przyczynić się do wzrostu natężenia jąkania, obgryzania paznokci, ssania kciuka. 6 lat Ogólny niepokój. Niezdarność przewraca się na każdym kamieniu. Machając nogami, kopie nogi od stołu. Siedzi na samym brzegu krzesła, odpycha je do tyłu. Mogą powrócić napady wściekłości. Dziecko robi miny, naśladując innych, jakby dla zabawy. Wydaje odgłosy z gardła. Dziecko ciężko oddycha, dyszy w chwilach ekscytacji. Obgryza paznokcie, pokazuje język, pluje. Jąkanie. Ssanie palca tylko u niektórych dzieci, od dawna do tej czynności przywiązanych, w ich przypadku może się nawet nasilić. 21
Załącznik nr 5 Ankieta ewaluacyjna EWALUACJA WARSZTATÓW A1. Na początku prosimy o podanie informacji o sobie A. wiek B. liczba dzieci C. wiek dzieci D. wykształcenie a. podstawowe/ gimnazjalne b. zawodowe c. średnie d. wyższe B. NABYCIE NOWEJ WIEDZY/UMIEJĘTNOŚCI B1. Czy zgadzasz się z poniższymi stwierdzeniami? 5 = zdecydowanie się zgadzam 1 = zdecydowanie się nie zgadzam Dzięki warsztatom: A. Wiem więcej na temat roli ojca. 5 4 3 2 1 B. Wiem więcej na temat tego, jak radzić sobie ze swoimi emocjami. C. Wiem więcej na temat tego, jak budować i rozwijać relację ze swoim dzieckiem. 5 4 3 2 1 5 4 3 2 1 C. OGÓLNA OCENA WARSZTATÓW C1. Czy zgadzasz się z poniższymi stwierdzeniami? 5 = zdecydowanie się zgadzam 1 = zdecydowanie się nie zgadzam A. Warsztaty spełniły moje oczekiwania. 5 4 3 2 1 B. Poleciłbym te warsztaty innym osobom. 5 4 3 2 1 C. Poziom warsztatów był dla mnie odpowiedni. 5 4 3 2 1 22
Uwagi: a. b. nadziei c. spokoju D. OCENA OSÓBY PROWADZĄCEJ d. e. lęku f. złości g. C2. Udział w zajęciach pozostawił we mnie uczucie (możesz zaznaczyć kilka odpowiedzi) zadowolenia bezradności niedosytu (wpisz imię prowadzącego którego oceniasz) D1. Czy zgadzasz się z następującymi stwierdzeniami dotyczącymi prowadzącego warsztaty? 5 = zdecydowanie się zgadzam 1 = zdecydowanie się nie zgadzam A. Warsztaty były prowadzone w sposób interesujący. 5 4 3 2 1 B. Osoba prowadząca posiadała odpowiednie kwalifikacje do prowadzenia warsztatu. 5 4 3 2 1 C. Miałem poczucie dobrego kontaktu z prowadzącym. 5 4 3 2 1 Uwagi: 23
E. UWAGI I KOMENTARZE E1. Najbardziej podobało mi się E2. Najmniej podobało mi się E3. Myślę, że w programie warsztatu warto zmienić Dziękujemy za wypełnienie ankiety J 24
Fundacja Dzieci Niczyje działa od 1991 roku. Jest największą w Polsce organizacją pozarządową zajmującą się ochroną dzieci przed krzywdzeniem oraz pomocą dzieciom ofiarom przemocy i wykorzystywania, a także ich rodzicom. W placówkach prowadzonych przez fundację udzielana jest pomoc psychologiczna, medyczna i prawna dzieciom ofiarom krzywdzenia i ich opiekunom. Fundacja Dzieci Niczyje działa na rzecz poprawy sytuacji dzieci uczestniczących w procedurach prawnych w charakterze świadków. Prowadzi programy profilaktyki krzywdzenia dzieci przez dorosłych oraz rówieśników, m.in. program przeciwdziałania zagrożeniom dzieci w Internecie, program wsparcia rodziców przeżywających trudności w wychowaniu dzieci oraz programy pomocy telefonicznej dla dzieci. Fundacja organizuje specjalistyczne szkolenia z zakresu problematyki dziecka krzywdzonego dla różnych grup profesjonalistów oraz zespołów interdyscyplinarnych. Prowadzi także badania i analizy poszerzające wiedzę o problemie oraz stanowiące podstawę prowadzonych działań. W ramach działalności organizacji wydawany jest kwartalnik Dziecko krzywdzone. Teoria. Badania. Praktyka i inne publikacje tematyczne. Fundacja Dzieci Niczyje to lider kampanii społecznych przeciwko krzywdzeniu dzieci, działający także poza granicami kraju.