Z ZAGADNIEŃ METODOLOGII BADAŃ PEDAGOGICZNYCH WYKŁAD 2 dr Marta Herzberg Instytut Nauk Społecznych WSG Plan wykładu 1. Przedmiot i cele badań naukowych 2. Metody, techniki i narzędzia badawcze 3. Formułowanie problemów i hipotez badawczych 4. Zmienne i wskaźniki w badaniach pedagogicznych 5. Dobór próby w badaniach pedagogicznych i jej wielkość 6. Etapy badań pedagogicznych 7. Etyczne ograniczenia i wymogi wobec badań pedagogicznych 1
Typy badań naukowych Zdaniem J. Sztumskiego we wszystkich naukach można wyróżnić dwa zasadnicze typy badań: teoretyczne (podstawowe, poznawcze) ich rezultatem są nowe twierdzenia i teorie; praktyczne podejmowane są w celu weryfikacji istniejących twierdzeń i teorii pod kątem ich przydatności do rozwiązywania konkretnych problemów, jakie pojawiają się w działaniach ludzi (1995, s. 31-32). Przedmiot i cele badań naukowych Przedmiotem badań jest wszystko to, co składa się na rzeczywistość społeczną (Sztumski, 2005, s. 18). Najistotniejszymi składnikami tej rzeczywistości są: zbiorowości i zbiory społeczne, instytucje społeczne oraz procesy i zjawiska społeczne (tamże, s. 18-19). 2
Przedmiot i cele badań naukowych Zdaniem T. Pilcha celem badań jest poznanie umożliwiające działanie skuteczne (1995, s. 19). Wg J. Gniteckiego (1993, s. 128) w pracach badawczych można wyróżnić cele poznawcze, teoretyczne i praktyczne. Przedmiot i cele badań naukowych Cel poznawczy związany jest głównie z opisem, wyjaśnieniem i przewidywaniem zjawisk pedagogicznych Cel teoretyczny związany jest m.in. z podejmowaniem zadań teoretycznych, które mogą zmierzać do opracowania założeń teoretycznego lub empirycznego modelu zajęć dydaktyczno-wychowawczych, który następnie będzie weryfikowany w pracy badawczej może stanowić ogólne, teoretyczne założenie prowadzenia zajęć, koncepcję programowo-metodyczną oddziaływań dydaktycznowychowawczych lub szczegółowy model lekcji itp. Cel praktyczny związany jest m.in. z realizacją zadań praktycznych, np. opracowaniem dyrektyw pedagogicznych, czyli praktycznych wskazówek kierowanych pod adresem nauczycieli, rodziców i uczniów 3
Metody, techniki i narzędzia badawcze Cele poznawcze przykłady: Zbadanie osiągnięć szkolnych uczniów w wybranej dziedzinie działalności szkolnej. Ustalenie poziomu prospołecznej aktywności uczniów na etapie wiedzy o potrzebach drugiego człowieka, gotowości niesienia mu pomocy oraz realizacji konkretnych jego potrzeb. Ustalenie poziomu zaspokajania potrzeb dziecka w rodzinie jako instytucji wychowawczej. Ustalenie czynników subiektywnych i obiektywnych, które różnicują osiągnięcia szkolne uczniów. Ustalenie czynników kształtujących postawy młodzieży wobec zagrożeń AIDS. Zbadanie wpływu muzykoterapii na łagodzenie zachowań agresywnych młodzieży. Ustalenie czynników, które umożliwiają i ograniczają uczestnictwo młodzieży niepełnosprawnej w kulturze. Ustalenie czynników mających wpływ na funkcjonowanie rodzin dotkniętych problemem alkoholowym. Wyjaśnienie, jakie czynniki różnicują poziom i przejawy zachowań seksualnych wśród młodzieży. Metody, techniki i narzędzia badawcze Cele teoretyczne przykłady: Opracowanie modelu lekcji stymulującej aktywność twórczą i odtwórczą uczniów w procesie kształcenia. Opracowanie teoretycznego modelu programu kształcenia stymulującego i wspierającego rozwój dziecka z nerwicą. Opracowanie modelu lekcji uwzględniającego strategię podającą i poszukującą. Opracowanie modelu rodziny jako instytucji wychowawczej realizującej potrzeby dziecka. Opracowanie teoretycznych propozycji uczestnictwa młodzieży niepełnosprawnej w kulturze. Opracowanie strategii pomocy dla rodzin dotkniętych problemem alkoholowym. Sformułowanie teoretycznego modelu zajęć dydaktycznowychowawczych, uwzględniającego różne strategie nauczania i uczenia się. 4
Metody, techniki i narzędzia badawcze Cele praktyczne przykłady: Ustalenie dyrektyw pedagogicznych kierowanych pod adresem nauczyciela, który zamierza rozwijać i wspierać aktywność twórczą i odtwórczą uczniów w procesie kształcenia. Sformułowanie dyrektyw pedagogicznych pod adresem rodziny jako instytucji wychowawczej, która chciałaby realizować potrzeby dziecka. Ustalenie wskazówek pedagogicznych kierowanych pod adresem pedagoga, który zamierza pracować z dziećmi z rodzin dotkniętych problemem alkoholowym. Sformułowanie wskazówek pedagogicznych kierowanych pod adresem wychowawców, którzy specjalizują się w pracy z dzieckiem z mózgowym porażeniem dziecięcym. Opracowanie wskazówek pedagogicznych dla rodziców wychowujących dzieci przejawiające zachowania agresywne. Ustalenie dyrektyw psycho-pedagogicznych kierowanych pod adresem terapeuty pragnącego wspomagać prawidłowy rozwój dziecka z nerwicą. Metody, techniki i narzędzia badawcze Metoda badawcza zespół teoretycznie uzasadnionych zabiegów koncepcyjnych i instrumentalnych obejmujących najogólniej całość postępowania badacza, zmierzającego do rozwiązania określonego problemu naukowego (Kamiński, 1974 za: Pilch, Bauman, 2001, s. 71). Metoda badań odnosi się do ogólnych dyrektyw czy norm (reguł) postępowania badawczego, tj. obowiązujących bez względu na cel, jakiemu ma ona służyć, i warunki, w jakich się ją stosuje (Łobocki, 2007, s. 231). 5
Metody, techniki i narzędzia badawcze Technika badawcza czynności praktyczne, regulowane starannie wypracowanymi dyrektywami, pozwalającymi na uzyskanie optymalnie sprawdzalnych informacji, opinii, faktów (Kamiński, 1974 za: Pilch, Bauman, 2001, s. 71); czynności określone przez dobór odpowiedniej metody i przez nią uwarunkowane. Technika badań jest tożsama z bliżej skonkretyzowanymi wskazaniami, określającymi możliwie dokładnie i szczegółowo przebieg organizowanego z jej pomocą procesu badawczego. Podporządkowana jest z reguły określonej metodzie badań i pełni wobec niej rolę służebną. Jest zawsze pewną uszczegółowioną odmianą metody badań (Łobocki, 2007, s. 231). Metody, techniki i narzędzia badawcze Narzędzie badawcze przedmiot służący do realizacji wybranej techniki badań (Pilch, Bauman, 2001, s. 71). 6
Metody, techniki i narzędzia badawcze Metody badawcze (wg T. Plicha): 1. Eksperyment pedagogiczny 2. Monografia pedagogiczna 3. Metoda indywidualnych przypadków 4. Metoda sondażu diagnostycznego Eksperyment pedagogiczny DEFINICJA jest metodą naukowego badania określonego wycinka rzeczywistości (wychowawczej), polegającą na wywoływaniu lub tylko zmienianiu przebiegu procesów przez wprowadzenie do nich jakiegoś nowego czynnika i obserwowaniu zmian powstałych pod jego wpływem CEL wykrycie związków przyczynowo-skutkowych między zmienną niezależną a elementami badanego układu TECHNIKI technika grup równoległych (porównawczych), technika czterech grup (technika Solomona), technika rotacji (technika podziału krzyżowego), technika jednej grupy 7
Monografia pedagogiczna DEFINICJA to metoda badań, której przedmiotem są instytucje wychowawcze w rozumieniu placówki lub instytucjonalne formy działalności wychowawczej, prowadząca do gruntownego rozpoznania struktury instytucji, zasad i efektywności działań wychowawczych oraz opracowania koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych CEL rozpoznanie sposobów funkcjonowania danej placówki lub instytucjonalnej formy działalności wychowawczej, ukazanie przyczyn ich dotychczasowych osiągnięć lub niepowodzeń wraz ze społeczno-kulturowym ich kontekstem oraz opracowanie koncepcji ulepszeń i prognoz rozwojowych TECHNIKI badanie dokumentacji, elementy obserwacji uczestniczącej, ankieta, wywiad i rozmowa, analiza dokumentów, elementy eksperymentu wychowawczego Metoda indywidualnych przypadków DEFINICJA jest sposobem badań polegającym na analizie jednostkowych losów ludzkich uwikłanych w określone sytuacje wychowawcze lub na analizie konkretnych zjawisk natury wychowawczej poprzez pryzmat jednostkowych biografii ludzkich z nastawieniem na opracowanie diagnozy przypadku lub zjawiska w celu podjęcia działań terapeutycznych CEL ukazanie funkcjonowania poszczególnych osób badanych diagnoza różnego rodzaju zaburzeń, ich przyczyny i szerszy kontekst środowiskowy TECHNIKI wywiad i rozmowa, obserwacja, analiza dokumentów osobistych, analiza wytworów, techniki projekcyjne, testy psychologiczne 8
Metoda sondażu diagnostycznego DEFINICJA jest sposobem gromadzenia wiedzy o atrybutach strukturalnych i funkcjonalnych oraz dynamice zjawisk społecznych, opiniach i poglądach wybranych zbiorowości, nasilaniu się i kierunkach rozwoju określonych zjawisk i wszelkich innych zjawiskach instytucjonalnie nie zlokalizowanych posiadających znaczenie wychowawcze w oparciu o specjalnie dobraną grupę reprezentującą populację generalną, w której badane zjawisko występuje CEL poznanie opinii badanych na temat podjętych problemów badawczych TECHNIKI wywiad, ankieta, analiza dokumentów osobistych, techniki statystyczne Wybrane techniki badawcze Obserwacja jest czynnością badawczą polegającą na gromadzeniu danych drogą postrzeżeń (Pilch, Bauman, 2001, s. 86). 9
Wybrane techniki badawcze Wywiad jest rozmową badającego z respondentem lub respondentami według opracowanych wcześniej dyspozycji lub w oparciu o specjalny kwestionariusz (Pilch, Bauman, 2001, s. 91-92). Wybrane techniki badawcze Ankieta jest techniką gromadzenia informacji, polegającą na wypełnianiu, najczęściej samodzielnie przez badanego, specjalnych kwestionariuszy na ogół o wysokim stopniu standaryzacji w obecności lub częściej bez obecności ankietera (Pilch, Bauman, 2001, s. 96). 10
Wybrane techniki badawcze Badanie dokumentów i materiałów jest techniką badawczą służącą do gromadzenia wstępnych, opisowych, także ilościowych informacji o badanej instytucji czy zjawisku wychowawczym. Jest także techniką poznawania biografii jednostek i opinii wyrażonych w dokumentach (Pilch, Bauman, 2001, s. 98). Formułowanie problemów i hipotez Problem badawczy to pytanie o naturę badanego zjawiska, o istotę związków między zdarzeniami lub istotami i cechami procesów, cechami zjawiska, to mówiąc inaczej uświadomienie sobie trudności z wyjaśnieniem i zrozumieniem określonego fragmentu rzeczywistości, to mówiąc jeszcze inaczej deklaracja o naszej niewiedzy zawarta w gramatycznej formie pytania (Pilch, Bauman, 2001, s. 43). 11
Formułowanie problemów i hipotez Problem badawczy to tyle, co pewne pytanie lub zespół pytań, na które odpowiedzi ma dostarczyć badanie (Nowak, 1970, s. 214). Problem badawczy uważa się za swoiste pytanie, określające jakość i rozmiar pewnej niewiedzy (pewnego braku w dotychczasowej wiedzy) oraz cel i granicę pracy naukowej (Pieter, 1967 za: Łobocki, 2007, s. 109). Formułowanie problemów i hipotez Zaleca się, aby formułować problemy badawcze w sposób w miarę prosty, jasny i wyczerpujący. Problemy zbyt ogólne i sformułowane w sposób nieprecyzyjny są na ogół bezużyteczne, ponieważ nie poddają się badaniom. 12
Formułowanie problemów i hipotez Z dobrze postawionego problemu powinna jasno wynikać hipoteza (lub hipotezy) badawcza, jako odpowiedź na pytanie zawarte w problemie (Brzeziński, 2003, s. 225). Hipotezy stanowią stwierdzenia, co do których istnieje prawdopodobieństwo, że są trafną odpowiedzią na sformułowany uprzednio problem badawczy. Są jednak zawsze tylko świadomie przyjętymi przypuszczeniami czy założeniami, wymagającymi potwierdzenia lub odrzucenia w wyniku badań naukowych (Łobocki, 2007, s. 132). Formułowanie problemów i hipotez Wysuwanie hipotez jest niezbędne w przypadku problemów dotyczących współzależności pomiędzy określonymi zmiennymi (np. Jaka istnieje zależność między poziomem aktywności twórczej i odtwórczej uczniów a uzyskiwanymi przez nich osiągnięciami szkolnymi?). W przypadku problemów badawczych dotyczących samego opisu badanych faktów lub zjawisk (bez ukazywania związków między nimi), nie ma konieczności ich formułowania (np. Jaki jest poziom osiągnięć szkolnych uczniów w nauce języka polskiego?). 13
Zmienne i wskaźniki Zmienne są próbą uszczegółowienia głównego ich przedmiotu, czyli problemów badawczych, jakie zamierza się rozwiązać, i hipotez roboczych, jakie pragnie się potwierdzić lub odrzucić (Łobocki, 2007, s. 139). Zmienne i wskaźniki Zmienna jest właściwością, która przybiera różne wartości (Kerlinger, 1986 za: Brzeziński, 2003, s. 184). Zmienna zależna (Y) to zmienna, która jest przedmiotem naszego badania i której związki z innymi zmiennymi chcemy określić lub wyjaśnić. Natomiast zmienne, od których ona zależy i które na nią oddziałują, to zmienne niezależne (X) (Brzeziński, 1978, s. 24). Przykład: badamy poziom kultury rodzin robotniczych; przyjęliśmy zmienne: wydatki na życie kulturalne (zmienna???) i poziom dochodów (zmienna???). 14
Zmienne i wskaźniki Na ogół wyodrębnienie zmiennych w badaniach wymaga dalszego ich uszczegółowienia. Chodzi tu przede wszystkim o poddanie ich tzw. operacjonalizacji, czyli przełożenie zmiennych na wskaźniki poddające się badaniom empirycznym. Wskaźnikami są mierzalne cechy lub właściwości badanych faktów czy zjawisk lub czynniki mające na nie wpływ albo skutki, jakie pociągają one za sobą (Łobocki, 2007, s. 146). Zmienne i wskaźniki Wskaźnikiem jakiegoś zjawiska Z nazywać będziemy takie zjawisko W, którego zaobserwowanie pozwoli nam (w sposób bezwyjątkowy lub z określonym czy choćby wyższym od przeciętnego prawdopodobieństwem) określić, iż zaszło zjawisko Z (Nowak, 1965 za: Łobocki, 2007, s. 146). 15
Zmienne i wskaźniki Przykład: badamy kryzys rodziny; przyjęliśmy zmienną rozwody; wskaźniki: liczba rozwodów na 10 tys. mieszkańców i/lub liczba rozwodów na 1000 małżeństw i/lub liczba rozwodów na każde 100 zawieranych małżeństw Zmienne i wskaźniki Przykład: badamy kompetencje emocjonalne dzieci; przyjęliśmy zmienną samokontrola emocjonalna; wskaźniki: umiejętność rozpoznawania (werbalizowania) własnych emocji lub emocji innych osób, uświadamianie sobie źródeł emocji, uświadamianie sobie konsekwencji emocji, uświadamianie sobie obowiązujących zasad postępowania w rozpoznanej sytuacji 16
Dobór próby i jej wielkość Koniecznym warunkiem trafnych i rzetelnych badań pedagogicznych obok m.in. poprawnego sformułowania problemów i hipotez badawczych jest właściwy dobór osób do badań. Przez dobór próby rozumie się wyselekcjonowanie dla celów badawczych np. pewnej liczby osób wchodzących w skład ściśle określonej zbiorowości nazywanej populacją, którą badacz jest w szczególny sposób zainteresowany, po to, by na podstawie badań na próbie móc wyciągać wnioski o właściwościach całej populacji. Dobór próby i jej wielkość Sposoby dokonywania doboru próby: dobór losowy, probabilistyczny (prosty, systematyczny, warstwowy, grupowy, wielostopniowy dobór próby), dobór celowy, nieprobabilistyczny (badacz decyduje o doborze próby, która nie zapewnia w sposób wystarczający reprezentatywności; tzw. próba kwotowa), dobór na podstawie ochotniczych zgłoszeń (Łobocki, 2007, s. 169-182). 17
Dobór próby i jej wielkość Przyjmuje się, że próba powinna liczyć co najmniej 30 osób. Większą wiarygodność wnioskowania z opisu i analizy materiału badawczego zapewnia duża próba (więcej niż 100 osób). Jeśli dobrana próba przewiduje próby podzielone ze względu na różny przedział wieku, rodzaj wykształcenia czy zawodu, stan posiadania itp., to w obrębie każdej grupy osób zaleca się uwzględnić nie mniej niż 10 osób (Łobocki, 2007, s. 182). Etapy badań pedagogicznych 1. Zaistnienie sytuacji problemowej 2. Formułowanie problemów i hipotez badawczych 3. Wyłonienie zmiennych i dobór wskaźników 4. Wybór i konstruowanie narzędzi badawczych 5. Dobór osób badanych 6. Przeprowadzenie badań 7. Opracowanie wyników badań (por. Łobocki, 2007, s. 187) 18
Etyczne ograniczenia i wymogi Szczególny status etyczny badań pedagogicznych wynika stąd, że obiektem i celem poznania naukowego pedagoga jest bardzo często dziecko i młody człowiek. Także wtedy, gdy pedagog bada instytucje, poznaje procesy i zjawiska społeczne, to najczęściej w ich kontekst uwikłany jest los dziecka, ucznia, wychowanka lub jego rodziców, wychowawców, nauczycieli (Pilch, Bauman, 2001, s. 59). Etyczne ograniczenia i wymogi Główne błędy etyczne: nie przestrzeganie tajemnicy zawodowej wywoływanie stanów stresowych i zmęczenia u badanych podczas zbierania nadmiaru danych wywoływanie poczucia zagrożenia u badanych, stosowanie sytuacji przymusowej stosowanie wywiadu ukrytego w klasycznej postaci stosowanie pozornej anonimowości badanych uleganie sugestiom z przeszłości w ocenach stanu aktualnego etykietowanie osób badanych (Mazurkiewicz, 1987, s. 43-44). 19
Etyczne ograniczenia i wymogi Proponowane zalecenia ( dekalog badacza rzeczywistości społecznej ): I. Przy podejmowaniu badań bierz pod uwagę nie tylko spodziewane pożytki lub zyski, ale także koszty i straty. II. Przyjmij osobistą odpowiedzialność za prowadzone badania i ich skutki. III. Bądź otwarty i uczciwy wobec uczestników badań. IV. Informuj uczestników badań o celach i założeniach badań na tyle, na ile jest to możliwe ze względu na dobro badań. V. Staraj się jak najlepiej współpracować z dobrowolnymi uczestnikami badań, ponieważ od tego zależy wiele przy realizacji twoich zamierzeń badawczych. Etyczne ograniczenia i wymogi VI. Nie wykorzystuj badanych pod żadnym względem. Szanuj także ich czas i cierpliwość. VII. Zapewnij badanym ochronę przed wszelkimi szkodami możliwymi do przewidzenia. Jeżeli zaś dostrzeżesz, że badanym zagrażają jakieś nieprzewidziane skutki negatywne, to staraj się temu natychmiast przeciwdziałać. VIII. Bądź zawsze gotowy do uczciwego wyjaśnienia badanym wszelkich wątpliwości, jakie mogą się u nich pojawić. IX. Dbaj o to usilnie, aby uczestnicy badań darzyli ciebie zaufaniem. 20
Etyczne ograniczenia i wymogi X. Pamiętaj, że zasadniczym celem badań powinno być uzyskanie danych zebranych w sposób metodologicznie zasadny, solidny i sine ira et studio, które mają przyczynić się do rozwijania nauki, a nie do zaspokajania niegodziwych zamierzeń (Sztumski, 1999 za: Pilch, Bauman, 2001, s. 66). Bibliografia Brzeziński J. (1978). Elementy metodologii badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Brzeziński J. (2003). Metodologia badań psychologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Gnitecki J. (1993). Zarys metodologii badań w pedagogice empirycznej. Zielona Góra: Wyższa Szkoła Pedagogiczna im. Tadeusza Kotarbińskiego. Łobocki M. (2007). Wprowadzenie do metodologii badań pedagogicznych. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls. Mazurkiewicz E. (1987). Teoretyczne podstawy diagnostyki pedagogicznej. W: I. Lepalczyk, J. Badura (red.), Elementy diagnostyki pedagogicznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, s. 31-45. Nowak S. (1970). Metodologia badań socjologicznych. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Pilch T. (1995). Zasady badań pedagogicznych. Warszawa: Wydawnictwo Żak. Pilch T., Bauman T. (2001). Zasady badań pedagogicznych. Strategie ilościowe i jakościowe. Warszawa: Wydawnictwo Akademickie Żak. Sztumski J. (1995, 2005). Wstęp do metod i technik badań społecznych. Katowice: Wydawnictwo Śląsk. 21