Założenia Jedna firma Monopol Siłą rzeczy musi ona sama ustalić cenę Cena rynkowa zależy od ilości sprzedawanej przez firmę Produkt nie posiada substytuty Dużo kupujących (krzywa popytu opadająca) Istnieją bariery wejścia na rynek Stoi przed podobnymi ograniczeniami co firmy doskonale konkurencyjne (ograniczenia technologiczne i popytowe) Skąd biorą się monopole? Licencje rządowe (TP, Poczta Polska, PKP) Patenty (nowy lek, wynalazek, botox) okres ochrony 10-70 lat Jedyny posiadacz zasobu (np. autostrady) Zmowa kartelowa (np. OPEC) Duże korzyści skali (monopol naturalny - np. wodociągi)
Maksymalizacja zysku Monopolista wybiera takie q aby maksymalizować zysk Π(q) = p(q)q c(q) Warunek konieczny (pierwszego rzędu): Π( q) pq ( ) c( q) = q + pq ( ) = q q q MR ( q) = MC( q) monopolista produkuje mniej i ustala wyższą cenę niż rynek doskonale konkurencyjny 2 Π Warunek wystarczający: 2 < 0 y nachylenie MR mniejsze niż nachylenie MC MR malejąca, MC zwykle stała lub rosnąca, stąd zwykle wystarczy sprawdzić warunek 1 rzędu 0
Przykład algebraiczny Przyjmijmy liniowe krzywe popytu i kosztu krańcowego: P D (q) = a bq TC(q) = cq + ½dq 2 Zysk: Π(q) = (a bq)q cq ½dq 2 Warunek konieczny: a 2bq c dq = 0 a c q m ab ad bc = p m + + = 2 b + d 2 b + d Krzywa MR leży poniżej krzywej popytu TR(q) = (a bq)q MR(q) = a 2bq
Przykład graficzny a p( q * ) = p(q) = a bq a b a c 2( b + d) MC(q) = c + dy c q * = q a c 2b + d MR(q) = a 2bq
Maksymalizacja zysku a elastyczność popytu Warunek konieczny maksymalizacji można przekształcić: pq ( ) q ( ) pq ( ) + pq ( ) cq = 0 q p( q) q p( q) = MC( q) 1 1+ ε D pq ( ) MCq ( ) 1 = pq ( ) ε D 1 czyli p( q) 1+ = MC( q) = MR( q) ε D Miara siły rynkowej Marża monopolisty jest odwrotnie proporcjonalna do cenowej elastyczności popytu Monopolista zawsze wybiera taką cenę, przy której popyt jest elastyczny ε -1: ε < -1 MR > 0 ε = -1 MR = 0 ε > -1 MR < 0
Siła rynkowa Siłą rynkową jest marża monopolisty Marża pokazuje o ile wyższa jest cena rynkowa od MC: Jest to indeks Lernera (L) (P-MC)/P Im większa wartość L, tym większa siła rynkowa u firmy L=0 oznacza brak siły rynkowej (P-MC) to narzut Czyli siła rynkowa to zdolność do ustalania ceny powyżej MC Im niższa elastyczność (bardziej sztywna krzywa popytu), tym narzut monopolisty wyższy Im elastyczność (ε [-, -1]) mniejsza (bliższa -1), tym P wyższa od MC (ε dotyczy elastyczności popytu pojedynczej firmy, a nie rynkowego) Im mniej firm na rynku mniejsze możliwości substytucji produktu mniejsza elastyczność popytu większa siła rynkowa
Źródła siły rynkowej Czysty monopol stosunkowo rzadki Supermarkety versus sklepy osiedlowe Dlaczego jedne firmy mogą mieć większą siłę rynkową niż inne? Siła rynkowa jest zdeterminowana przez możliwość ustalenia P powyżej MC Elastyczność popytu na produkt danej firmy Efekt sieciowy (popyt jednej osoby zależy od ilości innych użytkowników) Efekt snoba Interakcje firm na rynku (agresywna konkurencja cenowa (P-MC) to narzut
Koszt społeczny monopolu Istnienie monopolu oznacza wyższe P i niższe Q Rynek nie jest efektywny w sensie Pareto Pogoń za rentą - firma angażuje dodatkowe środki aby uzyskać lub utrzymać siłę monopolową: lobbing reklama nieefektywne cechy produktu nadmiernie rozbudowane moce produkcyjne przekonywanie konsumentów że markowy produkt jest lepszy od alternatywnego: np. Aspirin vs Polopiryna Urzędy antymonopolowe trudno oszacować funkcje kosztów (nie w interesie firm) i popytu (rynek jest dynamiczny) regulacja ceny maksymalnej, opodatkowanie monopolisty, likwidacja barier wejścia na rynek, nie pozwalać na duży udział w rynku,
Strata społeczna z tytułu monopoolu p, c p(q) p(q * ) p(y e ) DWL MC(q) q * q e MR(q) q
Monopol naturalny Czasem istnienie dwóch lub więcej firm nie ma sensu ekonomicznego (jedna firma jest w stanie wyprodukować całość popytu rynkowego taniej, niż gdyby na rynku było więcej firm) Jest tak wtedy, gdy technologia charakteryzuje się ogromnymi korzyściami skali punkt, gdzie krzywa AC osiąga minimum jest większy niż popyt rynkowy Monopolista na takim rynku nie musi się obawiać konkurencji (chyba, że konkurent posiada lepszą technologię) Nie może on też ustalać ceny na poziomie doskonale konkurencyjnym, gdyż ponosiłby straty Taką firmę powinno się regulować, aby ustalała cenę na poziomie kosztu przeciętnego AC (second best)
p, c AC(q) Monopol naturalny p(q) p(q * ) p(q e ) MC(q) Strata q * MR(q) q e q
Monopol a podatki- akcyza Czy monopolista przerzuca więcej, czy mniej podatku na konsumentów niże firma konkurencyjna? To zależy Przykład: Liniowa krzywa popytu i płaski koszt krańcowy: P D (q) = a bq TC(q) = cq Wynik: * p = c+ t m a+ c+ t p = 2 czyli monopolista przerzuca jedynie połowę podatku, podczas gdy w doskonałej konkurencji przerzucono by całość podatku Tak jest zawsze gdy popyt jest liniowy, ale przy innym popycie wynik jest zaskakująco odmienny: na przykład P D ( q) = q tutaj cena monopolisty wzrośnie o więcej niż wysokość podatku, a w konkurencji doskonałej to nigdy nie jest możliwe 1 ε