Konsumpcja i wybór międzyokresowy Dr Michał Gradzewicz Katedra Ekonomii I KAE Makroekonomia II Wykład 3
Podział wtórny dochodów 2001 2002 2003 2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 Dochód pierwotny Pomiar konsumpcji i dochodu do dyspozycji Przypomnienie własności cyklicznych: konsumpcja jest mniej zmienna niż PKB, jest silnie procykliczna i ma charakter bieżący Konsumpcja dóbr i usług trwałych (bardziej zmienne, o własnościach bliższych własnościom inwestycji, ale o małym udziale w konsumpcji ogółem Nietrwałych (mniej zmienne) Dochód do dyspozycji Dochód z pracy (+) Dochody z własności (+) Nadwyżka operacyjna brutto (+), dochód z działalności gospodarczej osób fizycznych Świadczenia społeczne (+), emerytury i renty, świadczenia przedemerytalne, zasiłki (chorobowe, macierzyńskie, opiekuńcze), zasiłki dla bezrobotnych, itp. Obciążenia dochodów (-), Podatki od dochodów, składki na ubezpieczenia społeczne 30% 20% 10% 0% -10% -20% I.01 I.02 I.03 I.04 I.05 I. 06 I. 07 I. 08 I. 09 I.10 I. 11 I.12 I.13 konsumpcja dóbr trwałych r/r sa konsumpcja dóbr nietrwałych r/r sa udział konsumpcji dóbr trwałych w spożyciu indyw. (P) Dochody z wtórnego podziału Dochody pierwotne Dochody do dyspozycji 8% 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% 10 8 6 4 2 0-2 -4-6 -8
Trochę historii Keynesowska funkcja konsumpcji Keynes (1936) autonomiczny poziom konsumpcji (stały niezależny od dochodu) ponad to, gospodarstwa domowe konsumują stałą część bieżącego dochodu Co daje się zatem zapisać jako: C = c 0 + c y (Y T) c 0 - autonomiczny poziom konsumpcji c y - krańcowa skłonność do konsumpcji ( C Y ) Konsekwencje: Konsumpcja podąża za bieżącym dochodem Stopa oszczędzania jest stała Wzrost podatków prowadzi do spadku konsumpcji o c y ( C T = c y) Tymczasem w danych 7% 6% 5% 4% 3% 2% 1% 0% dochody r/r sa spożycie r/r sa -1% I.01 I.02 I.03 I.04 I.05 I. 06I. 07I. 08I. 09 I.10 I. 11 I.12 I.13 30% 20% 10% 0% -10% Stopa oszczędzania s = Dane wyjściowe Dane odsezonowane Trend S (Y T) -20% I.01 I.02 I.03 I.04 I.05 I. 06I. 07I. 08I. 09I.10 I. 11I.12 I.13
mar 80 cze 81 wrz 82 gru 83 mar 85 cze 86 wrz 87 gru 88 mar 90 cze 91 wrz 92 gru 93 mar 95 cze 96 wrz 97 gru 98 mar 00 cze 01 wrz 02 gru 03 mar 05 cze 06 wrz 07 gru 08 mar 10 oraz dla US 16% 14% 12% 10% 8% 6% 4% 2% 0% -2% -4% -6% Personal income Personal consumption expenditures
Rola oczekiwań w makroekonomii (1) Evans, Honkapohja (2001) Modern economic theory recognizes that the central difference between economics and natural sciences lies in the forward-looking decisions made by economic agents. Podmioty gospodarcze (gospodarstwa domowe, firmy) podejmują swe decyzje myśląc nie tylko o bieżących, ale tez o przyszłych uwarunkowaniach i konsekwencjach bieżących decyzji formułują swoje oczekiwania Dlaczego studiujecie? Czy dlatego, że to daje sporo frajdy, czy też oczekujecie wyższych zarobków w przyszłości? Proces formułowania oczekiwań jest ważny w kontekście decyzji intertemporalnych Rzeczywisty proces formułowania oczekiwań przez podmioty jest wciąż stosunkowo zagadkowy i może być zmienny w czasie, ale jako naukowcy, musimy przyjąć pewne aksjomaty.
Rola oczekiwań w makroekonomii (2) Jak formułowane są oczekiwania? Oczekiwania adaptacyjne (np. Friedman, 1956): Najlepszą prognoza na jutro jest stan dzisiejszy (backward looking expectations) e x t+1 = x t Ten rodzaj opisu procesu formułowania oczekiwań był popularny w latach 50-tych oraz 60-tych ubiegłego stulecia. Obecnie rzadko spotykane, gdyż pozwala na kumulowanie się systematycznych błędów oraz nie uwzględnia jakiejkolwiek informacji o przyszłości, która może być w dyspozycji podmiotów Racjonalne oczekiwania (Muth, 1962, Lucas, 1972) Formułujemy oczekiwania na przyszłość uwzględniając w sposób racjonalny (efektywnie) pełna informację, posiadaną na dany moment odnośnie historii zjawiska oraz wszystkich (czasami niepełnych) informacji o możliwości wystąpienia pewnych zjawisk w przyszłości, znając naturę powiązań pomiędzy procesami ekonomicznymi (oczekiwania zgodne z określonym modelem ekonomicznym) e x t+1 = E(x t Ω t ) Popularne od lat 70-tych Są spójne z założeniem racjonalnego zachowania podmiotów, ale nie zawsze spójne z dowodami empirycznymi Alternatywa: np. proces uczenia się podmiotów (Evans, Honkapohja, 2001)
Wycena konsumpcji (i nie tylko) w czasie r realna stopa procentowa Mamy dziś 10 jabłek, ile one będą warte jutro? Jestem skłonny powstrzymać się od konsumpcji dziś (np. pożyczając komuś moje jabłka), ale muszę otrzymać wynagrodzenie za powstrzymanie się od konsumpcji Powiedzmy że 10 jabłek dziś warte jest dla mnie tyle samo co 11 jabłek jutro 10(1 + r) = 11 a zatem r = 10% A ile dziś warte jest dla mnie jutrzejsze 10 jabłek x 1 + r = 10, zatem x = 10 Cena międzyokresowa 1 1+r 1+r czyli w tym przypadku 9,09 jabłka = β jest to cena jutrzejszej konsumpcji (lub innego strumienia) wyrażona w jednostkach konsumpcji dzisiejszej (jutrzejszy strumień zdyskontowany na dziś) A ile jest dziś warty dla mnie strumień c z pojutrza? Dokładnie 1+r 2 A jeśli od dziś przez następne 100 okresów będę otrzymywał każdorazowo c jabłek, to dziś ten cały strumień będzie dla mnie wart c + c 1 + r + c 1 + r 2 + + c 1 + r 100 = c 1 + r i PDV Present Discounted Value 100 i=0 c = PDV
Ograniczenie budżetowe Robinson Crusoe żyje przez 2 okresy (mając dochód i konsumując w obu) Ograniczenie budżetowe w t: c t + s t = y t Ograniczenie budżetowe w t + 1: = y t+1 + 1 + r s t Zatem: s t = y t+1 1 + r łącząc: c t + y t+1 = y 1 + r t Otrzymujemy międzyokresowe ograniczenie budżetowe (LOB): c t + 1 + r = y t + y t+1 1 + r = Ω Ω zdyskontowany na okres t majątek, czyli Ω = y t + y t+1 1+r Równanie to mówi, że Robinson dokonuje decyzji o alokacji swojego majątku na konsumpcję dziś i jutro Linia ograniczenia budżetowego (LOB) (1 + r)ω y t+1 Pożyczkodawca y t Pożyczkobiorca Nachylenie OB: (1 + r) Ponieważ z LOB: = 1 + r c t + 1 + r Ω Ω c t
Użyteczność i krzywe obojętności Założenia związane z preferencjami: Wyższa konsumpcja jest lepsza niż mniejsza konsumpcja Zróżnicowanie konsumpcji jest lepsze niż jego brak Dzisiejsza i jutrzejsza konsumpcja są dobrami normalnymi (popyt na nie rośnie wraz z dochodem) Funkcja użyteczności: u(c t, ) Krzywe obojętności: takie kombinacje c t oraz, dla których u c t, = const W danym punkcie styczna do u ma u c t nachylenie MRS ct, = βu MRS jak chętnie wymieniany konsumpcję dziś na konsumpcje jutro, tak aby pozostać na tej samej krzywej obojętności Nachylenie: MRS ct, c t
Wybór konsumenta optymalny rozkład konsumpcji w czasie Konsument maksymalizuje użyteczność z konsumpcji w obu okresach, przy swoim ograniczeniu budżetowym Wybiera taką alokację konsumpcji w czasie, która zapewnia, że krzywa obojętności jest styczna do ograniczenia budżetowego, zatem: MRS ct, = 1 + r = R Konsument Keynesowski konsumowałby podobnie jak w punkcie A, konsument racjonalnie optymalizujący zapożyczyłby się w okresie t na poczet przyszłych dochodów (jest bardziej niecierpliwy) i konsumowałby jak w punkcie B (1 + r)ω y t+1 A B y t c t MRS ct, = (1 + r) Ω c t
Efekty wzrostu bieżącego dochodu Załóżmy, że początkowo optymalną decyzją konsumenta jest konsumować dokładnie w wysokości posiadanych zasobów w każdym okresie Co się stanie, jeśli y t wzrośnie do y t? Konsumpcja dziś rośnie, ale część dodatkowego dochodu zostanie zaoszczędzona na poczet wzrostu przyszłej konsumpcji Efekt wygładzania konsumpcji konsument rozkłada w czasie popyt konsumpcyjny pochodzący ze wzrostu dochodu y t+1 = A y t = c t A c t y t c t Implikacje konsumpcja jest procykliczna i mniej zmienna niż dochód (jak w danych)
Efekty wzrostu przyszłego dochodu Co się stanie, jeśli y t+1 wzrośnie do y t+1? Następuje wzrost konsumpcji już dziś, ale ponieważ dzisiejsze dochody się nie zmieniły, to konsument zapożycza się na poczet przyszłych dochodów (lub jego oszczędności maleją ) Konsumpcja jutro rośnie, ale o mniej niż jutrzejszy wzrost dochodów, bo część przyszłego dochodu została skonsumowana już dziś y t+1 y t+1 = A A Znowu występuje efekt wygładzania konsumpcji konsument rozkłada w czasie popyt konsumpcyjny pochodzący ze wzrostu dochodu y t = c t c t c t Oszczędności i pożyczki są swoistym buforem umożliwiającym wygładzanie konsumpcji w czasie
Efekt trwałego wzrostu dochodu (dziś i jutro) Wzrost dochodu dziś i jutro zwiększa konsumpcję (mniej więcej) o tyle samo dziś i jutro, nie wywołując większych zmian w oszczędnościach/pożyczkach konsumenta Hipoteza dochodu permanentnego (PIH Permanent Income Hypothesis Miltona Friedmana) głównym determinantem bieżącej konsumpcji jest dochód permanentny (czyli nasz majątek Ω) y t+1 = A Wniosek: tymczasowy wzrost dochodu jedynie częściowo przekształca się we wzrost konsumpcji (niska krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu tymczasowego), trwały wzrost dochodu (niemal) w pełni przekłada się na wzrost konsumpcji (wysoka krańcowa skłonność do konsumpcji z dochodu permanentnego) y t+1 = A y t = c t y t = c t c t
Dochód permanentny i cykl życia (Modigliani) Dochód na poziomie indywidulnym nie jest stały w cyklu życia i generalnie rośnie z wiekiem (inaczej po wieku emerytalnym, kiedy dochody spadają i konsumuje się wcześniej zakumulowany majątek) Konsumpcja powinna być dużo gładsza w cyklu życia Implikuje to zapożyczanie się przez młodych (szczególnie w przypadku kredytów hipotecznych na mieszkanie) na poczet przyszłego strumienia dochodów i tłumaczy dlaczego banki się na to zgadzają Podobny efekt występuje na poziomie krajów jeśli oczekiwany jest stabilny wzrost PKB w przyszłości (wejście PL do UE w 2004 r.) to optymalnym dla kraju rozwijającego się jest zapożyczać się na zewnątrz (ujemny CA) i kumulować NFA, aby później je spłacić US: C Y wiek
PILCH (Permanent Income Life Cycle Hypothesis) w danych Dlaczego występują odchylenia od PILCH? Aby wygładzać swoja konsumpcję musimy mieć dostęp do rynków finansowych Słabo rozwinięte rynki finansowe Zjawisko limitowanie kredytu, zarówno na poziomie indywidualnym, jak i zagregowanym (recesje credit crunch) PL: US:
Skutki zmiany realnej stopy procentowej Zmiany r powodują rotację LOB wokół punktu E, czyli zasobów początkowych (y t, y t+1 ) - niezależnie od stopy procentowej możemy po prostu skonsumować zasoby E zasób początkowy Pożyczkobiorca Wzrost r powoduje spadek ceny jutrzejszej konsumpcji w porównaniu do dzisiejszej, c t spada a rośnie (efekt substytucyjny wystromienie LOB), ale jest też efekt dochodowy (przesunięcie LOB), a jego znak: Jest dodatni (zwiększa konsumpcje dziś i jutro) dla pożyczkodawców (na pewno ich rośnie) A A A Pożyczkodawca c t Jest ujemny dla pożyczkobiorców (na pewno ich c t maleje) A Następuje zatem redystrybucja dochodów w stronę pożyczkodawców E zasób początkowy Efekty wzrostu stopy procentowej dla konsumpcji są niejednoznaczne c t
Ograniczenie kredytowe Co się dzieje w przypadku, gdy konsument nie ma dostępu do rynku finansowego (nie może się zapożyczać)? Jego LOB jest załamana w punkcie danym przez zasób początkowy Optymalny wybór bez ograniczenia kredytowego byłby w punkcie A (1 + r)ω Ale konsument może uzyskać najwyższą użyteczność w punkcie B, czyli w każdym okresie skonsumować bieżący dochód y t+1 B A Wniosek bieżący dochód może silniej determinować wybór konsumpcyjny W praktyce empirycznej faktycznie konsumpcja zależy silniej od bieżącego dochodu, niż dyktowała by to teoria optymalnego wyboru międzyokresowego y t Nachylenie OB: (1 + r) Ω c t
Ekwiwalencja ricardiańska Wprowadźmy do rozważań w prosty sposób rząd, który zbiera podatki (T t oraz T t+1 ) oraz konsumuje w obu okresach (G t oraz G t+1 ) i może się zadłużać po stopie r G Ograniczenie budżetowe konsumenta: c t + = (y 1+r t T t ) + y t+1 T t+1, zatem istnienie 1+r rządu (tutaj: poprzez podatki) obniża majątek konsumenta (przesuwa LOB w lewo). Ograniczenie rządu: G t + G t+1 1+r G = T t + T t+1 1+r G (rząd emituje obligacje w okresie t w wysokości T t G t, które potem musi spłacić po stopie r G Jeśli konsument internalizuje (uwzględnia w swoich decyzjach) ograniczenie budżetowe rządu, to łatwo można pokazać, że: c t + = y 1+r t G t + y t+1 G t+1 + r r G (G 1+r 1+r t T t ) Jeśli r = r G, to: c t + 1 + r = (y t G t ) + y t+1 G t+1 1 + r Wniosek: moment zbierania podatków nie ma znaczenia dla decyzji konsumenta (czy bieżące wydatki rządowe sfinansujemy bieżącymi podatkami, czy wzrostem długu, tzn. przyszłymi podatkami), na alokację GD ma wpływ jedynie wielkość rządu (która pomniejsza majątek GD). Wzrost deficytu rządowego (długu) powoduje wzrost oszczędności (spadek długu) konsumentów (jeśli r = r G ) Jest to tzw. twierdzenie o ekwiwalencji ricardiańskiej: jeśli dzisiejsze i przyszłe wydatki rządowe są stałe, to zmiana dzisiejszych podatków, której towarzyszy taka sama, ale o przeciwnym znaku zmiana przyszłych, zdyskontowanych na dziś podatków, nie wpływa na konsumpcję i stopy procentowe w równowadze
Czy ekwiwalencja ricardiańska zachodzi w praktyce? Nie w pełni: Dług publiczny wpływa na stopy procentowe (przykład wielu państw europejskich w ostatnich latach) Stymulacja fiskalna zazwyczaj działa (choć jej efekty bywają ograniczone) Dlaczego: Różnice w stopach procentowych (r oraz r G ) Ludzie umierają a rządy i ich długi nie (deficyty mogą zostać sfinansowane przez przyszłe pokolenia) Ograniczenia w dostępie do rynków finansowych Konsumencie nie zawsze bazują w swoich decyzjach na przyszłości (nie zawsze lub nie w pełni są forward-looking) Sposób nakładania podatków bywa różny i często jest zakłócający (distortionary taxation) dla podmiotów prywatnych (wpływa na ich alokacje) UK